T
ԥhlükԥsizlik texnikası - avtomatik nԥzarԥt vԥ
t
ԥnzimlԥyici cihazlar, qoruyucu qur÷ular, müúahidԥ,
x
ԥbԥrvermԥ, rabitԥ vasitԥlԥri vԥ tԥhlükԥsizliyi tԥmin edԥn
dig
ԥr texniki tԥdbirlԥr kompleksi; Tԥhlükԥli vԥ zԥrԥrli
istehsal amill
ԥrinin iúçilԥrԥ tԥsirinin qarúısının alınmasına
yön
ԥldilԥn texniki vԥ tԥúkilati tԥdbirlԥr vԥ vasitԥlԥr
sistemidir.
Texniki T
ԥhlükԥsizlik Haqqında Azԥrbaycan
Respublikasının Qanunu t
ԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrin
t
ԥhlükԥsiz istismarının hüquqi, iqtisadi vԥ sosial
ԥsaslarını müԥyyԥnlԥúdirir, hԥmin obyektlԥri istismar
ed
ԥn hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrin bu obyektlԥrdԥ baú verԥ
16
bil
ԥcԥk qԥzaların qarúısını alma÷a vԥ baú vermiú
q
ԥzaların nԥticԥlԥrini aradan qaldırma÷a yönԥlԥn
f
ԥaliyyԥtini tԥnzimlԥyir. Bu qanunun müddԥaları tԥúkilati-
hüquqi v
ԥ mülkiyyԥt formalarından asılı olmayaraq,
Az
ԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ tԥhlükԥ potensiallı
obyektl
ԥrin istismarı ilԥ mԥú÷ul olan bütün hüquqi vԥ fiziki
úԥxslԥrԥ úamil edilir.
Obyektl
ԥrin texniki tԥhlükԥsizliyi (bundan sonra –
texniki t
ԥhlükԥsizlik) vԥtԥndaúların vԥ cԥmiyyԥtin vacib
h
ԥyati maraqlarının tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ baú
ver
ԥ bilԥcԥk qԥzalardan müdafiԥsinin tԥmini;
Texniki n
ԥzarԥt – istehsal obyektlԥrindԥ iúlԥrin
aparılması qaydasını mü
ԥyyԥnlԥúdirԥn texniki-normativ
s
ԥnԥdlԥrin vԥ tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ fԥaliyyԥt
üçün verilmi
ú xüsusi razılı÷ın tԥlԥblԥrinԥ
ԥmԥl
olunmasına n
ԥzarԥt;
Q
ԥza – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ istifadԥ olunan
tikilil
ԥrin vԥ ya texniki qur÷uların uçulması, nԥzarԥt edilԥ
bilm
ԥyԥn partlayıú vԥ ya tԥhlükԥli maddԥlԥrin ԥtraf mühitԥ
yayılması;
Hadis
ԥ – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ tԥtbiq olunan
texniki qur
÷uların dayanması, yaxud nasazlı÷ı, texnoloji
rejim prosesind
ԥn kԥnara çıxma, elԥcԥ dԥ istehsal
17
obyektind
ԥ iúlԥrin aparılması qaydalarını müԥyyԥnlԥú-
dir
ԥn normativ texniki sԥnԥdlԥrin tԥlԥblԥrinin pozulması;
Uy
÷unluq sertifikatı – avadanlı÷ın, maúın vԥ
mexanizml
ԥrin, dövlԥt standartına vԥ yaxud digԥr texniki
normativ s
ԥnԥdlԥrin tԥhlükԥsizlik tԥlԥblԥrinԥ uy÷un
g
ԥlmԥsini müԥyyԥn edԥn rԥsmi úԥhadԥtnamԥ.
Ekoloji sistem – qar
úılıqlı tԥsirdԥ olan ԥtraf mühitin
t
ԥrkib hissԥsini tԥúkil edԥn: bitki örtüyü, flora, heyvanlar
al
ԥmi, fauna, torpaq, su hövzԥlԥri vԥ çaylar, mineral
s
ԥrvԥtlԥr, hava vԥ enerji mԥnbԥlԥrinin vԥhdԥti, bir-biri ilԥ
v
ԥ ԥtraf mühitlԥ daima qarúılıqlı tԥsirdԥ olan müxtԥlif bitki,
heyvanat al
ԥmi vԥ mikrobların birliyidir. Bu qida ԥlaqԥsi
v
ԥ enerjinin alınma üsulları ԥsasında ümumi olan canlı
orqanizml
ԥr vԥ yaúayıú mühitinin ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birlikdir.
Bel
ԥliklԥ, ekosistem dedikdԥ biotik vԥ abiotik
komponentl
ԥr birgԥ düúünülür, hԥm dԥ ekosistemin
d
ԥyiúmԥsinԥ tԥkcԥ insan fԥaliyyԥti yox, hԥmçinin
orqanizml
ԥrin daxilindԥ gedԥn proseslԥr dԥ böyük tԥsir
göst
ԥrir. Biogeosenoz isԥ möhkԥm, özü-özünü tԥnzim-
l
ԥyԥn, mԥkanca mԥhdud olan tԥbii bir sistemdir. Burada
canlı orqanizml
ԥr vԥ onları ԥhatԥ edԥn abiotik mühit
funksional olaraq qar
úılıqlı ԥlaqԥdԥ olur. Xüsusi ekologiya
bitkil
ԥrin vԥ heyvanların ekologiyasını öyrԥnir. Son dövr-
18
l
ԥrdԥ bakteriyaların vԥ göbԥlԥklԥrin dԥ ekologiyası
yaradılmı
údır. Ekologiyanın ümumi vԥ xüsusi ekologiyaya
ayrılması haqqında aliml
ԥrin vahid nöqteyi nԥzԥri yoxdur.
Bir sıra t
ԥdqiqatçıların fikrincԥ ekologiyanın mԥrkԥzi
obyekti – ekosistemdir, xüsusi ekologiyanın predmeti is
ԥ
ekosistemin bölm
ԥsini ԥks etdirir (mԥsԥlԥn, torpaq vԥ su
sah
ԥlԥri; Su sahԥlԥri dԥniz vԥ pres suyu ekosistemlԥrinԥ;
pres suyu ekosisteml
ԥri dԥ öz növbԥsindԥ çayların,
göll
ԥrin, su anbarlarının vԥ s. ekosistemlԥrinԥ ayrılır).
Suda ya
úayan orqanizmlԥr vԥ onlar tԥrԥfindԥn yaradılan
sisteml
ԥrin ekologiyasını hidrobiologiya öyrԥnir.
Ekologiya kursu qurulu
úca 5 bölmԥdԥn ibarԥtdir:
1. Ümumibioloji v
ԥ sistemli tԥsԥvvür edilmԥ;
2. Orqanizml
ԥrin vԥ populyasiyanın ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı
t
ԥsiri - autekologiya;
3. Populyasiyanın dinamikasını mü
ԥyyԥn edԥn
qanunauy
÷unluqlar - demekologiya;
4. Biotik qrupların f
ԥaliyyԥtlԥrinin ԥsas aspektlԥri
haqqında m
ԥlumatlar – sinekologiya (biosenozlar);
5. Ekologiyanın t
ԥkamül problemlԥri, o cümlԥdԥn dԥ bios-
ferin inki
úaf problemlԥri vԥ bu inkiúafda insanların rolu;
19
- Autekologiya v
ԥ ya fԥrdlԥrin ekologiyası ayrı-ayrı
f
ԥrdlԥrin mühitlԥ qarúılıqlı tԥsirini öyrԥnir (ԥsasԥn abiotik
faktorlarla).
- Sinekologiya biogeosenozları v
ԥ cԥmiyyԥti öyrԥnir.
- Demekologiya v
ԥ ya populyasiyalı ekologiya ԥvvԥlki hԥr
iki bölm
ԥni birlԥúdirir, sԥrbԥst fԥaliyyԥt göstԥrԥn
orqanizmi ayrılıqda izol
ԥ olunmuú úԥkildԥ deyil eyni növԥ
aid olan h
ԥmin orqanizmin populyasiyası tԥrkibindԥ baxır.
Populyasiyanın h
ԥyat fԥaliyyԥtinin qanunauy÷unluqlarını
bilm
ԥdԥn tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunmanın
elmi
ԥsaslarını iúlԥmԥk olmaz. Populyasiya növün
mövcudlu
÷unun ԥsas forması hesab olunur. Populya-
siyanın h
ԥyat vԥ fԥaliyyԥt qanunauy÷unluqlarını bilmԥdԥn
t
ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün elmi
ԥsaslandırılmıú tԥdbirlԥr planını iúlԥyib hazırlamaq
mümkün olmaz. Xarici mühitin müxt
ԥlif biotik vԥ abiotik
faktorlarının t
ԥsiri nԥticԥsindԥ canlı orqanizmin hԥr hansı
bir növünün öz miqdarını t
ԥnzimlԥmԥsi xüsusiyyԥti tԥbii
hadis
ԥlԥrԥ populyasiyalı yanaúma nԥticԥsindԥ ԥldԥ
olunur.
20
2. Ekologiyanın inki
úaf tarixi, qrupları, qanunları vԥ
antropogen f
ԥaliyyԥtin tԥzahür formaları
2.1. Ekologiyanın inki
úaf tarixi
Ekologiyanın inki
úaf tarixini öyrԥnԥn insanlar dԥrk edir
ki, bu elm b
ԥúԥriyyԥtin tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥsi
üçün g
ԥlԥcԥkdԥ indikindԥn daha çox vacib olacaqdır.
Canlı orqanizml
ԥrin ԥtraf mühitlԥ münasibԥti vԥ onların
qar
úılıqlı fԥaliyyԥtinin öyrԥnilmԥsi tarixi uzaq keçmiúԥ
gedib çıxır. Ümumiyy
ԥtlԥ ekologiya elminin inkiúaf tarixini
üç m
ԥrhԥlԥyԥ bölmԥk olar. Birinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın
bir elm kimi yaranması v
ԥ tԥúԥkkül tapması (XIX ԥsrin 60-
cı ill
ԥrinԥ qԥdԥr) adlandırılır. Bu dövrԥ qԥdԥr canlı
orqanizml
ԥrin mԥskun mühiti ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri üzrԥ
mövcud olan göst
ԥricilԥr toplanmıú vԥ elmi cԥhԥtdԥn
ümumil
ԥúdirilmiúdir. økinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın sԥrbԥst
elm kimi formala
úması adlandırılır (XIX ԥsrin 60-cı
ill
ԥrindԥn sonrakı dövr). Ekologiyanın sԥrbԥst bir elm
kimi öz t
ԥúԥkkülünü XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ tapmıúdır. Bu
dövrd
ԥ ilk dԥfԥ olaraq ekologiya üzrԥ mԥlumatlar nԥúr
edilmi
údir (amerikalı alim Ç.Adams 1913-cü il). Mԥúhur
21
rus alimi V.
ø.Vernadski biosfer anlayıúını, onun
mövcudlu
÷unun qanunauy÷unluqlarını elmi surԥtdԥ
göst
ԥrmiúdir. øngilis alimi A.Tensli (1935) elmԥ
“ekosistem” terminini g
ԥtirmiúdir. XX ԥsrin ikinci yarısında
ԥtraf mühitin kԥskin çirklԥndirilmԥsi vԥ insanların tԥbiԥtԥ
neqativ t
ԥsirinin yüksԥlmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar ekologiya elminԥ
xüsusi bir t
ԥlԥbat yaranmıúdır. Üçüncü mԥrhԥlԥ
ekologiyanın kompleks bir elm
ԥ çevrilmԥsi dövrü
adlandırılır. T
ԥbiԥt dedikdԥ insanların tԥsirinԥ mԥruz
qalmayan v
ԥ ya cüzi miqdarda mԥruz qalan tԥbii bir
kompleks ba
úa düúülür. Ekoloji sistemlԥrdԥn kԥnarda
t
ԥbii sԥrvԥt yoxdur. Onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk
dövl
ԥtin iqtisadi gücü olub, iqtisadi-sosial inkiúafın
perspektivi v
ԥ xalqın rifahının yaxúılaúması üçün çox
vacibdir.
ønsanlar ekologiyanı yaxúı dԥrk edԥ bilmԥk üçün
onun t
ԥdqiqat metodlarını öyrԥnmԥlidir. Bu elm
eksperimentd
ԥn, çöl tԥcrübԥsindԥn, ekoloji modellԥrdԥn,
monitorinql
ԥrdԥn geniú istifadԥ edir. Hԥr kԥs öz ixtisasına
uy
÷un olaraq ekologiyanın müԥyyԥn bölmԥsini daha
d
ԥrindԥn öyrԥnir. Mԥsԥlԥn, bioloqlar üçün canlıların
ekologiyası vacibdir. Co
÷rafiya ixtisası alanlar ekoloji
geologiyanı,
úԥhԥrlԥrin, sԥnaye mԥrkԥzlԥrinin vԥ baúqa
land
úaftların ekologiyasını, kimyaçılar ԥtraf mühitin, yԥni
22
havanın, suyun, torpa
÷ın kimyԥvi tԥrkibinԥ mԥnfi vԥ
müsb
ԥt tԥsir edԥn faktorları
ԥtraflı öyrԥnirlԥr,
riyaziyyatçılar ekoloji sisteml
ԥrin modellԥrini hazırlamaq-
da i
útirak edirlԥr vԥ s. Humanitar sahԥlԥrin dԥ ekologiyası
var. Bel
ԥ ki, filosoflar tԥbiԥtlԥ cԥmiyyԥtin ԥlaqԥsinin fԥlsԥfi
probleml
ԥrini öyrԥnirlԥr, hüquqúünaslar tԥbiԥtdԥn
s
ԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi qanunlarını getdikcԥ
t
ԥkmillԥúdirir vԥ bu qanunların hԥyata keçirilmԥsinԥ
n
ԥzarԥt edirlԥr.
Ekologiyanın bir sıra sah
ԥlԥri öz praktiki
istiqam
ԥtliliyi ilԥ fԥrqlԥnirlԥr. Predmeti insanlar tԥrԥfindԥn
yaradılan k
ԥnd tԥsԥrrüfatı ekosistemlԥri olan kԥnd
t
ԥsԥrrüfatı ekologiyası belԥ sahԥlԥrdԥndir. Tԥbii úԥraitin
insan c
ԥmiyyԥtinԥ tԥsirini, urbanizasiya olunmuú
biogeosenozların xüsusiyy
ԥtlԥrini 20-ci ԥsrin ortalarında
meydana g
ԥlԥn insan ekologiyası öyrԥnir. Ԥtraf mühitin
radioaktiv çirkl
ԥnmԥlԥri tԥhlükԥsinin artması radioeko-
logiyanın
ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Biosfer elmi
xüsus
ԥn biogeokimya ilԥ sıx ԥlaqԥdԥ tԥdqiq edilir. Keçmiú
geoloji dövrl
ԥrdԥ orqanizmlԥrin biotik vԥ abiotik mühitlԥrlԥ
ԥlaqԥsi, qazıntı qalıqlarına ԥsasԥn qԥdim senozların
rekonstruksiya probleml
ԥri paleoekologiyanın predmeti
hesab olunur.
23
2.2. Ekologiyanın qrupları
Ekologiyanı mühit
ԥ görԥ qruplaúdırsaq: suyun
ekologiyası, torpa
÷ın ekologiyası, havanın ekologiyası.
Sistematikaya gör
ԥ qruplaúma isԥ: mikroorqanizmin
ekologiyası, göb
ԥlԥyin ekologiyası, bitkinin ekologiyası,
heyvanın ekologiyası. Canlının ya
úama yerinԥ görԥ:
çayın, gölün, yeraltı suyun, d
ԥnizin, sahilin, tundranın,
arktikanın, me
úԥnin, sԥhranın, da÷ın, adanın, kԥndin vԥ
n
ԥhayԥt úԥhԥrin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer,
litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu
qrupla
úmanı elmlԥrlԥ
ԥlaqԥsinԥ görԥ, texnikaya,
m
ԥdԥniyyԥtԥ vԥ s. görԥ dԥ qruplaúdırmaq olar. Hazırkı
dövrd
ԥ geniú eksperimental vԥ nԥzԥri materiallar
ԥsasında ekologiya elminԥ tԥbii mühit vԥ onun insanla -
insan c
ԥmiyyԥti ilԥ qarúılıqlı tԥsiri haqqında tԥbiԥt vԥ
sosial elml
ԥrin mԥlumatlarını birlԥúdirԥn kompleks elm
kimi baxılmalıdır. Müasir dövrd
ԥ ekoloji problemlԥr son
d
ԥrԥcԥ artmıúdır. Bu problemlԥrin artmasının ilk ԥsas
s
ԥbԥbi müxtԥlif sahԥlԥrin olduqca inkiúaf etmԥsidir. Digԥr
s
ԥbԥb isԥ antropogen fԥaliyyԥtin vԥ
t
ԥsirin
mövcudlu
÷udur.
24
2.3. Ekologiyanın qanunları
Yer kur
ԥsindԥ hԥr úey tԥbiԥt qanunlarına tabe olur.
H
ԥr hansı bir elm kimi ekologiya da öyrԥnilԥn proseslԥrin
ba
ú vermԥ qanunauy÷unluqlarını meydana çıxarır vԥ
onları qısa m
ԥntiqi vԥ tԥcrübi dԥlillԥrlԥ - qanunlarla
dürüst ifad
ԥ edir. Ekologiya elminin nԥzԥri “bünövrԥsi”
qanunlar, qaydalar v
ԥ prinsiplԥr ԥsasında yaradılmıúdır.
Ekologiyanın
ԥsas qanunları aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
• 1.“Canlı maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti
qanunu” (V.
ø.Vernadski): Ümumi biosfer qanunu —
canlı madd
ԥlԥrdԥ fiziki-kimyԥvi proseslԥr vԥhdԥtdԥdirlԥr.
Canlı orqanizml
ԥrin müxtԥlif keyfiyyԥtliliyinԥ baxmayaraq
onlar fiziki-kimy
ԥvi cԥhԥtdԥn bir o qԥdԥr oxúardırlar. Belԥ
ki, bir sıra canlı orqanizml
ԥrԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥn
çirkl
ԥndiricilԥr digԥrlԥri üçün ԥhԥmiyyԥtsiz olur. Yer
kür
ԥsinin bütün canlı maddԥlԥri vahid fiziki-kimyԥvi
t
ԥbiԥtԥ malikdir. Bundan belԥ aydın olur ki, canlı
madd
ԥnin bir hissԥsi üçün tԥhlükԥli olan ԥlbԥttԥ onun
dig
ԥr hissԥlԥri üçün dԥ müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ tԥhlükԥ törԥdԥ
bilir. F
ԥrq yalnız növlԥrin bu vԥ ya digԥr agentlԥrin
t
ԥsirinԥ qarúı davamlılı÷ından ibarԥt olur. Bundan baúqa,
növl
ԥrin fiziki-kimyԥvi tԥsirinԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ
davamlı olan h
ԥr hansı bir populyasiyanın mövcudlu÷u
25
zamanı populyasiyanın z
ԥrԥrli agentlԥrԥ qarúı
dözümlülüy
ԥ görԥ seçmԥ sürԥti orqanizmlԥrin bölünmԥsi
v
ԥ nԥsillԥr növbԥsi ilԥ düz mütԥnasibdir. Pestisidlԥrdԥn
uzun müdd
ԥtli istifadԥ ekoloji cԥhԥtdԥn yolverilmԥz hesab
olunur, bel
ԥ ki, daha sürԥtlԥ artan ziyanvericilԥr
pestisidl
ԥrԥ daha tez uy÷unlaúır vԥ yaúayırlar, kimyԥvi
çirkl
ԥndiricilԥrin hԥcminin isԥ artması baú verir.
• 2. “Mԥhsul vԥ mԥhsuldarlı÷ın artması
qanunu”, — k
ԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ aqrotexniki vԥ
dig
ԥr mütԥrԥqqi vasitԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk tarla vԥ ԥkin
sah
ԥlԥrindԥ mԥhsuldarlı÷ı artırmaq mümkündür, lakin bu
halda torpaq sah
ԥlԥrinin xassԥsi olaraq mԥhsuldarlıq
artmır, m
ԥhsulun artırılması isԥ yüksԥk enerji tԥtbiqi ilԥ
ԥldԥ olunur. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin enerji effektivliyinin
azalması qanununa gör
ԥ müԥyyԥn vaxt ԥrzindԥ tԥbii
sistemd
ԥn mԥqsԥdli mԥhsulun vahid miqdarının istehsalı
zamanı daha çox enerji s
ԥrf olunur. Mԥsԥlԥn, XX ԥsr
müdd
ԥtindԥ vahid kԥnd tԥsԥrrüfatı
m
ԥhsulunun
istehsalına s
ԥrf olunan enerji miqdarı 8-10 dԥfԥ, sԥnaye
m
ԥhsullarının istehsalına sԥrf olunan enerji miqdarı 10-12
d
ԥfԥ artmıúdır. Bununla yanaúı daha ekoloji tԥmiz ԥzԥlԥ
enerjisinin payı is
ԥ azalmıúdır. Bu qanundan aúa÷ıdakı
n
ԥticԥlԥr çıxır:
26
a) H
ԥr bir istehsal vahidinԥ düúԥn enerji miqdarı
t
ԥkamül müddԥtindԥ artmalıdır;
b)
ønsan hԥyatının rifah halının artımı hԥr bir insanın
enerji büdc
ԥsinin artması ilԥ müúayiԥt olunmalıdır.
• 3. “Tԥbii mԥhsuldarlı÷ın azalması qanunu” –
Torpaqdan davamlı sür
ԥtdԥ istifadԥ olunması, tԥbii
torpaq
ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesinin pozulması vԥ hԥmçinin dԥ
davamlı sür
ԥtdԥ müԥyyԥn dövr ԥrzindԥ hԥr hansı bir
yerd
ԥ müԥyyԥn bitki növünün yetiúdirilmԥsi zamanı
bitkil
ԥr tԥrԥfindԥn ayrılan toksiki maddԥlԥrin, pestisid
qalıqlarının v
ԥ mineral gübrԥlԥrinin toplanması
n
ԥticԥsindԥ torpa÷ın tԥbii mԥhsuldarlı÷ının tԥdricԥn
azalması ba
ú verir. Kԥnd tԥsԥrrüfatı istismarı prosesindԥ
m
ԥhsulla birlikdԥ üzvi maddԥlԥrin torpaqdan çıxarılması,
torpaq
ԥmԥlԥgԥlԥ prosesinin pozulması vԥ torpa÷ın
eroziyaya u
÷raması nԥticԥsindԥ torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ı
azalır.
• 4. “Tɨlerantlıq qanunu” (V.ùelford): bu qanun
1910 –cu ild
ԥ V.ùelford tԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür.
Orqanizmin (növ) inki
úafında limitlԥúdirici amil – ekoloji
minimum il
ԥ ekoloji maksimum arasındakı diapazon
d
ԥyiúiklik hԥddi olur ki, bu da orqanizmin göstԥrilԥn
faktora qar
úı dözümlülüyünu (tolerantlı÷ını) tԥyin edir. Bu
27
qanuna müvafiq olaraq ekosistemd
ԥ hԥr hansı bir maddԥ
v
ԥ ya enerji artıqlı÷ı onun çirklԥndiricisi, yԥni düúmԥni
olur.
• 5. “Mԥhdudlaúdırıcı faktorlar qanunu” (U.Libixin
minimum qanunu) - Bu qanun 1840 – cı ild
ԥ U.Libix
t
ԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür: Orqanizmin möhkԥmliyi
onun ekoloji t
ԥlabat zԥncirinin ԥn zԥif hԥlqԥsindԥ tԥyin
olunur.
Ԥgԥr ekoloji faktorların miqdarı vԥ keyfiyyԥti
orqanizm
ԥ lazım olan minimuma yaxındırsa o yaúayır,
ԥgԥr o minimumdan azdırsa orqanizm ölür vԥ ekosistem
da
÷ılır. Odur ki, ekoloji úԥraitin proqnozlaúdırılması vԥ ya
ekspertizası aparıldıqda orqanizml
ԥrin hԥyatında ԥn zԥif
h
ԥlqԥni tԥyin etmԥk çox vacibdir. Orqanizm üçün optimal
olan qiym
ԥtdԥn daha çox fԥrqlԥnԥn faktor daha
ԥhԥmiyyԥtlidir. Hazırkı mԥqamda fԥrdlԥrin yaúaması
h
ԥmԥn o faktordan asılıdır. Minimumda olan maddԥ boy
atmanı idar
ԥ edir. Bu qanuna ԥsasԥn bitkilԥrin inkiúafı
onların torpaqda çoxluq t
ԥúkil edԥn maddԥlԥr ilԥ yox,
orada olan elementl
ԥrin cüzi miqdarı ilԥ mԥhdudlaúdırılır.
Minimum haqqında qanun özünün do
÷rulu÷unu xüsusilԥ
insanlarda v
ԥ heyvanlarda sübut edir. Mԥsԥlԥn,
insanların sa
÷lamlı÷ı onların bԥdԥnindԥ cüzi miqdarda
olan madd
ԥlԥrdԥn – vitaminlԥrdԥn asılıdır. Mԥhdudiyyԥt
28
faktorunun qiym
ԥti ondan ibarԥtdir ki, o, ԥn mürԥkkԥb
ekoloji halların t
ԥdqiq edilmԥsinԥ imkan verir.
• 6. “Biosferin müstԥqilliyi haqqında qanun”: -
Biosfer ba
ú vermiú hԥr hansı bir hԥyԥcan vԥ ya
çaxna
úmanın qarúısını müԥyyԥn mexanizm vasitԥsilԥ
alan, mühitd
ԥ baú verԥn istԥnilԥn hԥyԥcanlanmalar
zamanı onun dayanıqlı
÷ını tԥmin edԥn, yaranmıú
d
ԥyiúikliyi öz ԥvvԥlki vԥziyyԥtinԥ qaytaran, özü-özünü
t
ԥnzim edԥn, canlı orqanizmlԥrin yaúadı÷ı yeganԥ bir
sistemdir.
Ԥtraf mühitin stabilliyini tԥbii cԥmiyyԥtdԥ
oldu
÷u qԥdԥr tԥmin edԥ bilԥcԥk süni birliklԥrin
yaradılmasına
ԥmin olma÷a heç bir ԥsas yoxdur. Odur
ki, t
ԥbii biotopun hԥcminin azalması ԥtraf mühitin
möhk
ԥmliyini pozur ki, bu da tԥmizlԥyici sistemlԥrin vԥ
tullantısız texnologiyaların yaradılmasına keçilm
ԥsi ilԥ dԥ
b
ԥrpa edilԥ bilmԥz. Biosferin ԥsas xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri
d
ԥ onda olan ayrı-ayrı maddԥlԥrin dövretmԥsini yaradan
mexanizmin olmasıdır. Bu xass
ԥ biosferdԥ ayrı-ayrı
kimy
ԥvi elementlԥrin vԥ onların birlԥúmԥlԥrinin
tük
ԥnmԥzliyini tԥmin edir. Yer sԥthinin böyük hissԥsini
ԥhatԥ edԥn biosfer sahԥsinin qorunması hԥr bir kԥsin
borcudur.
29
• 7. “Tԥbii faktorlar tԥsirinin birliyi qanunu”
(Mitçerlix-Tineman-Bayle qanunu): M
ԥhsulun hԥcmi hԥtta
limitl
ԥúdirici faktor olsa belԥ ayrıca faktorlar tԥsirindԥn
asılı olmayıb eyni zamanda bütün ekoloji faktorların birg
ԥ
t
ԥsirindԥn asılı olur. Hazırda hԥr bir faktor zԥrrԥciyinin
birg
ԥ tԥsirini hesablamaq olar. Müԥyyԥn úԥraitlԥrdԥ, ԥgԥr
t
ԥsir monotondursa vԥ baxılan hԥmin birlikdԥ digԥr
faktorların d
ԥyiúmԥmԥsi úԥrtindԥ hԥr bir faktor maksimal
a
úkar edilԥ bilirsԥ onda bu qanun qüvvԥdԥ ola bilir.
• 8. “Suksessiyalı lԥngimԥ qanunu” – dayanıqlı
v
ԥziyyԥtdԥ olan yetkin (klimakslı) ekosistemlԥrdԥ gedԥn
prosesl
ԥr lԥngimԥyԥ meyl göstԥrirlԥr. Ot qarıúı÷ının
ԥkilmԥsi vԥ yaxud da gübrԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ
suksessiyanı sür
ԥtlԥndirmԥk olar. Hԥr bir ekosistem xarici
mühitin d
ԥyiúmԥsinԥ uy÷unlaúmaq üçün daima dinamiki
v
ԥziyyԥtdԥ olur. Tԥbii ekosistemlԥr insanların tԥsiri
olmadan dinamik inki
úaf edirlԥr. Bu dinamiki vԥziyyԥt
ekosistemin ayrı-ayrı bölm
ԥlԥrinԥ vԥ yaxud bütünlükdԥ
sistemin özün
ԥ aid edilԥ bilԥr. Bu zaman dinamika
ekosistem
ԥ tԥsir edԥrԥk onun dԥyiúmԥsinԥ vԥ ya
yenisinin yaranmasına t
ԥsir edԥn amillԥrԥ uy÷unlaúma ilԥ
ԥlaqԥdar ola bilԥr. Ekosistemin inkiúafına tԥsir edԥn
dinamika istiqam
ԥtlԥnmiú dinamika vԥ ya ekosistemin
30
inki
úaf dinamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin
v
ԥ ya biosenozun dԥyiúmԥsilԥ nԥticԥlԥnir ki, bu prosesԥ
d
ԥ “suksessiya” deyilir. Eyni bir ԥrazidԥ tԥbii amillԥrin vԥ
ya insanların t
ԥsiri ilԥ bԥzi biosenozların baúqaları ilԥ
t
ԥdricԥn, dönmԥyԥn, istiqamԥtli ԥvԥz olunması prosesinԥ
ekoloji suksessiya deyilir.
• 9. “Optimallıq qanunu”: – hԥr hansı bir ekoloji
faktor canlı orqanizml
ԥrԥ müsbԥt tԥsir göstԥrԥn müԥyyԥn
h
ԥddԥ malikdir. Baúqa sistemlԥr kimi ekoloji sistem dԥ
mü
ԥyyԥn zaman vԥ mԥkan hԥddindԥ effektiv fԥaliyyԥt
göst
ԥrir. Baúqa sözlԥ desԥk heç bir sistem sonsuzlu÷a
q
ԥdԥr nԥ kiçilԥ, nԥ dԥ böyüyԥ bilԥr. Ölçü fԥaliyyԥtԥ uy÷un
olmalıdır. Bel
ԥ bir aforizm mövcuddur: - “Hԥr hansı bir
giqantizm m
ԥhvin ԥvvԥlidir”. Tԥbiԥtdԥn istifadԥ zamanı
optimallıq qanunu m
ԥhsuldarlıq nöqteyi nԥzԥrincԥ ԥkin
yeri, bitki v
ԥ heyvanların yetiúdirildiyi sahԥlԥrinin optimal
ölçül
ԥrinin tapılmasına kömԥk edir. Bu qanuna etinasızlıq
– çox böyük monokultur sah
ԥlԥrinin yaradılması, landúaftı
kütl
ԥvi tikintilԥrlԥ düzlԥúdirmԥ vԥ s. – böyük sahԥlԥrdԥ
qeyri t
ԥbii yekrԥngliyԥ, ekosistemin fԥaliyyԥtinin
pozulmasına v
ԥ ekoloji krizisin yaranmasına sԥbԥb olur.
• 10.
“Enerji axınlarının biristiqam
Dostları ilə paylaş: |