Нуриддинова М. И. Табиатшуносликни ўқитиш методикаси ЎҚув қЎлланма kirish

Og’zaki metodlar – o’qituvchining materialni og’zaki bayon qilishi, suhbat, kitob bilan ishlash;
Ko’rgazmali metodlar – namoyish qilish – (ko’rsatish), mustaqil kuzatishlar, ekskursiyalar;
Amaliy metodlar – og’zaki va yozma mashqlar, grafik (chizma) va laboratoriya ishlari.
O’qitish metodlarini metodik uslublar bilan adashtirmaslik kerak. Metodik uslub – bu faqat metodning unsurlaridan biri, uning tarkibiy qismidir (ko’rgazmali qurollarni kinofilmlarning fragmentlarini, diafilm, diapozitivlarni ko’rsatish, doskadagi sxemalardan, rasmlardan foydalanish, tajribalarni namoyish qilish, jug’rofiya maydonchasi, maktab oldi uchastkasidagi amaliy ishlar vaqtida u yoki boshqa ishlarni-faoliyatni ko’rsatish va h.k.)
Metod va metodik uslublar o’zaro chambarchas bog’liqdir. Ularning didaktik birligi shundan iboratki, ular bir-biriga o’tishi mumkin. Masalan, o’quvchilar bajaradigan tajribalar o’qitish metodi hisoblanadi, tajribani o’qituvchi tomonidan hikoya vaqtida namoyish qilinishi metodik uslubdir. Hikoya davomida o’qituvchi tomonidan diafilm namoyish qilinishi metodik uslub hisoblanib, o’quv filmlarini ko’rish, o’qitish metodi ham bo’lishi mumkin. Metod va uslublar kompleks holda foydalaniladi, ular bir-birlarini to’ldiradi va o’rganilayotgan tabiat jismlari va hodisalarini bolalar tomonidan qabul qilib olinishini yaxshilashga, tabiatshunoslik kursida tushunchalarni to’g’ri shakllanishiga xizmat qiladi.
Har bir metodlar turi undan kichik uslublardan iborat.
Hikoya. O’quvchilarga bilim berishning yetakchi metodi o’qituvchining jonli so’zi – hikoyadir. U o’qish kitoblarini o’qish, obyekt, narsa va hodisalarni namoyish qilish, o’qitishning texnika vositalaridan foydalanish, o’quvchilar oldiga savollar qo’yish, badiiy adabiyot o’qish va h.k. bilan uyg’unlashadi. Hikoya o’qituvchi shaxsiga bog’liq, shuning uchun juda katta imkoniyatlarni o’zida saqlaydi.
O’qituvchi hikoyasi tasviriy, hissiy va izchil bayondir. Hikoyada izchillikka qat’iy rioya qilgan holda o’qituvchi har xil usul va uni mantiqiy ishlashning uslublari (tahlil, taqqoslash, umumlashtirish)ni qo’llanadi, o’quvchilarga to’g’ri tuzilgan bayonning namunasini beradi.
Tabiatshunoslik darslarida agar tabiat hayotidagi biror hodisa yoki voqyea, eng katta kashfiyotlar tarixi, olimlarning (biografiyasi) hayot faoliyati umuman kishilarning o’simlik va hayvonot dunyosini o’zlashtirish va qayta tiklash bilan bog’liq bo’lgan ijodiy faoliyati to’g’risida gap borganda qo’llaniladi. Qator hollarda o’qituvchining darsdagi hikoyasi o’zining syujet yo’nalishi va obrazliligi bilan ilmiy oddiy asarlarga yaqinlashib ketadi.
O’qituvchining materialni aytib berishi yo’li bilan bayon qilishda yorqin manzara qoldirish, chuqur tuyg’ularni uyg’otish, murakkab fikrni uning to’la mantiqiy rivojlanishida tasavvur qoldirish uchun, o’quvchilar oldiga savollar qo’yiladi.
Hikoya syujetli, illyustrasiyali informasion kabi tur xillarga ega. Yangi materialni bayoniga o’quvchilarning tirik tabiat burchagi, maktab uchastkasi, ekskursiya yoki yozda tabiatda o’qituvchining topshirig’i bilan olib borilgan kuzatish va tajribalari to’g’risidagi xikoyani kirgizish g’oyat qimmatlidir. O’quvchilar o’qigan kitoblardagi qahramonlarni gapirib hikoya qilib beradi. Masalan: tabiat haqidagi «qushlar bizning do’stimiz» va hokazo.
O’qitish amaliyotida hikoyaning ushbu: aytib berish, ta’riflash, xarakterlash, tushuntirish, muhokama qilish kabi turlari qo’llaniladi.
Aytib berish – bayonning shunday turiki, unda konkret fakt, voqyea, jarayon yoki harakatlar haqida ravon gapirib beriladi. Hikoya shohid (sayyoh, yosh tabiatshunos, sayohatchi, biror kashfiyotning ishtirokchisi va boshqalar.) nomidan olib boriladi.
Ta’riflash – muallif borliq jismlari va hodisalarining (foydali qazilmalar, o’simlik va hayvonot dunyosining, u yoki bu tabiiy zona iqlimining xususiyatlarini) izchil bayon qilishda qo’llaniladi.
Xarakterlash – ta’riflashning tur xili (bir ko’rinishi)dir, u jism (narsa) yoki hodisaning belgi va xususiyatlarini sanab o’tishdan iborat (tog’lar, daryolar, tabiiy zonalar xarakteristikasi).
Tushuntirish – bayonning bir turi, unda yangi tushunchalar, atamalar ochib beriladi, sabab-oqibatlar bog’lanishi, tobe’lik belgilanadi, ya’ni u yoki bu hodisaning mantiqiy tabiati (masalan, nima uchun tundrada uzun tun va qisqa kun bo’ladi, nima uchun kun va tun yil fasllari almashinib turadi) ochib beriladi. Tushuntirishdan barcha darslarda foydalaniladi, ko’pincha u muhokama qilish bilan uyg’unlashadi.
Muhokama qilish – bayon qilish bo’lib, unda o’quvchilarni xulosa va xotimaga olib keluvchi qoida va isbotlarning izchil rivojlanishi beriladi. Hikoyaning bu turidan o’rganilayotgan hodisani (masalan, o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishiga iqlimning ta’siri, suv, metallning xususiyatlari) tahlil qilish zarur bo’lganda foydalaniladi.
Hikoyaning har xil turlaridan, odatda tabiatshunoslik darslarida ularni uyg’unlashtirilgan holda foydalaniladi, bunda ular bir-biriga o’tadi. O’qituvchi dars materialini qanday turda bayon qilmasin, didaktik ma’no o’quvchilarga ilmiy umumlashtirilgan bilimlarning faol berilishi o’shanday qolaveradi.
Hikoyaning har qanday turi ushbu didaktik talablarga:
1) tanlangan materialning ilmiyligi va yuqori g’oyaviyligiga;
2) mantiqiy izchillik va isbotlanuvchanligiga;
3) o’quvchilar uchun aniq, ravon va tushunarli bo’lishligiga;
4) o’qituvchi nutqining tasviriy va hisobiy bo’lishligiga javob berishi kerak.
1-2-sinflarda hikoyaning davomiyligi 5-8, 3-4 sinflarda esa 10-12 minutdan oshmasin. Hikoya jarayonida o’zlashtirishning faollashishiga yordam beruvchi didaktik uslublardan foydalanish zarur.
I. Dars mavzusini bildirish. Yangi mavzuni bayon qilish oldidan o’quvchilarga yechimi yangi bilimlar uchun zarur bo’lgan masala taklif qilinadi va u shu darsda o’rganish obyekti bo’lib qoladi, ya’ni muammoli vaziyat; «qiyinlashish vaziyati» vujudga keltiriladi. Yangi materialni o’rganish yoki tajriba qo’yish bilan, yoki tabiatda o’tkazilgan kuzatishlarni tahlil qilish bilan boshlanadi.
II. Bayon rejasini bildirish. Bu uslub faqat o’zlashtirish jarayonini faollashtiribgina qolmasdan, balki o’quvchilarni butun bayon sistemasini ko’rishga o’rgatadi, bu bilan tafakkurning mantiqiy izchilligini rivojlanishga, o’rganilayotgan atrof hayot faktlari yoki hodisalari o’rtasidagi muayyan bog’lanishlarni aniqlashga yordam beradi; masalan, «Cho’l tabiati» mavzusini bayon qila turib, o’qituvchi doskaga ushbu rejani yozishi mumkin: 1) tabiiy zonalar xaritasida cho’llarning jug’rofiy o’rni; 2) cho’l iqlimining xususiyatlari; 3) yuzasi; 4) vohalari; 5) cho’lda yil fasllari.
III. O’quvchilar e’tiborini faollashtiruvchi savollarni bayon davomida qo’yib borish.
IV. O’quvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtiruvchi taqqoslash (masalan, dala, bog’, poliz, cho’l, dasht va o’rmon o’simlik va hayvonot dunyosini taqqoslash va h.k.)
V. Yangi materialni bayon qilish davomida ilgari o’rganilganlar bilan, turmush bilan, amaliyot bilan (masalan, «Skelet», mavzusini «Mushaklar» mavzusi bilan, jonajon o’lka tabiatini har xil zonalar mavzusi tabiati bilan) aloqasini o’rganish.
VI. Hikoyaga maqol, qiziqarli material yoki kitob, «Yosh tabiatshunos» jurnali va shu kabilarni o’qishni kiritish. O’qituvchining hikoyasi tegishli maqolani o’qigandan keyin yoki uning oldindan borishi mumkin. Qo’shimcha materialdan foydalanish o’qituvchi hikoyasini boyitadi va konkretlashtiradi. Hikoya davomida maqol, matal va topishmoqlardan foydalanish ham uni boyitadi va bayon qilayotgan materialni qabul qilib olinishini osonlashtiradi.
VII. Ko’rgazmalilik (surat, tablisa, texnika vositalari)ni qo’llash. Hikoya davomida ko’rgazmalilikning har xil vositalaridan foydalanish o’quvchilarda aniq tasavvurlar hosil bo’lishiga, o’rganilayotgan materialga diqqat va qiziqishni quvvatlashga, uni ongli o’zlashtirilishiga yordam beradi. Sxemalar, tablisalar, tajribalar surati, doska va daftardagi (atama) va xulosalar o’quv materialini o’zlashtirilishini osonlashtiradi.
Biroq ko’rsatilgan didaktik uslublaridan foydalanish o’quvchilar aqliy faoliyatini maksimal faollashtirish uchun yetarli emas. Bu vazifani bajarishga muammoli bayon qilish yordam beradi, u o’quvchilarning mustaqil faoliyatiga asoslanadi va o’qituvchi tomonidan qo’yilgan masala va muammolarni hal qilishdan iborat bo’ladi.