O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

distoniyada
nam oyon boMadi, deb aytish 
to ‘g ‘riroqdir. M iyachaning o rq a boMagidagi o ld in g i qism va loshsim on y a d ro
m uskul tonusining bo sh q arilish id a alohida ah am iyatga ega.
Astaziya
shundan iboratki, m uskullar s id irg 'a te ta n ik qisqarish xossasidan 
m ahrum boMadi. N atijad a hayvonning boshi, tanasi va oyo q lari uzluksiz q altirab
yoki tebranib turadi. H ayvon b iro rta ixtiyoriy h arakat q ilgandan keyin bu hodisalar 
ayniqsa yaqqol k o ‘rinadi.
Asteniya
shundan iboratki, m o ddalar alm ashinuvi kuchayganligidan organizm
saiga charchaydi. H arakatlar tejamsiz bajarilganligi, ularda b irtalay muskullar ishtirok 
qilganligi tufayli m o ddalar alm ashinuvi kuchaysa k erak.
A taksiya h ara k a tla m in g ch a la uy g ‘u n la sh tirilish id a n va h arakatlar kuchi, 
kattaligi, tezligi va y o ‘nalishining buzilishi (d ism e triy a ) dan iborat. A taksiya 
harakatlam ing chala uyg‘unlashtirilishidan va h ara k a tla r kuchi, kattaligi, tezligi v a
y o ‘na!ishining buzilishi (
dismetriya
) dan iborat. A tak siy a m ast kishiga o ‘x shab 
gandiraklab yurishda o ‘z ifodasini topadi. Oyoq va qoM h arakatlari yurish vaqtida 
om onat, haddan tashqari kuchli k engam plitudali boMadi. O dam ning miyachasi b ir 
to m oniam a z a ra rla n g a n d a h a ra k a t b erilgan y o ‘n a lis h d a n o g ‘adi. M iy ach asi 
zararlangan bem orlarda qoM harakatlariningbuzilishi y aqqolroq k o ‘rinadi. M asalan, 
bem or qoMi bilan aniq harakat q ila olm aydi. M asalan , u k o 'rsatk ich b arm og‘ini
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biror narsaga y o k i o ‘z b u m ig a tekkizm oqchi b o ‘ lsa, barm oq harakati m urakkab 
teriaktoriya b o 'y la b b a jarila d i va barm oq moM jallangan jo y g a to ‘g ‘ri kelm aydi.
H arakatlar b u zilish i m iyacha o lib tashlangach u zoq vaqtdan keyin birm uncha 
kam ayadi, am m o b ir n e c h a yil o ‘tgandan keyin h am to ‘ la barham topm aydi. E.A. 
Asratyan k o ‘rsatib b erg an id ek , miyacha olib tashlangach buzilgan funksiyalar m iya 
katta yarim sh a rla ri p o ‘stlo g ‘ida yangi shartli reflek to r aloqalar vujudga kelishi 
tu f a y li k o m p e n s a t s i y a l a n a d i . M iy a c h a s i o l i b ta s h la n g a n itd a h a r a k a t 
fu n k s iy a la rin in g n is b i y k o m p e n s a ts iy a la n is h d a v r id a m iy a y a rim s h a rla r
p o ‘st!og‘ining m o to r zo n a si olib tashlansa, harakat apparati holatining buzilishi, 
m iyachani o lib ta s h la s h d a n keyin dastlab k i v a q td a ku zatilg an id ek r o ‘y -ro s t 
ko‘rinadi.
O rg a n iz m n in g h a r a k a t fu n k s iy a la rig a m iy a c h a n in g t a ’s ir k o ‘r s a tis h
m exanizm i. M iy a c h a g a t a ’sir etish va uni yem irish effektlarini taqqoslab k o ‘rish 
ham da hozirgi za m o n elektrofiziologik ta d q iq o tla rin in g m a’lumotlari m iyachaning 
organizm dagi ah a m iy a ti to ‘g ‘risida m uayyan tasav v u r hosil qilishga imkon beradi.
M iyachani o lib ta sh la sh natijasida reflek to r reaksiyalar y o ‘qolib ketm aydi, 
jum ladan, m iya o 'z a n in in g tonik reflekslari saqlanib turaveradi. Shu bilan birga 
m uskullar tonusi b ir q a d a r o ‘zgaradi va reflektor harakatiam ing antqligi h am da 
uyg‘unlashganligi b u zilad i.
G avda h a ra k a tla n g a n v aq td a ta ’sirlanuvchi b arc h a retseptorlardan «qaytar 
aloqa» k anallari o rq a li m ark aziy nerv sistem asiga keluvchi afferent im pulslar 
m iyachaga b o rad i. M iy a ch a g a proprioretseptorlardan va vestibuloretseptorlardan 
shuningdek, k o ‘m v , esh itu v va tagtil retseptorlardan im pulslar kelib turadi. M iyacha 
shu tariqa h ara k at a p p a ra tin in g holati h aqida m a ’lum ot olib, m uskullar tonusini 
bevosita b o sh q a ru v c h i q iz il yadroga va m iya o 'z a n in in g retikulyar form atsiyasiga 
ta ’sir k o ‘rsatadi. U z u n c h o q m iya retikulyar form atsiyasining muayyan q ism lariga 
m ikroelektrodlar k iritib , m iyachaga ta ’sir etish tajrib alari m iyachaning retikulyar 
form atsiyaga t a ’s ir k o ‘rsatish id a n g u v ohlik b era d i. B u tajribalarda retik u ly ar 
form atsiya n e y r o n la rin in g sp o n ta l e le k tr fa o llig i o 'z g a rg a n i q ayd q ilin g a n . 
Miyachaning qaysi qism i ta ’sirlanishiga qarab, elektr faolligining o ‘zgarish xarakteri 
har xil bo'lishi m um kin. U zunchoq m iyaning retikulyar formatsiyasiga m iyachaning 
ta ’sir k o 'rsa tish i y a n a sh undan bilinadiki, m iyachaning oldingi b o 'lag ig a ta ’sir 
etilsa, yozuvchi m u sk u llard ag i deserebratsion rigidlik kam ayadi.
M iyachaning re tik u ly a r form atsiyaga k o ‘rsatadigan ta ’siri ba’zan k atta yarim
sharlar p o ‘stlo g ‘in in g ta ’sirig a teskari b o ‘ladi. M asalan, kuzatishlarga q araganda 
m iyacha ta ’sirla n g a n d a retikulyar form atsiyadagi ayrim neyronlam ing im pulslari 
susaygan, k atta y a rim sh a rla r p o ‘stlog‘ining m o to r sohasigi elektr bilan ta ’sir 
etilganda esa o ‘s h a n eyronlardagi im pulslar kuchaygan.
M uskullar to n u s ig a m iyachaning ta’sir k o ‘rsatish m exanizm ida orqa m iyaning 
gam m a-m otoneyronlaridagi zaryadlam ing o ‘zgarishi m uayyan ahamiyat kasb etadi. 
M iyacha oldingi boM agining b a ’zi qism lariga t a ’sir etilganda m uskul yoyining 
gamma-afferent to lalarid an o ‘tuvchi impulslar susayishini, shu sababli muskul tonusi 
refleks y o ‘li bilan k am ay ish in i R. G ranit kuzatgan. M iyacha oldingi b o ‘lagining
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o sh q a q ism lari ta ’sirlanganda e s a m uskul yoyining retse p to rla rid a g i im pulslar 
k o 'p ay g a n , shu tufayli muskul to n u si oshgan.
M iyacha yadrolaridan keluvchi afferen t im pulslar p ro p rio re tsep tiv (m iotatik) 
reflekslam i tonnozlaydi. Har b ir m uskul qisqarishi p ro prioretseptorlarga ta ’sir etib 
yangi refleksni vujudga keltira oladi. O d a td a o d d iy refleks shu y o ‘l b ilan m urakkab 
zanjirli refleksga aylanmaydi, ch u n k i reflekslar zanjirini u za d ig a n torm ozlovchi 
m exanizm bor. M iyacha olib ta sh la n g an d a kuzatiladigan a staz iy a u chun xarakterli 
h o d isalar - m uskullam ing titrashi, g andiraklash va tebranish - torm ozlanm agan 
p ro prioretseptiv reflekslarga b o g ‘ liq b o ‘ Isa kerak.
S h u n d ay qilib, m iyacha o rg a n iz m n in g harakat re a k siy a la rin i to ‘g ‘irlaydi, 
bo sh q ach a aytganda, ulam i te g ish lich a tuzatib aniq qilib q o ‘y ad i. M iyachaning 
b u aham iyati ixtiyoriy harak atlam in g yuzag a chiqishida ayniqsa y a q q o l k o ‘rinadi. 
M iyachaning asosiy fiinksiyasi h a ra k a t aktlarining ildam