O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

vaqtliyig ‘ilishga
misol 
b o la d i.
K e tm a -k e t t a ’sirlarg a ja v o b re a k s iy a s in in g yuzag a k e lis h in i q u y id a g ic h a
tushuntiriladi. Dastlabki ta’sir p o stsin ap tik potensialni keltirib c h iq arad i, u neyronnj 
q o ‘z g ‘atish uchun yetarli b o ‘lm aydi. K eyingi kelayotgan ta ’s irla r so n i ta lab g a mos 
boMsa m em brananing d epolyarizatsiyasini kritik nuqtaga k o ‘ta ra d i v a neyronning 
q o ‘z g ‘a)ish reaksiyasini yuzaga c h iq a ra d i ( 19-rasm ).
O rq a m iyali m aym unlarda y u rish refleksini p o g ‘ona osti k u ch i b ila n retseptor 
m aydonining b ir necha joyini bir v aq td a q o ‘z g ‘atish orqali kuzatish m um kin, alohida 
b irjo y g a ta ’s ir etilsa refleks yuzaga k elm aydi.
B ir q a n c h a jo y n i b ir v aq td a p o g ‘o n a o sti k uchiga te n g q o ‘z g ‘a tu v c h ila r 
y o rd am id a ta ’sirlashdan yuzaga k elg a n ja v o b reaksiyasi q o ‘z g ‘a1ishlam i 
fazoviy
yig'¡lish
natijasi hisoblanadi. Fazoviy y ig ‘ilishda turli jo ylardan k elay o tg an ta’sirlar 
n ey ronning tanasiga alohida-alohida sin a p sla r orqali kelib m e m b ra n a s id a y ig ‘ilib 
uni q o ‘z g ‘atadi va tegishli ja v o b rea k siy asin i yuzaga chiqaradi.
Okklyuziya.
Ikkita retseptor m ay d o n in i b ir vaqtda q o ‘z g ‘atg an d a y u za g a kelgan 
ja v o b reaksiyasining kattaligi a lo h id a m aydonlam i q o ‘z g ‘atish n a tija sid a hosil 
boMgan ja v o b reaksiyalarining q o ‘sh ilish id a n hosil boMgan k a tta lik d a n o z b o ‘ladi 
(20-rasm).
Bu h o d is a m ex an izm in i q u y id a g ic h a tu s h u n tirila d i. B ir in c h i r e ts e p to r 
m aydondan kelayotgan signallar u la r bilan b o g ‘liq b o ‘lgan b a rc h a neyronlarni 
q o ‘z g ‘atadi. Ikkinchi retseptor m a y d o n i q o ‘z g ‘atilganda u bilan b o g ‘ liq neyronlar 
ham q o ‘z g ‘aladi. Biroq ayrim n ey ro n la r ikkala retseptor m aydoni b ila n b o g ‘langan 
b o ‘lg anligi sa b ab li, ja v o b re a k siy a s i a lg e b ra ik y ig ‘in d id an o z b o ‘ladi. N erv 
m arkazlaridagi bu hodisa 
okklyuziya
d e b ataladi.
A va B - periferiyadan m otor n ey ro n la rg a q o ‘z g ‘alishlar o lib k ela d ig a n nerv 
tolalari. A to la yoki B toia m aksim al t a ’sirlanganda 4 ney ro n d an im p u lslam in g
razryadlari vujudga keladi. Shu n ey ro n la rd a n ikkitasi ikkala to la d an q o ‘z g ‘aladi.
Qo'zg'alishlarni markazdan o'tishining yengillanishi (osonlanishi).
Ayrim 
h o llard a ikkita retseptor m aydoni b ir v aq td a q o ‘zg‘atilsa ja v o b reak siy asin in g
kattaligi re tse p to r m aydonlarini a lo h id a q o ‘z g ‘atishdan h osil boM gan ja v o b la r
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

y ig ‘in d isid an k atta b o ‘ladi ( 2 1 -rasm ). I ta ’s ir va reflektor yoyining q o ‘zg‘alishi (a); 
b - q o ‘z g ‘a lm ag a n reflektor yoy; d - o sonlashish sohasining shakllanishi; II - (b) 
reflek to r y o y in in g q o ‘z g ‘atilishi va osonlashish sohasiga yangi « y o ‘l ochilish»i.
R a sm d a ik k ita re tse p to r m a y d o n i k eltirilg a n , u la m in g h a r b irin i alohida 
q o ‘z g ‘a tis h re fle k s n i y u z a g a k e ltira d i. R e tse p to r m a y d o n la rid a n boray o tg an
to la la m in g ay rim lari um um iy n eyronlarda tugallangan. A lohida retseptor maydoni 
q o ‘z g ‘a tilg a n d a b o ray o tg a n ta ’s irla r u m um iy n ey ro n la m i q o ‘z g ‘a ta olm aydi. 
N a tija d a ja v o b reaksiyasi k u ch sizro q b o ‘ladi. Ikkala retseptor m aydoni b ir vaqtda 
q o ‘z g ‘a tils a ijro c h i a ’zon in g ja v o b reaksiyasi, retsep to r m ayd o n larin i alohida 
q o ‘zg‘atishlari 
n a t i j a s i d a g i
ja v o b reaksiyasini arifinetikyig‘indisidan ko ‘proq bo‘ladi. 
Bu h o d isa n e rv m arkazidan y engillanish nom ini oldi.