O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

ikkiiamchijavoblar
deb 
ataladigan kechroq ro‘y beruvchi b ir qanchajavoblarkuzatiladi. Ikkiiamchijavoblar, 
qoid a o ‘laroq, m urakkabroq konfiguratsiyasi va uzunroq latent davri bilan birlamchi 
javoblardan farq qiladi. U la r n ark o z berilmagan h ayvonlarda ayniqsa ravshan qayd
qilinadi. 
.
A yrim neyronlar fao llig in i v a sinapsdan impuls o ‘tish m exanizm im o ‘rgam sn 
uchun hujayra ichidagi p o ten siallam i mikroelektrodlar yordam ida ajratib olish usuli 
q o ‘llaniladi.
O r q a m iya. O rq a m iy a ik k ita asosiy 
vazifan'r. reßektor vazifa
va 
o'tkazuvchi
yo
7 
vazifasini
bajaradi. O rq a m iyaga teri yuzasidagi eksteroretseptorlardan, tana 
bilan q o ‘l-oyoqning p ro p rio retsep to rlarid an va visseroretseptorlaridan im pulslar 
k e lib tu ra d i (a d a s h g a n n e r v la r o rq a li m ark aziy n e rv sis te m a sig a keluvchi
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

visseroretseptiv im pulslar bundan m ustasno). O rqa m iya b arc h a skelet muskullarini 
in n e r v a ts iy a la y d i, b o s h m iy a n e r v l a r i d a n in n e r v a t s i y a l a n a d i g a n b o s h
m uskullarigina bundan m ustasno. O rq a m iya g avdadagi b a rc h a m urakkab harakat 
reaksiyalarini yuzaga ch iq arish d a qatnashadi. U lardan k o ‘p lari o rq a m iyaning 
reflektor vazifani bajarish natijasi boMishi m um kin, b oshqa reaksiyalar esa markaziy 
n erv sistem asin in g y u q o riro q d a g i b o ‘lim lari y u z a g a c h iq a ra d ig a n re flek slar 
natijasida kelib chiqadi. Bu hold a o rq a m iya faqat im p u lslam i o ‘tkazuvchi y o ‘l 
hisoblanadi.
R etseptorlardan orqa m iyaga keiuvchi ax borot o rq a m iyaning o rq a va yon 
qism laridagi ko ‘p g in a o ‘tkazuvchi y o ‘llar orqali m iy a o ‘zanining m arkazlariga o ‘(adi 
va m iyacha ham da k atta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘iga yetib boradi. M arkaziy nerv 
sistem asining yuqoriroqdagi b o ‘lim !aridan orqa m iyaga esa im pulslar oldingi va 
yon u stu n la m in g o ‘tk a z u v c h iy o ‘llari orqali keladi: b u im p u lslar orqa m iya oraliq 
va m otor neyronlarini q o ‘z g ‘atadi y oki torm ozlaydi, n atija d a skelet m uskullari va 
ichki a ’zolam ing faoliyati o ‘zgaradi. 
Orqa miyaning o'tkazuvchiyo'lfunksiyasi
m uhim funksiya b o ‘lib, periferik retseptorlardan bosh m iyaga va undan efTektor 
apparatlarga im puls o ‘tkazishda k atta aham iyat k asb etadi.
Orqa miya ildizlarining funksiyalari.
O rqa m iya ildizlaridan o ‘tuvchi nerv 
tolalari orqa miyani periferiya bilan b o g ‘laydi. A fferent im pulslari o ‘sha ildizlar 
orqali orqa m iyaga kiradi va undan periferiyaga efferent im pulslar ketadi. O rqa 
m iyaning ikkala tom onidan 31 ju ftd a n oldingi va orqa ildizlar bor.
O rqa m iya ildizlarining vazifalari qirqib q o ‘yish ham da ta ’sir etish usullari bilan 
aniqlangan va bioelektr p otensiallarini qayd qilish y o ‘li bilan tasdiqlangan. O rqa 
m iyaning oldingi ildizlarida m arkazdan qochuvchi, efferent tolalar, o rq a ildizlarida 
esa m arkazga intiluvchi afferent to la la r bor. Bu o rq a m iya ildizlarida efferent 
to la la rin in g ta q sim lan ish q o n u n i y o k i M ajan d i q o n u n i d e b a talg a n (teg ish li 
m ushohadani fiziolog M ajandi birin ch i m arta ta sv iretg a n ).
B aqa yoki boshqa har qanday hayvonning barcha oldingi ildizlari bir tom onlam a 
q irqib q o'yilgach, gavdaning te gishli tom onidagi reflek to r h ara k atla r y o ‘qoladi- 
yu, am m o sezuvchanligi saqlanadi. O rqadagi ildizlam i q irq ib q o ‘yishdan keyin 
harakat qobiliyati y o ‘qolm aydi, am m o tegishli ildizlardan innervatsiyalanadigan 
gavda qism larida sezuvchanlik y o 'q o la d i.
O ldingi va orqadagi ild izla m in g fu n k sio n a lah a m iy a tin i I. M y u lery aq q o l isbot 
etgan. U baqa orqa miyasining bir tom ondagi oldingi ildizlarini, ikkinchi tom ondagi 
o rq a ildizlarini (keyingi o yoqlar shu ildizlardan in n ervatsiyalanadi) q irqib q o ‘ydi. 
G avdaning oldingi ildizlari q irq ib q o ‘yilgan tom onidagi o y o q shalvirab qoldi, shu 
o yoqqa ta ’sir etilganda esa g avdaning bosh q a qism lari, ju m la d a n qaram a-qarshi 
oyoq harakatlanaveradi. O rqadagi ildizlar qirqib q o ‘yilgan ikkinchi tom ondagi oyoq 
esa gavdaning boshqa qism lariga t a ’sir etilganda h arakatga k eladi-yu, o ‘ziga ta ’sir 
etilganda qim irlam ay turaveradi, chu n k i undagi sezu v ch an lik b atam om y o ‘qolgan 
edi.
S kelet m uskullarining m o to r n erv la rid an tashqari, b o sh q a va efferent nerv 
to la la ri: to m irlam i h ara k atla n tiru v ch i v a se k re to r to la la ri, sh u n in g d e k , silliq
75
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uskullarga b o ru v ch i to la la r oldingi ildizlardan o ‘tishi keyinchalik ko ‘rsatib berildi. 
U la m in g h a m m a s i e ffe re n t to la la r b o ‘lg an i u ch u n bu to la la m in g m avjudligi 
M ajandiy q o n u n ig a z id kelm aydi.
O ldingi ild iz la rg a ta ’sir etilganda k o ‘p incha o g ‘riq sezilishi yuzaki qarashda 
paradoksal o m ilga o ‘xshaydi. Ammo bu omil M ajandi qonuniga zid kelmaydi, chunki 
orqadagi ild iz la rd a n o ‘tuvchi to lalardan b ir qism i oldingi ildizlarga burilib, orqa 
m iya p ard a larig a b o ra d i va ulam i sezuvchi nerv oxirlari bilan ta ’m inlaydi. Boshqa 
ham m a afferen t n e rv la r kabi, ular harn o rq a m iyaga uning orqadagi ildizlari orqali 
kiradi. O rq a d a g i ild izla rd a n b ir nechtasini qirqib q o ‘yib va shundan keyin tegishli 
o ld in g i ild iz la r g a t a ’s ir e tib , b u n g a ish o n ish m u m k in : ay n i v a q td a