O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

vaqida
qo'shilish
hodisasi h am ravshan k o 'rin a d i. Y akka stim ul, harto ta ’sir kuchi katta
136

---

boM ganda ham , effekt berm aydi (a v to n o m nerv tizim ining ney ro n lari v a m arkaziy 
nerv tizim ining k o ‘pgina neyronlari y a k k a stim ullar ta ’sirida q o ‘z g ‘a!a o lm aydi, bu 
xususiyatni 
iterativlik
deb atashadi). B u n g a qaram a-qarshi oMaroq, p reg a n g lio n ar 
tolalam ing ritm ik stimullar bilan ta ’sirlanishiga javoban, postganglionar neyronlarda 
q o ‘z g ‘alish ja ra y o n i kelib chiqadi, ch u n k i q o ‘z g ‘atuvchi postsin ap tik p o te n sia lla r 
b ir v aqtda q o ‘shiladi.
N ey ro n lararo sinapslarda nerv im p u lslarin in g bir tom onlam a o ‘tish i, tugunga 
kirituvchi ayrim preganglionar to la la r ta ’s ir k o ‘rsatadigan so h a la m in g bir-b irin i 
qoplashi, postsinaptik potensiallam ing v aq td a ham fazoda qo ‘shilishi va okklyuziya 
shuni k o ‘rsatdiki, m arkaziy nerv tiz im id a g i n ey ro n lar va sin a p sla m in g tu z ilish i va 
x o s s a la r i q a n d a y b o 'ls a , a v to n o m n e r v tiz im id a g i n e y r o n la r v a g a n g liy
sin ap slarin in g tuzilishi bilan xossalari ham o ‘shanday.
A vtonom nerv tizimi neyronlarining x arakterli xususiyati shuki, u lard a vujudga 
keladigan im pulslarbirm unchasiyrak ritm li b o 'lib , sekundiga 1 0 -1 5 d a n o sh m a y d i. 
M asalan, to m ir toraytiruvchi nerv to la la ri o rq ali o ‘tadigan im p u lslam in g m aksim al 
ritm i k o ‘p in c h a se k u n d ig a 6 - 8 d a n o s h m a y d i. P re g a n g lio n a r to la la r n in g
q o ‘zg‘alish la r chastotasi avtonom n e rv tiz im in in g neyronlarida v u ju d g a k eladigan 
tabiiy im pulslar chastotasidan o sh ib k e tsa , sinapslarda qism an u sh la n ib qoladi 
(blo k ad a) va postganglionar neyron siy ra k ro q ritm da q o ‘z g ‘aladi. S h u n d ay qilib, 
nerv im pulslarining ritmi o ‘zgartiriladi. S tim ulvatsiyaning sekundiga 100 d an ortiq 
chastotasi q o ‘z g ‘alishlam ing sin ap s o rq a li o ‘tishini batam om to ‘x ta tib (b lo k ad a 
qilib) q o ‘yadi.
A vtonom nerv tizimining gangliy lari reflektorm arkazlarm i,ya’ni reflek to ry o y lar 
shu gangliy larda tutashadim i? Bu s a v o l k o ‘p m arta m uhokam a q ilin g an b o ‘Isa-da, 
hanuzuzil-kesil oydinlashtirilgani y o ‘q . B a’zi a ’zolardagi nerv chigallarida, jum ladan 
m e’d a va ichakdagi Auerbax chigalida tu z ilish i bilan bir-biridan farq q ila d ig a n va 
o ‘zaro birikadigan ikki xil nerv hujayralari borligi (bu hujayralami A. S. D ogel topgan) 
avtonom nerv tizim ining gangliy v a c h ig a lla rid a reflektor y o y la rin in g tutashuvi 
mumkinligini k o ‘rsatadi. Ammo avtonom n erv tizimining tugunlarida retseptorlardan 
q o ‘z g ‘a lish o lib keluvchi va im p u ls la rn i sh u yerd ay o q e f fe k to r n e y ro n larg a 
o ‘tkazuvchi retseptor neyronlar b o rlig in i k o 'rsa ta d ig a n yetarlicha ish o n a rli d alilla r 
keltirilgani y o ‘q.
Aksonrefiekslar.
V eg e tativ n e r v la r t a ’sirla n g a n d a
aksonrefiekslar
y o k i 
psevdoreßekslar
degan g ‘alati re a k siy a la r q a y t qilingan. U lam in g reflek slard an
farqi shuki, aksonreflekslardan q o ‘z g ‘a lish retsep to r neyrondan e ffe k to r ney ro n g a 
o ‘tm a y d i. P r e g a n g li o n a r y o k i p o s t g a n g l i o n a r n e y r o n la r n i n g a k s o n l a r i
tarm oqlanganda b ir tarm og‘i b ir a ’z o g a y o k i a ’zoning b ir q ism ig a in n erv atsiy a 
b e rib , ik k in c h i ta rm o g 'i b o sh q a a ’z o n i y o k i sh u a ’z o n in g b o s h q a q is m in i 
in n e rv a tsiy a la sa, aksonrefiekslar k e lib c h iq ish i m um kin. A k so n n in g sh u n d a y
tarm oqlanishi tufayli bir tarm oqning t a ’sirla n ish i natijasida q o ‘z g ‘a lish ikkinchi 
ta rm o q q a ham yoyilishi, shunga k o ‘r a t a ’s ir jo y id a n u zo q d a g i a ’z o rea k siy a
k o ‘rsatishi mumkin.
A k so n -re fle k sn in g k la ssik m iso lin i o ‘tgan asm ing 70-yillaridaN . M . Sokovnin
137

---

q o v innervatsiyasini o ‘rg anib ta sv irlag a n edi. Ichaktutqichning pastki tugunidan 
q o v u q q a b oruvchi b ir qo rin n erv in in g m arkaziy uchiga ta ’sir etilsa, q ovuq refleks 
y o ‘li b ila n qisqarishini Sokovnin kuzatgan. Q o‘zg‘alish ikkinchi q orin nervi orqali 
q o v u q q a o ‘tishi oqibatida rea k siy a kelib chiqadi. B ir tom ondagi qo rin nervining 
m a rk a z iy u chiga ta ’sir etilsa, ichaktutqichning pastki tugunining m arkaziy nerv 
tiz im ig a bogMovchi p reg a n g lio n ar to la la r qirqib qo ‘yilgan ta q d ird a ham qovuq 
q isq a ra v erad i. B u holda m ark aziy n erv tizim i orqali boMadigan odatdagi refleks 
y u z a g a chiqm aydi, balki qirq ilg an q o rin nervidan ichaktutqichning pastki tuguni 
o rq ali ikkinchi (qirqilm agan) q o rin nerviga va undan keyin qovuqqa nerv impulslari 
o ‘tadi.
P reganglionar tolaning tarm oqlanishi tufayli q o ‘zg‘alishning b ir qorin nervidan 
ik k in ch i qo rin nerviga o ‘tishini L en g li va boshqalam ing tad q iq o tlari tushuntirib 
b e rd i. Q o rin n erv i s h o x c h a la rin in g k o ‘pchilik qism i ic h a k tu tq ic h n in g pastki 
tu g u n id a g i ganglioz h u jay ralard a tu g ay d i; shu tarm oqlardan b ir q ism i esa tugunda 
uzilm ay, qorin nervining tarkibida kelib, ichaktutqichdan periferiyada qovuq asosida 
y o tg a n g an g lio z hujayralarda tug ay d i. Q irqilgan qorin nervining m arkaziy uchiga 
ta ’s ir e tilg a n d a shu nerv ta rk ib id a keluvchi preganglionar to la la r q o ‘z g ‘aladi. 
Q o ‘z g ‘a l is h o ‘s h a to l a l a r n i n g ta r m o q la n g a n j o y ig a c h a b o r a d i, s o ‘n g ra
ic h ak tu tq ich n in g pastki tu g u n id ag i ganglioz hujayralarga kiradi v a b u tugundan 
ikkinchi qorin nervining tolalari orqali qovuqqa tarqaladi. P reganglionar tolalarning 
aham iyati shu bilan isbot etiladiki, preganglionar tolalar qirqib q o ‘yilganda ayniydi, 
sh u q irq ish d a n 8 -1 0 kun q irq ilg a n q o rin nervining m arkaziy uchiga ta ’sir etilsa, 
ikkinchi q o rin nervi butun tu rish ig a qaram ay, ta’sir qovuqqa yetib borm aydi. Xuddi 
s h u n in g d e k , p re g a n g lio n a r n e y ro n sn ap slarid a q o ‘z g ‘alish o ‘tish in i to ‘xtatib 
q o ‘y ad ig an nikotin nerv tuguniga burilgandan keyin ham , qorin nervining markaziy 
u ch ig a t a ’sir etish natija b erm aydi.
V e g e ta tiv m a r k a z la r to n u s i. A vtonom nerv tizim ining k o ‘p gin a markazlari 
m uttasil tonus holatida b o ‘ladi, u lard an innervatsiyalanidigan a ’zo lar q o ‘zg‘atuvchi 
y o k i torm o zlo v ch i im pulslam i sh u n g a k o ‘ra uzluksiz olib turadi. Ugari k o ‘zdan 
k e c h irilg a n ikki m isol bilan tu sh u n tiray lik . Itning ikkala say y o r nervi b o ‘ynidan 
q irq ib q o ‘yilsa, yurak qisq a rish la ri tezlashadi, chunki sayyor n erv lam in g tonus 
ho latid ag i yadrolari yurakka d oim o k o ‘rsatadigan torm ozlovchi ta ’sirini shu nervlar 
q irq ib q o ‘yilgandan keyin k o ‘rsatm ay d i. Q uyonning b ir tom ondagi sim patik nervi 
b o ‘y nidan qirqib qo ‘yilsa, shu n erv qirqilgan tomondagi quloq tom irlari kengayadi, 
c h u n k i to m irlar v azokonstriktor ton u sd an mahrum b o ‘ladi. Q irq ilg an nervning 
periferik uchiga sekundiga 1-2 stim ul bilan ritmik ta’sir etilsa, yurak qisqarishlarining 
sa y y o r n erv la r qirqib q o ‘y ilg u n c h a m av ju d bo‘lgan ritmi yoki q u lo q tom irlarining 
sim p a tik nerv butun vaqtidagi to ra y ish darajasi tiklanadi.
V e g e ta t iv m a rk a z la r g a ic h k i a ’ z o la rn in g r e ts e p to r la r id a n v a q ism an
ek stero retse p to rlard an afferen t n erv im pulslari kelib turishi, shuningdek, qon va 
lik v o rd a g i kim yoviy m o d d a la m in g t a ’sir etishi tufayli vegetativ m arkazlar tonusi 
saqlanadi. M asalan, sayyor nerv y adro sin in g nerv hujayralaridan yurakka impulslar 
k e l i b tu r a d i , b ir in c h id a n s h u n e rv h u ja y ra la r ig a a r t e r i y a l a r d e v o rin in g
¡38

---

b aro re tse p to rla rid a n keluvchi n erv im p u lslari, ik k in c h id a n , gum oral o m illa r 
(adrenalin, kalsiy) m azkur hujayralar tonusini sa q lab tu rad i.
A vtonom nerv tizim i to la la rin in g xossalari. V egetativ nerv yoMlarining somatik 
nerv y o 'llaridan farq qiladigan m orfologik xususiyatlari shuki, ular ikki neyrondan 
tuzilgan, nerv y o ‘li nerv tugunlarida uziladi, av to n o m n erv tizim idan g ‘uj b o ‘lib 
chiqadi, periferiyada segm entar tip d a taqsim lanm aydi v a d iam etri kichik b o 'la d i. 
Preganglionar to lalar V tipga kiradi; diam etri 2 - 3 ,5 v a b a ’zan 5