O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Odamlarda hazm faoliyatini o 'rganish. Sekretor jarayonini o ‘rganish.
SoMak
ajralishini birnecha usulda o ‘rganish mumkin.
Og'iz chayqab yuborilgandan s o ‘ng tupukni y ig 'ib olish.
Bunda har xil 
bezlardan ajralgan aralash soMak, ovqat qoIdigM yigMladi va bunda soMakmng 
hajmini to‘g‘ri aniqlab boMmaydi. Shuning uchun ham ikkinchi usul Leshli-
Krasnogorskiy kapsulasi yordam ida toza soMak yigMb olinadi.
Odamlarda 
m e ’da. m e ’da osti bezi, ingichka ichaklar shira ajratish
va o ‘/ 
ajralish
faoliyatini zondli v a zondsiz usullarda o'rganish mumkin.
Zondli usulda shira miqdorini, uning tarkibidagi elektrolitlar. fermentlar miqdonni 
va rN kattaligini aniqlash mumkin. Sekresiya stimulyatorlari hazm yoMiga yoki 
parenteral yuboriladi. U lam in g ta’sir mexanizmini bilgan holda shira ajralish
o ‘zgarishi sababini aniqlash mumkin.
Zondsiz usulda, iste’mol qilingan moddalarga ta ’sir mahsul natijasida hosil
7 4 -ra s m . M e ’d ag a fistula q o ‘yilgan 
ezofagotom iya qilingan it. «Y olg‘on 
o v q atla n tirish » tajribasi.
274

---

bo‘!gan moddalami qon vasiydikdagi miqdorini aniqlash. Masalan, me’dada kislota 
m e’yorda ajralayotganida indikator qonda va siydikda tczda paydo bo'ladi, aks holda 
indikator qon va siydikda umuman bo'lmasligi yoki sekin paydo b o ‘lishi mumkin,
Zondsiz usulda, shuningdek, hazm bezlarining funksional holatini qon va 
siydikdagi gidrolitik fermentlar miqdorini aniqlash orqali ham o'rganish mumkin.
Qondagi gidrolizga uchramagan oziqli moddalar m iqdoriga qarab ham hazm 
bezlarining shira ajratish holati haqida xulosa qilish mumkin.
Rediotelemetrik usulda hazm yo'lidagi har xil axborotlam i (m: rN) o'rganish 
mumkin.
Motor faoiiyatni o'rganish.
C haynashni (m astikatsiografiya - chaynash 
jarayonini yozib olish), yutishni (rentgenografik va ballonograflk usullarda) 
o ‘rganish mumkin. Me’da va ichakning motor faoliyatini zondii va zondsiz usullarda 
o'rganish mumkin.
Zondii usulda rezinali b allo n c h a va yozib oluvchi m oslam a yordam ida 
o ‘rganiladi. Z ondsiz usulda radiotelem etrik bosim ni sezu v ch i radiopilyula 
yordamida o'rganiladi. M e'daning motor faoliyatini elektrogastrografik usulda ham 
o'rganish mumkin. Bunda m e ’daning qisqarayotgan silliq m uskulidagi sekin 
potensialiari qorinning oldingi devoridan yozib olinadi. Bu usuldan ingichka va 
y o 'g ‘on ichaklar motor faoliyatini o ‘rganishda ham foydalanish mumkin.
Qizilo'ngach, me’da, ichak, o ‘t pufagi va o ‘t yoMlari harakati rentgenqontrast 
moddadan foydalanib rentgenografik o'rganish amaliyotida keng qoMlaniladi.
Hazm a ’zolari motor faoliyatini oziqli moddani me’dadan ichakka evakuatsiya 
qilish tezligini va ichakdagi h arakat tezligini o 'rg an ish orq ali ham aniqlash 
mumkin.
H azm jarayoni boshqarilishining umumiy tarzi. Hazm tizimi jarayonlari (shira 
ajralishi, motorikasi vaso'rilishi) murakkab nerv vagumora) mexanizmlar yordamida 
boshqarilib turiladi. Hazm tizimi boshqarilishi markaziy reflektor, gumoral va mahalliy 
mexanizmlardan iborat. Hazm tizim iningyuqori qismi asosan markaziy reflektor 
mexanizmlari yordamida boshqariladi. C g 'iz bo'shlig'idan uzoqlashgan sari bu 
mexanizmning ta’siri kamayib gumoral mexanizmlar salm og' i ortib boradi. Me’da, 
m e’da osti bezi, o ‘t hosil bo'Iish va chiqarilish faoliyatlariga gum oral boshqarilish 
mexanizmlarinng ta’siri kuchli bo'ladi. Ingichka va yo‘gon ichaklar faoliyatini 
boshqarilishida mahalliy (mexanik va kimyoviy ta’sirlar) mexanizmlaming ahamiyati 
kattadir.
Oziqli modda turgan sohasiga va undan quyi qismiga hazm m ng sekretor va 
m otor faoliyatini k u chaytiradi. O ral sohaga (y u q o rig a y o 'n a lis h d a ) esa u 
tormozlovchi ta’sir qiladi.
Hazm yo‘li devorida joylashgan mexano-, xemo-, osmo*, termoretseptorlardan 
miyaning intra-va ekstramural gangliyalariga, orqa va bosh miyalarga afferent 
impulslar yuboriladi. Bu soha neytronlaridan efferent vegetativ toialar orqali 
im puslar hazm tizimining e ffe k to r hujayralari: g landulotsitlar, m iotsitlar va 
enterotsitlarga boradi. Hazm ja ra y o n i vegatativ n erv tizim in in g sim patik, 
parasimpatik va metasimpatik qismlari orqali boshqarilib turiladi. Metasimpatik qismi
275

---

nerv to'plam laridan iborat boMib, hazm tizim ini boshqarishda auerbax va meysner 
to‘plamlari katta aham iyatga ega.
Simpatik tizim ining preganglionar nerv tolalari oxiridan- atsetilxolin, enkefalin, 
neyrotenzin; postsinaptik tolalari dan- noradrenalin, atsetilxolin, VIP; parasimpatik 
p reganglioner n eyronlardan-atsetilxolin v a enkefalin; postganglionar nerv 
tolasidan-atsetilxolin, enkefalin, VIP lar ajraladi. M e’da va ichak sohasida, 
shuningdek, gastrin, somatostatin, R - substansiya, xolesistokininlar ham media­
tor vazifasini o ‘taydilar. Oshqozon-ichak tizim i faoliyatini xolinergik neyronlar 
kuchaytiradi, adrenergik tolalar tormozlaydi.
Hazm fa o liy a tin i gum oral boshqarishda