O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

T a’m biluv tizim in in g elektrik potensiallari.
H ayvonlarda o ‘tkazilgan 
tajribalardan shu narsa m a ’lum boMdiki, til har xil m oddalar bilan ta’sirlaganda 
(shakar, tuz, k is lo ta ) retse p to rla rn in g sum m ar p o ten sialin i o 'zg a rg an lig i 
mikroelektrodlar yordam ida aniqlangan. Bu potensial ancha kech yuzaga chiqadi, 
ta ’sirdan so‘ng 10—15 sekund vaqt talab etiladi.
T a ’m biluv m arkazi va o ‘tkazuvchi y o ‘llar i.
B archa xildagi ta ’m biluv 
sezuvchanlikning o ‘tkazuvchisi bo‘lib nog‘ora parda va til-halqum nerv hisoblanadi. 
Ulam ing yadrolari uzunchoq miyada joylashadi. T a ’m biluv retseptorlaridan 
kelayotgan ko‘plab tolalar o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi, masalan, faqatgina tuz, 
kislotalar va xinin ta ’siriga impuls razryadlarining ortishi bilan javob qaytarsa, 
boshqa tolalar esa faqat shakarga reaksiya qiladi.
Ta’m biluv afferent ¡mpulslari miyao‘zaniningbirlamchi tutamiga keladi. Birlamchi 
tutam yadrosidan ikkinchi neyronning aksoni boshlanadi, bu akson talamusgacha 
davom etadi, bu yerdan uchinchi neyron boshlanadi va u ta’m bilishning p o ‘stloq 
markazi tomon yo‘naladi.
Ta 'm sezish.
H ar xil odamlarda absolyut ta’m bilishning absolyut sezuvchanlik 
darajasi har xil b o ‘ ladi, b a ’zi holatda «ta’m bilish ko‘rligi» gacha boradi. Absolyut 
sezuvchanlik darajasi organizmning umumiy holatiga bogMiq bo‘ladi (óchlik, 
homiladorlik). A bsolyut sezuvchanlik darajasi o ‘zgarishida 2 ta xususiyatini 
inobatga olish kerak: ajratib boMmaydigan ta ’m bilish hissi va ta ’mni ajrata olish, 
shuningdek, uni his qilish. Boshqa sensor tizimlar kabi ta’mni qabul qilish pog‘onas¡ 
uni sezish hissidan doim o yuqori boMadi.
Ta’m bilishning adaptatsiyasi.
M oddalar uzoq vaqt ta ’sir etilganida bu 
moddaga nisbatan retseptorlarda adaptatsiya kuzatiladi (ta’m bilish hissining 
pasayishi). Achchiq va taxirga nisbatan shirin va sho‘rga adaptatsiya tez ro ‘y 
beradi. Yana shunday alm ashish adaptatsiyasi ro‘y beradiki, bunday holatda bir 
modda ta’sir etilganda, boshqabir moddaga bo‘lgan sezgirlik susayadi. Bir qancha 
moddalar bir vaqtda yoki ketma-ket berilganida ta’m bilish kontrasti yoki aralashuvi 
yuz beradi. M asalan, achchiqqa nisbatan organizmning adaptatsiyasi sho‘rga 
bo‘lgan sezuvchanlikni oshiribyuboradi. Bir nechaxil ta’mli ovqat iste mol qilinsa, 
yangi ta’m hissini sezish ham mumkin.
350

---

XIV. 
O L IY N E R V FA O LIY A TI
Hayvon va odam organizmida o'zgaruvchan tashqi muhit sharoitiga moslashuv 
nerv tizmilari reflektor faoliyati orqali amalga oshiriladi. Evolyutsiya jarayonida 
organizm bir butunligini ta’m inlovchi va har xil a’zolar faoliyatini bir - biriga va 
tashqi muhit o ‘zgarishiga moslanishini ta’minlovchi reflektor reaksiya (shartsiz 
refleks) vujudga keladi. Odam va yuqori rivojlangan hayvonlarda hayot jarayonida 
orttirilgan yangi sifatga ega bo ‘lgan reaksiya ham mavjud b o ‘lib, buni I.P. Pavlov 
shartli refleks deb atadi.
S h a rtli refleks, l.P. Pavlov b o ‘yicha, moslashishning mukam m al shaklidir. 
Gomeostoz va organizmning vegetativ fiinksiyalarini boshqarish mexanizmlari nerv 
tizimining oddiy faoliyati natijasi boMsa, o‘zgaruvchan sharoitdagi organizmning 
murakkab fe’l-atvori oliy nerv faoliyati orqali ta ’minlanadi. Oliy nerv faoliyatining 
funksional birligi shartli refleksdir. Shartli refleks bosh miya p o ‘stlog‘i va po‘stloq 
osti tuzilmalari negizida shakllanadi.
Oliy nervfaoliyati
o ‘zgaruvchi tabiat va ijtimoiy sharoitlarga organizm fe’l-atvorini 
moslashtiruvchi shartsiz va shartli reflekslar va oliy psixik feoliyatlar majmuyidir. Oliy 
nerv faoliyati reflektor tabiatga ega ekanligi birinchi bo‘lib l.M. Sechenov tomonidan 
e’tirofetilgan, so‘ngra bu fikr l.P. Pavlov tomonidan tajribada tasdiqlangan va miyaning 
oliy qismi faoliyatini baholab bera oladigan-shartli refleks usuli yaratilgan.
l.P. Pavlov barcha reflektor faoliyatlarni ikki guruhga: