O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

farq ham aniq topiladi.
Optik usul crT va 
cry
ning qiymatlarini aiohida aniqlash imkoniyatini 
bermaydi. Buning uchun boshqa yordamchi usullardan foydalanishga to ‘g‘ri 
keladi. Bunday usullardan biri maxsus tenzom etr yordamida turli nuqtalarda 
model qalinligining o ‘zgarishini oM chashdan iborat. 
Ah
k u ch lan ish lar 
yigMndisiga proporsional boMganligi sababli
Ah 
M ,
4
~ h = ~~E 
- +<7’ '
kuchlanishlar yigMndisi va ayirmasi maMum boMgan taqdirda, kuchlanish- 
laming o ‘zini aniqlash qiyin emas. Biroq bu o ‘rinda elastiklik nazariyasi­
ning umumiy tenglamalaridan foydalanish maqbulroq hisoblanadi. Ammo 
bu usul haqida chuqurroq to ‘xtalish m ateriallar qarshiligi doirasidan chetga 
chiqish boMadi.
Y uqorida k o ‘rib oMilgan tekis m odeldan m onoxrom atik yorugMik 
oMkazish yoMi bilan optik usulning imkoniyatlari tugamaydi. K o‘pincha 
modelni yoritish oq yorugMikda amalga oshiriladi. Bu holda ekranda qo- 
ramtir va yorqin tasm alar paydo boMadi. Bundan tashqari, modellarni yori- 
tishda izoponalami sindirish usuli ham bor. Fazoviy m odellam ing hajmiy 
kuchlanish holatini tekshirishda «muzlatish» usulidan foydalaniladi.
15.5. M u a r ta s m a la r i usuli
Mazkur usul kuchlanish holatlari tahlili amaliyotiga nisbatan keyinroq 
kirib kela boshladi va qator afzalliklarga ega boMishiga qaramay, hozirgi 
paytda kam qoMlaniladi.
Muar usuli ikkita bir xil yoki bir-biridan kam farq qiladigan parametrli 
to ‘rni ustma-ust q o ‘yganda qoramtir va yorqin tasmalar paydo boMadigan 
effektga asoslanadi. Hosil boMadigan surat muar nomi bilan yuritiladi. 15.18- 
rasmda ana shu effektni tasvirlovchi fotosurat berilgan.
Agar to ‘rlardan birini tekshirilayotgan obyektga mahkamlansa, defor­
matsiya chogMda to ‘rning shakli o 'zg arad i; chiziqlar orasidagi m asofa

---

o ‘zgarib, chiziqlar egiladi. Shunga mos ravishda m uar tasmalari surati ham 
o ‘zgaradi. Ulaming shakli va joylashuviga qarab obyekt deformatsiyasi ha­
qida fikr yuritsa boMadi. Shunga doir oddiy bir holni ko‘rib o‘tamiz.
K o‘ndaIang chiziqli to ‘r yopishtirilgan tasm a cho 'zilay apti, deylik 
(1 5 .19-rasm). Bu to ‘rning ustiga xuddi o ‘ziga o ‘xshagan to ‘r erkin tashlab 
qo‘yilgan. Chiziqlari va yo‘nalishi ham tagidagi to ‘r bilan bir xil. Namuna 
deformatsiyaga kirishmasidan ilgari ustki to ‘r chiziqlarining foni bir tekis 
boMadi: agar ustki chiziqlar pastki chiziqlar ro'parasiga tushsa - kulrang, 
yoniga to ‘g‘ri kelsa qoramtir rang oladi. Namuna cho'zilganda birinchi to ‘r 
chiziqlari orasidagi masofa uzayadi va ko‘ndalang yo‘nalgan muar tasma­
lari hosil boMadi. Hosil boMgan surat 15.18-rasm, b da tasvirlangan. M uar 
tasmalari orasidagi masofani aniqlash qiyin emas.
Chiziqlar sistem asining ko'ndalang qirqimini k o ‘rib o ‘tamiz (15.20- 
rasm). 0 ‘ng tomonda deformatsiyalanmagan etalon to ‘m ing qirqimi (qada- 
mi 
a ) ,
chap tomonda - deformatsiyalangan to ‘r qirqimi berilgan. Uning 
qadami quyidagi ifodadan aniqlanadi:
a, = 
a(
1 + 
s ) ,
bu yerda 
e -
sinalayotgan namunaning uzayishi.
Qora muar tasmasining o ‘rtasida 
(A nuqtasi) bir to ‘m ing chizigM ik­
kinchi t o ‘rning y orqin tasm asiga 
to ‘g ‘ri 
k elay ap ti. 
Sxem adan 
k o ‘rinadiki, m uar tasmasining qada­
mi deb hisoblangan S kesmasida, de­
formatsiyalanmagan to‘rda n ta chi­
ziq, boshqa to ‘rda n-1 ta chiziq joy- 
lashadi. S hunga k o ‘ra 
S = na
boMadi.
Boshqa tomondan, 
S = ( n -
l ) o ,, 
bundan
n
=
va
£
a
£ = —
----- kelib chiqadi.
S - a

---

1 ; I i j j ! ; ■
'
ШШШШ
15.19-rasm.
15.20-rasm.
boMganligi sababli, m uar tasmalari orasidagi m asofa S ni o ‘lchab, bevosita 
£
ni hisoblasa b o ia d i. Tanishib chiqqan misolimizdan m azkur usulning 
mohiyati va uning polyarizatsion optik usuldan prinsipial farqini yaqqol bilib 
oldik.
M uar t o ‘rlarn in g o ‘zaro siljish i n atijasid a paydo b o ‘ladi. Bu 
k o ‘chishlarning o ‘ziga xos irdikatori. Deformatsiyaning o ‘rtacha qiymatini 
aniqlash uchun, ikki q o'shni tasm alar joylashuvi taqqoslanadi. M uar bu 
m a’noda tenzom etm ing avlodi hisoblanadi. Biroq ko‘chishning nuqtaviy qiy­
matini bermay, ko‘chishlam ing sohaviy holatini ko'rsatadi.
Polyarizatsion optik usulda ishlar biroz boshqacha. B unda tasm alar 
siljishlar oqibatida emas, mahalliy deformatsiya natijasida paydo bo‘ladi. 
Tasm alam ing siyraklashuvi yoH zichlashuvi deformatsiyaning qiymatidan 
emas, balki uni o ‘lchash gradientidan darak beradi. Optik aktiv materialdan 
yasalgan plastinkani bir jin s li holatda c h o ‘zilsa, hech q and ay tasm a 
k o ‘rinm ayd i. V u ju d g a k elay o tg an deform atsiya m a’lum q iy m atid a n
o'tayotganda tasvir bir qorayib, bir oqarib turadi. M uar usulida esa oqarish 
va qorayish, deformatsiya tufayli emas, balki to'rlarni bir-biriga nisbatan
— m asofaga siljishi natijasida sodir bo'ladi.

---

Tahlil tiliga o ‘tar ekanmiz, aytish mumkinki, deformatsiya ko‘chishlardan 
olinadigan birinchi hosilalardan aniqlanadi. M uar usuli, demak, kuzatilayot- 
gan ko‘chishlar funksiyalarini so‘zsiz differensiyalashni talab etadi. Tasma­
lar qadamini oMchashda, y a ’ni k o 'chishlar farqini aniqlashda bu ishlar- 
mavhum shaklda bajariladi. Bunday jarayon, tabiiyki, aniqlikni pasayishi 
bilan bogMiq, bu esa muar tasmalari usulini qoMlanish doirasini kamaytira- 
dj. Agar deformatsiya kichik boMsa, tasmalar siyrak joylashadi. Tekshiri­
layotgan uchastka chegarasida ular kam miqdorda boMadi va katta ucha- 
stkalarda oMchangan deformatsiyalarning o ‘rtacha qiymati, kuchlanish ho­
lati to ‘g ‘risida toMiq ta sa w u r bera olmaydi. Buning ustiga tasma chiziqlar- 
ining o ‘zi aniq tiniq emas, ulardan biror sonni aniq oMchab olish qiyin.
Aytilganlardan, m uar tasmalari usulini nisbatan katta deform atsiyalar 
vujudga keladigan obyektlarda qoMIash maqsadga muvofiq, degan xulosa 
chiqadi. Plastik deformatsiyalanadigan yoki tob tashlaydigan (ползучесть) 
konstruksiyalar tahlili ana shunday masalalar jumlasiga kiradi. Shuni qayd 
etish joizki, bu turdagi masalalar tahlili optik usullar doirasiga kirmaydi.
15.21-rasmda past modulli materialdan ishlangan diskni vertikal diametri 
b o ‘yicha siqqanda hosil boMadigan m uar tasmalari surati tasvirlangan.
a) holda to‘rning chiziqlari gorizontal, b) holda esa vertikal yo‘naltirilgan. 
Har b ir tasm a (п олоса) t o ‘r ch iziq larig a tik y o 'n a lg a n , o ‘zaro teng 
ko‘chishlarning geometrik o ‘rnini aks ettiradi. Tasmalar zichligi (частота)
b) holdagiga nisbatan a) holda ko‘proq ekanligi rasmdan yaqqol ko‘rinib 
turib d i. Bu esa vertikal y o ‘nalish d ag i d eform atsiy alar gorizon tal 
yo'nalishdagiga nisbatan ko‘proq ekanligini anglatadi.