O‘ zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi islom Karimov nomidagi

Izoh: MATLAB
tizimi ma'lumotnomasida barcha Toolboxlar, ularning 
buyruqlari va ularni ishlatishga doir ayrim ko‗rsatma hamda namunaviy misollar 
berilgan bo‗lib, foydalanuvchini o‗ziga kerakli bilimlarni mustaqil egallashida 
muhim ahamiyatga ega. 
Quyidagi jadlvalda asosiy standart funksiyalar va ularning 
MATLAB
dagi 
yozilish qoidalari 5-jadvalda kеltirilgan. 

---

32 
5-jadval 
MATLABning standart funksiyalari 
Matеmatik 
yozuvda 
MATLABdagi 
yozuvda 
Matеmatik 
yozuvda 
MATLABdagi 
yozuvda 
x
e
exp(x) 
x
arcsin
asin(x) 
x
ln
log(x) 
x
arccos
acos(x) 
x
lg
log10(x) 
x
arctg
atan(x) 
x
2
log
log2(x) 
x
arcctg
acot(x) 
x
sqrt(x) 
x
s h
sinh(x) 
x
abs(x) 
x
ch
cosh(x) 
x
sin
sin(x) 
x
th
tanh(x) 
x
cos
cos(x) 
x
cth
coth(x) 
x
tg
tan(x) 
arсch 
acosh(x) 
x
ctg
cot(x) 
arсcth 
acoth(x) 
x
sec
sec(x) 
arссosech 
acsch(x) 
x
ec
cos
csc(x) 
arсsech 
asech(x) 
Izoh: 
MATLAB
da 
bundan 
tashqari 
turli-tuman 
maxsus 
funksiyalarning qiymatlarini hisoblash uchun mo‗ljallangan buyruqlar ham 
mavjud. 
Bu 
buyruqlarni 
hisoblashda 
MAPLE 
tizimining 
maxsus 
funksiyalaridan(MAPLE tizim yadrosida mavjud) foydalaniladi. Bu buyruqlarni 
>> help elfun 
va
 >> help mfunlist
kabi buyruqlarini berish orqali batafsil ko‗rish 
mumkin.
 
 
Nazorat savollari: 
 
1. Matlab integrallashgan sohasi nimalardan tashkil topgan? 
2. Matlab dasturida grafika bilan ishlash qanday amalga oshiriladi? 
3. Matlab dasturida 3 o‗lchovli grafikani hosil qilish xususiyatlari? 
4. MAPLE tizimiga tushuncha bering? 
5. Toolbox tizimiga izoh bering?
 
5 - laboratoriya ishi 
Geologiya va qidiruv mutaxassisligi uchun COMPAS dasturida 
amallar 
Ishdan maqsad: 
COMPAS dasturi balan tanishib amaliyotda tatbiq etish 
ko‗nikmasini hosil qilish. COMPAS dasturiy ta‘minoti interfeysi bilan tanishish.
Foydalanuvchi interfeysini sozlash.
 

---

33 
 
 
Topshiriqlar: 
 
1.
Nazariy qism bilan tanishib chiqish; 
2.
COMPAS dasturini ishlatish sohalari bilan ishlashni o‗rganish; 
3.
COMPAS dasturini kompakt panili bilan ishlash; 
COMPAS -3D – bu ko`p hujjatga ega interfeysli dasturiy ta‘minot 
(Multiple Document Interface, MDI). Bu nimani anglatadi? MDI dasturiy 
ta‘minotlari bir qancha fayllarni (hujjatlarni) bir vaqtning o`zida ochish hamda 
ulardan foydalanish imkonini beradi. Shunday qilib, murakkab loyihalarni amalga 
oshirishda bir necha hujjat bilan bir vaqtning o`zida ishlash imkoniyati bor. 
Bunday dasturlar turli tipdagi fayllar bilan ishlash imkoniga ega. COMPAS -3D 
dastur paketini shartli ravishda quyidagi uch tarkibga bo`lish mumkin: 

COMPAS -3D – uch o`lchamli modellar bilan ishlash uchun;

COMPAS -График – chizma-grafik tahrirlagich (asosan, ikki 
o`lchamli chizmalarni chizish uchun);

Spetsifikatsiya va tekst hujjatlarni tahrirlagich. 
Har bir tarkib o`ziga mos tipdagi fayllar, ikonka hamda kengaytmaga ega. 
Dastur birinchi marotaba ishga tushganda foydalanuvchi o`zi uchun qulay bo`lgan 
ko`rinishni sozlab olishi mumkin. 
1-rasm. Compas ishchi oynasi 

---

34 
2-rasm. Yangi xujjat yaratish 
3-rasm. COMPAS -3D tizim foydalanuvchi interfeysi elementi 
COMPAS dasturining boy oynasi quyidagi elementlardan tashkil topgan: 

bosh menyu – asosiy oynaning eng yuqorisida joylashgan bo`lib, faol 
hujjatning turli buyruqlariga imkon yaratadi. Menyuda COMPAS -3D 
hujjatlarining barcha turi uchun umumiy bo`lgan punktlar hamda joriy hujjat tipiga 
bog`liq maxsus buyruqlardan iborat. 

ixcham asboblar paneli – interfeysning eng muhim va ko`p 
foydalaniladigan elementi. Bu vertikal panel bo`lib, u odatda dastur oynasining 
chap tomonida joylashgan. U modellar, chizmalar yoki spetsifikatsiya 
elementlarini yaratish va tahrirlash uchun mo`ljallangan asboblar panellarini o`zida 
mujassamlashtirgan. Asboblar panellarining biridan ikkinchisiga o`tish uchun 
maxsus tugmalardan (ular ixcham panelning yuqori qismida joylashgan) 
foydalaniladi. Ixcham panel tarkibi foydalanuvchi ishlayotgan hujjat tipiga bog`liq.

asboblar paneli (Панель инструментов) – paydo bo`luvchi ro`yxat, 
kiritish maydoni, maqsadi va qo`llanishiga ko`ra guruhlangan tugmalarda tashkil 
84 topgan boshqaruv elementlari. Ushbu panellarni bosh oynaning istalgan 
tomoniga biriktirib qo`yish mumkin.

qurish tartibi (Дерево построения) – model (detal, yig`ma) yoki 
chizmani qurish ketma-ketligini daraxtsimon tasvirlash oynasi. Bu boshqaruv 

---

35 
elementi foydalanuvchi tomonidan ushbu hujjatni shakllantirish tartibi hamda 
chizma elementlari yoki uch o`lchamli modellarni hosil qilish jarayonlari orasidagi 
ierarxik aloqani ko`rsatadi va tahrirlashni ancha yengillashtiradi. 

hujjatni tasvirlash oynasi (Окно представления документа) – ushbu 
sohada hujjat haqida ma‘lumotlar ko`rsatiladi. Bu bosh oynaning bir qismi bo`lib, 
foydalanuvchi harakati natijasi ifodalanadi: model, chizma yoki spetsifikatsiya 
qatorlari tasvirlanadi.

xossalar paneli (Панель свойств) – ushbu panelda buyruqni bajarish 
vaqtida tahrirlash uchun ochiq bo`lgan sozlash va xossalar ilovalari ko`rsatiladi. 
Masalan, grafik hujjatda (chizmada) kesma chizilayotganida xossalar panelida 
kesmaning boshlang`ich va oxirgi nuqtalari koordinatalari, uning uzunligi, og`ish 
burchagi va ochiluvchi ro`yxatda chiziq tiplarini tanlash uchun maydonchalar 
paydo bo`ladi. Xossalar panelida aks etadigan xossalar to`plami har qaysi buyruq 
uchun alohida bo`ladi. 
4-rasm. Xossalar panelida kesma buyrug`i parametrlarini kiritish 
Xossalar panelini bosh oynaning istalgan chetiga biriktirish mumkin. 
Panelning holatini o`zgartirish uchun, ya‘ni uni biriktirish yoki suzuvchi holatga 
keltirish uchun kontekst menyudan foydalanish kerak. Agar xossalar paneli 
gorizontal joylashgan bo`lsa, u holda kontekst menyuni panel chap qismidagi 
vertikal marker nuqtasiga sichqonchani bosish orqali chaqirish mumkin. 
5-rasm 
Xabar qatori (Строка сообщений) – bosh oynaning eng quyi qismida 
joylashgan bo`lib, joriy jarayon uchun yo`llanma va eslatma qiymatlarini 
ko`rsatish uchun mo`ljallangan. Ayrim holatlarda xabat qatorida ushbu jarayoning 
bajarilish indikatori (katta yig`uv chizmasini ochish, faylni rastrli formatda saqlash 
va b.) ko`rsatkichi paydo bo`ladi. Xabar qatorini ko`rsatish yoki ko`rinmas qilish 
uchun bosh menyudan Вид → Строка buyrug‘ini tanlash kerak. 

---

36 
6-rasm. Compas dasturida chizma yaratish