Обложка с разворотом 4 номер 2020. cdr

Anahtar  kelimeler:  Yusu  Has  Hacip  Balasa-

gunî,  Kutadgu  Bilig,  didaktikalık,  manevî,  edep-

ahlâk, değer 

For citation: Abdullayev Sayfullah.  Kutadgu 

Bilik and its Spiritual-Cultural Value. Modern orien-

tal studies. 2020; 2(4): 20-25 

---

22 

 

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL / 

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ 

VOL.2 

№4 2020 

 

gu nu mu zde  O zbekistan  I limler  Akademisi  Dog u 

Tanïma  Enstitu su nu n  El  Yazmasï  Eserler  fonunda 

muhafaza  edilmektedir.  Namangan  ve  Kahire'de 

bulunan nu shalar Arap alfabesiyle yazïlmïştïr. Dig er 

nu sha ise eski Uygur yazïsïyla kaleme alïnmïştïr.  

Eser,  dog u  ku ltu ru nde  yaygïn  olarak 

kullanïlmakta olan, nasihat vermeye yo nelik olarak 

yazïlan etik-didaktik o zellikli bir çalïşmadïr. Destan, 

Karahanlïlar  Devletini  idare  eden  hanlara,  beylere, 

komutanlara  ithafen  yazïldïg ï  için,  eserde  onlarïn 

halka yorulmak bilmeksizin hizmet etmesini, bunun 

yanïnda  idarenin  sag lamlaştïrïlmasïnï  ve  onun  her 

yo nu yle  sag lam  ayaklara  oturmasïnï  amaçlayan 

hu manist du şu nce  ve idealle kaleme alïnmïştïr. Bu 

eser,  du nyanïn  ku ltu rel  mirasïnïn,  Tu rk 

edebiyatïnïn,  ku ltu ru nu n  ve  ilminin  eşi  bulunmaz 

eseridir. Çok sayïda Tu rk halkï, Kutadgu Bilig isimli 

bu  eseri,  kendilerine  ait  yazïlï  edebiyatïn  ilk  Tu rk-

Mu slu man şaheseri olarak go rmektedir [2].  

Kutadgu Bilig, Karahanïlar Devletindeki insan-

larïn  gu nlu k  hayatï  ve  sosyal  durumu  hakkïnda 

zengin  bilgileri  ihtiva  ettig inden,  idarecilig i  Tu rk 

halklarïnïn ve I sla m ku ltu ru nu n yu ce manevï  ve edep

-

ahla k prensipleriyle uyumlu hale getirmeye çalïşan, 

devleti idare etmenin teorisi ve pratig i hakkïnda ansi-

klopedik eser olarak o zel deg er taşïmaktadïr. 

Yusuf Balasagun, bundan bin yïl kadar o nce, 

herbir insanï sadece kendine has dinï  inançlarïnïn 

gereg i olarak deg il, toplumun birlik-beraberlig i ve 

devletin  bu tu nlu g u   için  olmasï  gereken  sorumlu-

lug a da davet etmektedir. Onun du şu nceleri Kïrgïz 

Devletinin  bu yu k  sïnavlarï  atlatarak,  yeniden  ku-

rulma  etabïnï  başïndan  geçirmekte  oldug u 

gu nu mu zde de aktu ellig ini korumaktadïr. 

Kutadgu  Bilig  eseri,  şiir  tu ru nde  yazïlmïş 

olan gu çlu  bir eser olarak kabul edilir. Giriş so zu n-

de, Eski Dog u edebiyatï şairlerinin eserlerinde sïk 

rastlanan go k ile yeri, dag  ile ovayï, nehir ile denizi, 

yïldïzlar ile gu neşi ve benzeri şeyleri bir fasïl o ven 

geleneksel motifler bulunmaktadïr. Bu konuda, de-

stanïn  yazïldïg ï  do nemin  siyasï ,  sosyal-tarihï   o zel-

lig ini  dikkate  almak  gerek.  Karahanlïlar  Devleti, 

Maveraunnehir  ve  Dog u  Tu rkistan  topraklarïnda 

hu ku m  su rmekte  olup,  içinde  birçok  halk;  mesela 

Uygurlar, Karluklar, Argu ile Tu rgeşler, Yagma vb. 

I şte  bu  halklarïn  hepsini  bir  araya  getirip,  Tu rk 

diyerek adlandïrmïşlardï.  

Bunlardan başka, Og uzlarla Kïpçaklar batïya 

dog ru  ilerleyip,  Sïr  Derya  nehrinin  etrafïndaki 

bo lgeye  kadar  genişleyerek,  geniş  bir  alana  sahip 

olmuşlar  ve  tarihte  "Deşt-i  Kïpçak"  adïyla  bilinen 

bo lge  ortaya  çïkmïştïr.  Karahanlïlar  Devletine  baş 

eg en  halklar,  kendi  içlerinde  hakimliklere 

(valiliklere)  bo lu nerek  yaşamïşlardïr.  Oralarï  ele 

geçirmek  suretiyle,  Karahanlïlar  Devleti,  Batï  ve 

Dog u  hanlïklarïna  bo lu nu r  ve  ortaya  iki  hanlïk 

çïkar.  Ceti  Suu  vadisi  ile  Dog u  Tu rkistan,  Dog u 

hanlïg ïnï  oluşturup,  onun  başkenti  Kïrgïzstan'da 

bulunan  Balasagun  şehri  olmuştur.  Başkent  daha 

sonra  Kaşkar'a  taşïnmïştïr.  Dig er  yandan  Maver-

au nnehr  ise  Batï  hanlïg ïnï  oluşturmuş  ve  kendi 

halinde yaşamaya başlamïştïr. Bu durum, devletin 

dag ïlmasïna  yol  açabilecek  karïşïklïg a,  idaredeki 

sïkïntïya  sebep  olmuştur.  Su lale  ve  boy  başïnda 

olanlar,  beyler  taht  için  birbiriyle  mu cadeleye  gi-

rişmişlerdir. Yukarïdaki tarihï  durum, Balasagun'lu 

Yusuf'un Kutadgu Bilig manzumesinin yazïlmasïna 

sebep olmuştur.  

Bu yu k  du şu nce  adamï,  eserinden  de 

go ru ldu g u   u zere,  Orta  Çag ïn  bilim  seviyesi  en 

yu ksek,  ansiklopedik  seviyede  du şu nebilen  insan-

lardan  biriydi.  O,  ilmin  her  tu rlu su nu   o g renmişti. 

Mesela,  astronomi,  matematik,  tïp,  edebiyat,  tarih, 

felsefe,  estetik  gibi.  Etik  meseleleri,  Arap  ve  I ran-

Tacik şiirini, Tu rk ve Fars folkloru nu  iyi bilmekteydi.  

Destan tu ru nu n tarihi, eski Mïsïr, Hint ve I ran 

edebiyatlarïnda  başlamakta,  akabinde  Dog u 

halklarïnïn  yazïlï  ve  so zlu   edebiyatïnïn  geleneksel 

---

 

23 

VOL.2 

№4 2020 

 

tu ru ne  do nu şmu ştu r.  Kutadgu  Bilig  araştïr-

macïlarïnïn  biri  olan  Prof.  A.  N.  Kononov,  man-

zumeyi, destan seviyesindeki bir eser olarak deg er-

lendirmiş,  onun  muhtevasïnda  insan  hayatïnïn 

ehemmiyeti  ve  amacï,  insanïn  toplum  içindeki 

gu nlu k  davranïşï,  birbiriyle  muameleri  ve  ilim  sa-

hibi  mu ellifin  yaşadïg ï  topluma  karşï  felsefï   bakïş 

açïsïnï ortaya koymuştur. Ona go re epik eserin mu-

htevasïnï do rt anlayïş oluşturmaktadïr: 

Adalet,  akïl,  mutluluk,  tok  go zlu lu k.  Bu  an-

layïşlar,  kahramanlar  vasïtasïyla  verilmiştir. 

Hu ku mdar  Gu ndog du;  ada let.  Vezir  Aydoldu; 

mutluluk.  Vezirin  og lu  Akdilmiş;  akïl.  Vezirin 

kardeşi  Odgurmuş;  tevekku llu n  sembolu du r. 

Go ru ndu g u   u zere,  manzumenin  kahramlarïnïn 

isimleri  alegorik-sembolik  anlama  sahiptir.  Onlar 

insan  hayatïndaki  en  o zel  ve  en  verimli  manevï  

deg erlerinin  etik-felsefik  sanatsal  go ru nu şteki 

sembolleridir.  Eserin  mu ellifi  okumayï,  ilim-bilim 

sahibi olmayï, du nyayï tanïyïp bilmenin en o nemli 

yolu  olarak  deg erlendirmektedir.  I nsanïn  ancak 

okumak ve bilim almak sayesinde aklïnï seviyesini 

yu kseltebilir  demektedir.  Yani,  Yusuf  Balasagun 

insana  dog uştan  verilen  bu  hususiyeti,  insanïn 

okuyarak,  o g renerek,  o rnek  alarak  şeklindeki  yol-

larla zenginleştirebileceg ini, geliştirebileceg ini dile 

getirmiştir.  Elbette,  mu ellif,  aklï  a dap  yoluna 

du şmenin en o nemli şartï olarak go rmu ştu r. Bilim 

sahibi olmak, akla uygun hareket etmek, ona go re 

saygïnlïg ïn  işareti  olarak  go ru lmektedir.  Bilim  sa-

hibi biri bu yolda sebat etse, o yu ksek saygïyï hak 

etmiş demektir. Bilimin deniz misali dibi de yoktur, 

sïnïrï  da.  Onu  girip  ne  kadar  yu zersen  yu z, 

eksilmez, tersine artar. 

"Bilimsiz go nlu n, dilin faydasï yok,  

Bilim, sanat hayata su gibi gerektir. 

Bilimli dert çekerek, hep du şu nu r, 

Bilimsiz du şu nmeden, gu ler oynar." 

Yukarïdaki  dizeler,  mu ellifin  derin  bir  ilme 

sahip oldug una, ilim-irfan ehli oldug una şu phe duy-

urmaz.  Manzumede  mu ellifin  felsefï   anlamda  kafa 

yordug u  meselelerin  biri,  insanog lunun  mutlulug u 

hakkïnda  olmuştur.  Manzumede,  insanlarïn  mutlu-

lug unun temel ahla ki hedef olarak durdug u konusu-

nun  u zerinde  geniş  olarak  durmuş,  herbir  insanïn 

kendi çapïnda a da p-erkana uygun hususiyetlere sa-

hip oldug unda baştaki ahla ki hedefe varacag ï sonu-

cuna  ulaşïr.  Bundan  başka,  adï  geçen  eserde,  tu m 

insanog lunu ilgilendiren du şu nceyi kapsayan ve du -

nyadaki  her  tu rlu   devletin  ve  halkïn  hedef  olarak 

belirledig i,  şahsï   hayatïnï  gu zelleştirmeye  yo nelik 

du şu nceler ag ïrlïklï olarak verilmiştir. Hertu rlu  mes-

lekteki insanlarï, ilim-bilimi, inançlïlïg ï, edeplilig i, ar 

sahibi  olmayï,  dog rulug u,  vicdan  sahibi  olmayï, 

çalïşkanlïg ï o vmekte ve bunlar vasïtasïyla insanlarïn 

gu zel o zelliklere sahip olmaya davet etmektedir.  

Mesela: 

"Kim kitabï okumaya devam ederse, 

I ki du nyada ïşïk saçar işine. 

I lim ile bela  ve eksiklik giderilir, 

Bilim ile halkïn hududu sag lamlaşïr. 

Bilim olursa, can verecek dost sana, 

I lim olursa, meslektaşïn, ve komşun. 

Kaderin zorlu olmasïn diyorsan kendine, 

Dilini ïsïr, dikkat eyle kendine.  

I nsanï yoldan çïkaracak çoktur du şmanï, 

Onlara yaklaşïrsa, bozarlar onu. 

Bir du şman, dili olur çekiştirir, 

Başkasï, boş so z vermek, bir tuzaktïr.   

U çu ncu su  kendini içkiye vermektir, 

Bellidir onun ardï hayattïr..????? 

Başka bir ko tu  o zellik, kabalïg ïn, 

Her nerde yu ru yorsa, ko tu  bu halin. 

КУТАДГУ БИЛИГ И ЕГО ДУХОВНО-КУЛЬТУРНАЯ ЦЕННОСТЬ 

Языкознание и литературоведение / Абдуллаев С./ [e-mail] / УДК 821.51 

 

---

24 

 

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL / 

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ 

VOL.2 

№4 2020 

 

Başka biri kaba o fkeli so z go nu l kïrar, 

Yanïndan insanlarï toptan kovar. 

Var ise bir kulunda bunun hepsi, 

O halde o mu r boyu beladadïr.  

Gençlik geçer, o mu r geçer taşïp-coşan, 

Bu du nya, du ştu r, sen de gidersin o mu rden.  

O mru nu  sen ata yurduna harcarsan, 

Rahat edersin, hor go ru lmezsin hiçbir zaman. 

Talihli dostum, mala-mu lke gu venme, 

Bela dan uzak olarak yaşasam de. 

Akan su, esen yel gibi talih durmaz, 

Hiçbir zaman onun etrafï durmak bilmez. 

Talih deg işen bir şeydir, vefasï yoktur, 

Yorulup yere du şse, uçsa konmaz. 

Bir gelir talih başa, bakmazsan gider, 

Talih bir konar, u flersen so nu verir. 

Talihe elin ulaşïrsa, sag lamca tut, 

Bïrakïrsan sana tekrar gelmez inan. 

Ecel ki, canlïlara açïk kapï, 

Canlïlar kurtulamaz, kaçsalar bile. 

Aklïndaki işi saklama, halka so yle, 

Her işi go nlu n ile seç her zaman. 

I nan sen, sadece kendi kendine, 

Çïkmasïn başkalarïna açïk so zu n 

(dedikodun)." 

Buna benzer, insanlarïn her kademesinin 

hoşuna giden ilim-irfan yumaklarïna Ku-

tadgu Bilig'de oldukça çok rastlanmaktadïr.  

Aynï zamanda, o bu eserinde, sadece siyaset, 

ilim-irfan ve bilim benzeri şeylerle sïnïr-

lanmak yerine, gençlere, beka rlara da birçok 

o g u t vermektedir: 

"Evlenmeyi du şu nu yorsan şayet kendin, 

Gu zel seç, çïra gibi olsun go zu n. 

Nesebi pak, iman sahibi olsun ak kïz, 

Terbiyeli, pa k, akïllï ve gu nahsïz. 

Ailesi seninkinden aşag ï olsun! 

Nam sahibine layïk damat olursun sen! 

Yu zu  deg il, go nlu  gu zel olsun, 

Seni bile du zeltir niyeti pa k 

Evlenecek misin, o halde iyi bilesin, 

Do rt tu rlu su nu  aklïnda tut, sonrasïnda tut. 

Biri yaşar zengin kïza evlensem der, 

Başka birinin gu zellerde go zu  kalïr! 

U çu ncu su  soyu gu zel olanï hayal eder, 

Kibirli bir tanïdïk sebep olup! 

Do rdu ncu su  akïllïnï arayagelir, 

Buldu mu, ebediyyen diler durur. 

Bunlarïn hangisi evla , so yleyeyim, 

Evlenmek istiyorsan, kulak ver sen. 

Kulak ver, zengin kadïn isteyenim, 

Kul olup mala-mu lke kalmayasïn! 

O yleleri açgo zlu  olurlar, doymak bilmez, 

Doyurmak zor olur, mal-mu lk taşïyïp! 

Ya sizler, aldananlar gu zellere,  

Halkïn gu leceg i birisine do nu şmeyin! 

Gu zellere du şer de çog unun go zu , 

Allah vere, nefislerini gemleseler! 

Soy-soplu kïzï arzulayan kin gu denim, 

Soyunun o nu nde ezilip kalma ha sen! 

I leri gelen ailenin kïzïnïn dili uzun, 

Kadïnïna kul olup kalma kendin. 

Akïllï kïz bulursan baka kalma, 

Do rt o zellig in hepsi de olur onda! 

Buldun mu akïllïyï, acele eyle, 

---

 

25 

VOL.2 

№4 2020 

 

Yuva kur, bulunmayan talihri o. 

Dileg in zenginlikse eşin biriktirir, 

Mal-mu lk artar, mutlulukla dolar evin. 

Namuslu mu kadïnïn, gu zel odur, 

Kadïn sulu, go nlu  de geniş olursa. 

Akïllï ve saf mïdïr, demek ki, asil, 

U ç o zellig i biriktirip bakan budur. 

Kadïnïn akïllïsïnï bulursan sayet, 

Do rt bir yanï o zellig in denk demektir! 

Ve şayet akïllïnïn bulursan birini, 

Hiç bekleme, kutlu dostum, hemen evlen!" 

 

Yusuf  Balasagun,  so yledig iyle,  yaptïg ïnïn, 

dig er  bir  ifadeyle  insanïn  dïşïyla  içinin  birbirine 

uyumlu olmasï konusuna da vurgu yapmïştïr. Onun 

du şu ncesine  go re,  insanïn  yu ce  vasïflï  biri 

oldug unun  go stergelerinden  biri  de  onun  so zu yle 

hareketinin  birbirine  uyumlu  olmasïdïr.  O ylesi  in-

sana  başkalarï  iki  du nyada  da  razï  olurlar, 

demektedir.  Ama  so zleri  hiçbir  işe  yaramayanï, 

saygïyï  hak  etmeyen  yalancïyï,  ahla ksïz,  edepsiz 

olarak deg erlendirir. I nsanlarïn edep-ahla g a uygun 

du şen  davranïşlarïna  o rnek  olarak  sadelig i  ve 

mu tevazïlïg ï o zellikle beg enmektedir. 

SONUÇ 

 

Kutadgu  Bilig'in  başïndan  sonuna  kadar 

mu ellifin sadelik ve mu tevazïlïk, şefkatli olma gibi 

deg erli du şu nceleri birkaç defa tekrarlanmaktadïr. 

Aynï zamanda, insanïn insanï  vasïflarïna has go nlu  

genişlig i,  sabrï  vb  çok  sayïda  gu zel  davranïşlarïn 

u stu nlu g u nu   dile  getirerek,  o vu nmeyi,  acelecilig i, 

cimrilig i  vb  o zellikleri  ise  aksi  huylu  insanlarïn 

huyu olarak vurgular. Fikir adamï, bu yu klere saygï 

duyma  gibi  gu zel  hasletlerin  evvela  ailede,  ana-

babanïn talim-terbiyesiyle şekilleneceg ine o zellikle 

vurgu yapmaktadïr. Aile kurma, çocuk sahibi olma 

insan  hayatïnda  bu yu k  mutluluk  demektir.  Çocuk 

sahibi  olduktan  sonra,  anne-babanïn  o rnek  dav-

ranïş  sergilemeleri  gerekli.  Bu  geleneksel  edep-

erkan yolunu o ne çïkaran mu ellif, du şu nceye o nem 

veren  ana-babadan  talim-terbiye  alan  çocuklarïn 

mutlu  olacag ïnï,  çocuklarïnïn  akïllï-uslu  olmasïnï 

isteyen  anne-baba  onlara  ku çu klu kten  itibaren 

talim-terbiye vermesinin zaruri oldug una o zellikle 

vurgulamïştïr.