Ocr document

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
Iqtisodiyot va turizm fakulteti
“Buxgalteriya hisobi va statistika” kafedrasi

3-1IQTIM guruhi talabasi

F.I.SH.Hamdamov Ilhom Subxonovichning

Mehnat iqtisodiyoti fanidan bajargan

MUSTAQIL ISHI


Mavzu: Меҳнат бозорини тартибга солишнинг худудий усуллари
Tekshirdi:_________________________
Buxoro - 2023


R E J A

Kirish
1.Mehnat bozorining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va rivojlanish tamoyillari

2. Mehnat bozorini tartibga solish usullari
3.Mehnat bozorini tartibga solishda davlatning roli va uning ijtimoiyiqtisodiy ahamiyati.
Mavzuning dolzarbligi. Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol rol o’ynaydi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi mos ravishda ijtimoiy mehnat sohasidagi munosabatlarning rivojlanishini ham taqozo qiladi. Bu esa, ish bilan bandlik oshirish va uning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishni zarurat etadi. SHu nuqtai nazardan Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “2012-yilda mamlakatimizda kompleks chora-tadbirlar dasturini amalga oshirish hisobidan qariyb 1 millionta yangi ish o’rni tashkil etildi. Bu ish o’rinlarining 62 foizga yaqini qishloq joylarda yaratildi. Bu borada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish evaziga 485 ming kishi, kasanachilikning barcha shakllarini kengaytirish hisobidan yesa 218 ming kishi ish bilan ta’minlandi... Yangi ish o’rinlari tashkil etish va mamlakatimiz aholisi bandligini ta’minlash 2013-yil va undan keyingi yillarga mo’ljallangan maqsadli vazifalarni hal qilishning eng muhim ustuvor yo’nalishi bo’lib qoladi” 1 . Erishilgan yutuqlarga qarmasdan, ishsizlikni kamaytirish uchun yangi ish joylarni, ayniqsa qishloq hududlarida yaratish respublikaning ustuvor vazifalaridan biri. Tadqiqotlar natijasidan ma’lumki, demografik hususiyatlar sababli yangi asr boshida O’zbekistonda mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni keskin o’sib bormoqda va bu o’sish doimiy aholi soni o’sishidan yuqoriroq. SHuning uchun, umumiy aholi sonida mehnat resurslari ulushining o’sishi kuzatilmoqda. Mehnat bozoriga har yil yangi ish kuchlari chiqishi, iqtisodiyotning qayta tashkil etilishi va ba’zi sohalardan ish kuchi bo’shashi (asosan agrar qismidan) va ish beruvchilarning kasbiy va malakaviy talablariga ish kuchi javob bermasligi sababli mehnat bozorida ish kuchi taklifi unga bo’lgan talabdan kattaroq. Bundan tashqari, O’zbekistonmehnat bozori hozirgi kunda ulg’ayib rivojlanmoqda va uni tartibga solish uchun ish bilan bandlik tarkibi dinamikasi va omillarini, ayrim viloyatlardagi milliy ijtimoiymehnat munosabatlarnining maxsus xususiyatlarini inobatga olgan holda o’rganish zarur. Ushbu mintaqaviy rivojlanish dasturlarida viloyatlarning moddiy, mehnat va tabiiy resurslaridan majmuali va samarali foydalanish asosida mehnatga layoqatli aholi ish bilan bandligi tizimini takomillashtirish ko’zda tutilgan. Ish bilan bandlik darajasini oshirish bilan birga aholi farovonligi keskin oshishiga erishish shart. Agar tarixga nazar tashlasak, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi ish bilan bandligining tarkibi davlat olib borgan monetar va soliq siyosatlari natijasida o’zgarib, hozirgi kunda muqobil ko’rinishga kelgan. Nazariy tarzda bu ilmiy masala g’arb olimlari tomonidan aholi sonidan kelib chiqib o’rganilgan, ammo O’zbekistonda bu muammoning nazariy va amaliy jihatlari hali yetarli darajada o’rganib chiqilmagan. Bundan kelib chiqib, aytish mumkinki, iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida Samarqand viloyat mehnat bozorini tartibga solishning ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini tadqiq etish – dolzarb ilmiy muammodir. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mehnat bozori shakllanishi va uni tartibga solish masalalari A.Alaverdov, G.Bankov, S.Barkalov, D.Novikov, S.Popov, B.Genkin, S.Kartashov, Yu.Odegov, K.Kozimov, M.Kolosnisina, S.Kuzmin, I.Kulinsev, K.Kyazimov, K.Makkonel, Yu.Godelov, G.Rudenko, L.Babininiyalar kabi xorijlik olimlar tomonidan ilmiy tadqiq etilgan. O’zbekistan Respublikasida ushbu muammoning turli jihatlari bilan K.Abduraxmonov, B.Murtazoyev, T.SHarifullina, F.Mamarasulov, X.Abulqosimov, SH.Zaynutdinov, D.Ortiqova, D.Raximova, A.Sotvoldiyev, M.Yuldashev, A.Islomov, SH.Xolmo’minov, N.SHoyusupova, R.Ubaydullayeva, O.Ota-Mirzayev, L.Maksakova, R.SHodiyev, N.Raximova, R.Murtazina va boshqalar shug’ullanishgan. Bu olimlarning ilmiy asarlarini tahlil etish ishchi kuchining ish bilan bandligining tarkibiy siljishlarini o’rganish bo’yicha mukammal tadqiqotlar o’tkazilmaganligini ko’rsatdi. Bu esa, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida 6 aholining ish bilan bandlik tarkibi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borish zarurligini talab etdi va tadqiqot mavzusining tanlanishini belgilab berdi.

1.Mehnat bozorining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va rivojlanish tamoyillari

Mehnat bozorida mehnat sotilmaydi, ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyati, mehnat xizmati sotiladi, chunki mehnat kishilarning ma’lum maqsadga yo’naltirilgan faoliyati jarayoni bo’lib, unda ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari qo’shilishi natijasida kishilarning ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan mahsulot yaratiladi va xizmat ko’rsatiladi. Ishchi kuchi esa insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo’lib, har bir mehnat jarayonida ishga solinadi. Mehnat bozori-bozor iqtisodiyotidagi ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy kismi xisoblanadi, jamiyatda mexnat bozori yaxshi faoliyat kursatmas ekan, bozor iqtisodiyoti tizimi xam uzining ijobiy samarasini bermaydi. Mehnat bozorini shakllantirish va uning faoliyatini rivojlantirish uchun, avvalo, oldi-sotdi munosabatlarini asosini tashkil kiluvchi bozor obyektini chukur anglash lozim. Mehnat bozorida insonning mexnat kilish layokati tovar shaklida namoyon buladi va yollanma ishlamokchi bulgan kishilar tomonidan taklif kilinadi. Bu layokat insondagi turli kirralarni, kishining ma’naviy va jismoniy rivojlanish darajasi, malakasi, kobiliyati, iktidori, mexnatsevarligi, ruxiy xolati va boshkalarni kamrab oladi. Ish beruvchi xodimning sarf kilgan mexnatga layokati baxosini (ish xakini) tulab boradi. Mehnat bozori insonning mexnatga layokatini baxolovchi, mexnat layokatini yagona baxosini shakllantiruvchi va kengrok ma’noda, insonning uziga mexnat layokatini tashuvchi sifatida baxo beruvchi yagona bozor shaklidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga yollash buyicha munosabatlar ikki tomonning tulik erkinligida amalga oshadi. Ishga joylashmokchi bulgan tomon yangi ish urnidagi ish xaki, mexnat sharoitlari, uzining mutaxassisligi bilan yangi ish 9 urnidagi ishning barkarorligi, jamoadagi psixologik muxit, yangi raxbarning muomalasi va boshka bir kator unsurlarga e’tibor beradi. Ish beruvchi uzining extiyojlari, imkoniyatlari, ish surab murojaat kilgan xodimning yoshi, jinsi mexnat layokatining sifati va ish urniga talablarini urgangan xolda, bush ish urni uchun zarur xodimning kasbiy, malakaviy darajasi, tajribasini xodimning shu xususiyatlari bilan takkoslaydi. Agar ish beruvchi va yollanma ishchining talablari bir-biriga tugri kelsa, ishga yollash buyicha mexnat shartnomasi imzolanadi. Mehnat bozorining tadkikotlari bozordagi talab va taklif taxlili bilan boshlanadi va tugaydi. Boshka turdagi bozorlarda bulganidek, mexnat bozorida xam talab va taklif konuni amal kilishi natijasida uziga xos muvozanat baxo urnatiladi. Talab va taklif egri chiziklarini grafikda tasvirlab, kuyidagi xolatlarni aniklashimiz mumkin: ish xaki W/R2 darajasida teng bulganda, mexnat bozorida muvozanat vujudga keladi (Ye nukta). Buning ma’nosi shuki, agar kim ish izlayotgan bulsa, u ish bilan ta’minlanadi, ishbilarmonlar uzlariga kerakli ishchini topa oladilar. Ye nukta tula ish bilan bandlik xolati deb xam ataladi. Ish xaki W/R1 nuktada bulganda, mexnat layokati taklifi juda kam va ishbilarmonlarning mexnat layokatiga bulgan talabi yukori bulishi okibatida, ular bu talabni kondira olmaydilar. Bu xolat ishchi kuchi takchilligi deb nomlanadi. Ish xaki W/P3 nuktada bulganda, ortikcha mexnat layokati taklifi yuzaga kelib, ishsizlik sodir buladi. Мехнат лаёкати микдори. Мехнат бозоридаги талаб ва таклиф эгри чизиги. W/P3 W/P2 W/P1 L1 L2 L3 Реал иш хаки, W/P D S E 10 Mehnat bozori esa uz navbatida xukukiy, iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy shart-sharoitlar asosida va bir kator omillar ta’siri ostida shakllanadi va amal kiladi. Mehnat bozorining vujudga kelishi ishchi kuchiga bulgan talab va uning taklifi urtasidagi muvozanatga erishish uchun uzaro rakobat kilishga tayyor erkin va teng xukukli subyektlarni iqtisodiy munosabatlarda bulishini takozo kiladi. Mehnat kilishning erkinligi va ixtiyoriyligi mexnat bozori shakllanishining asosiy shartidir. Mehnat bozori bilan boglik mexnat munosabatlari Uzbekiston Respublikasining mexnatga oid konunlari va Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi karorlari va Uzbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, respublika xukumatining karorlari, davlat xokimiyatining va boshka vakillik organlari uzlarining vakolatlari doirasida kabul kiladigan karorlari bilan tartibga solinadi. Mehnat bozori shakllanishi xamda uning konyukturasiga xududdagi demografik xolat xam ta’sir kursatadi. Ma’lumki, demografik xolat axolining tugilishi, ulim mikdori, nikox va ajralishlar soni kabi tushunchalarni uz ichiga oladi. Bulardan tashkari migrasiya, axolining turli urf-odatlari va boshkalar xam mexnat bozori konyunkturasiga sezilarli ta’sir utkazadi. Uzbekiston Respublikasi tugilish darajasi va axolining tabiiy usishi yukori bulgan mamlakatlar katoriga kiradi. Bu esa boshka omillar ta’siri uzgarmas bulgan sharoitda, mexnat bozori taklifi usishiga va bozordagi oldi-sotdi munosabatlari barkaror bulishini ta’minlaydi. Mehnat bozori shakllanishi va amal kilishiga bir kator iqtisodiy omillar xam ta’sir kursatadi. Bu iqtisodiy omillarni axoli daromadlari, ish xaki mikdori va yollanma xodimlar daromadidan olinadigan solik kabilar tashkil etadi. Mehnat bozorida ishchi kuchini sotish va sotib olish erkin xodimni ishga yollash shaklida namoyon bo’ladi. Ishga yollash ma’lum shartlar, ya’ni ish kunining uzunligi, ish sharoitlari va rejimi, ish haqining miqdori, bajariladigan ish turi, lavozim va kasb majburiyatlari asosida amalga oshiriladi. SHu boisdan mehnat bozori ishga yollanishga zarurat sezgan ishchi kuchi egasi bilan yollanma ishchi 11 kuchiga ehtiyoj sezgan ishlab chiqarish vositalari egalari o’rtasidagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi hisoblanadi. Bunday munosabatlar ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish, uning amal qilishi va takror ishlab chiqarishi, shuningdek, ish joylarining taqdim etilishi, taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi yuzasidan sodir bo’ladigan munosabatlardir.Mehnat bozori o’zining obyekti vasubyektlariga ega. Mehnat bozori obyekti va subyektlari. Mehnat (ishchi kuchi) bozori quyidagi vazifalarni bajaradi: - ishchi kuchini zamonaviy ehtiyojlarga asosan takror ishlab chiqarishni ta’minlashga ko’maklashish; - ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va hududlar o’rtasida taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlash; - ishchi kuchining mobilligi, ya’ni harakatchanligini faollashtirish; - mehnat unumdorligini o’stirishga rag’batlantirish; - mehnatga layoqatli aholining ish bilan ta’minlanishi orqali aholi daromadlari va turmush darajasini o’stirish. Мехнат бозори объектлари Ишчи кучи Иш уринлари Давлат ва унинг мехнат муносабатларини тартибга солувчи муассасалри Тадбиркорлар уюшмалари Иш берувчилар ва уларнинг уюшмалари Ишчи кучи эгалари, ёлланма ходимлар ва Мехнат бозори субъектлари Мехнат бозорининг вазифалари Ишчи кучини такрор ишлаб чикаришга кумаклашиш Демографик омиллар Мехнат бозорига таъсир этувчи омиллар МЕХНАТ БОЗОРИ. Mehnat bozorining vazifalari va unga ta’sir etuvchi omillar. Mehnat bozori boshqa tovarlar bozoridan yuqorida bayon qilingan xususiyatlari va amal qilish mexanizmi komponentlaridan tashqari yana quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: Birinchidan, mehnat bozoridagi ishchi kuchini sotuvchisi bilan uning xaridori o’rtasidagi o’zaro munosabatlar uzoq muddat davom etadi. Tovar bozorlarida sotuvchi va xaridor o’rtasidagi munosabat, asosan, qisqa muddat ichida sodir bo’ladi. Ikkinchidan, mehnat bozorida pulsiz omillar katta rol o’ynaydi. Bu omillar qatoriga ishning murakkabligi va sertalabligi, mehnat sharoiti, uning inson salomatligi uchun xavfsizligi, ish bilan bandlik va kasbiy o’sishning kafolatlanganligi, jamoadagi ma’naviy muhit va boshqalar kiradi. Uchinchidan, mehnat bozoriga turli institusional tuzilmalar ta’siri kuchlidir. Kasaba uyushmalari, mehnat qonunchiligi, davlatning bandlik siyosati va kasb-hunar ta’limi, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish tizimi, tadbirkorlar uyushmalari va boshqa institusional tuzilmalar mehnat bozoriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.Mehnatbozori o’zining turli segmentlariga ega bo’ladi.Ular o’z ichiga eng yuqori alakali mutaxassislar, malakali kadrlar va boshqa ishchi-xodimlar bozorlarini oladi(1.1.3-rasm). Ишчи кучини таксимлаш ва кайта таксимлаш Ташкилий-хукукий омиллар Ижтимоий омиллар Мехнат унумдорлигини устиришни рагбатлантрииш Ахоли даромадлари ва турмуш даражасини оширишга шароит яратиш


2. Mehnat bozorini tartibga solish usullari