Og’ishgan xulq turlarini tasniflash reja Axloqiy oqishlarni tasniflash muammosi

Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi
Og’ishgan xulqning ba’zi turlari me’yorning so’nggi chegarasidan kasallikka o’tishi va tibiyotni o’rganish predmeti bo’lishini aytib o’tish mumkin. Xullas, masalan, tibbiy maqsadlarda giyohvand moddalarni epizodik iste’mol qilish suiiste’mol qilish shakliga (psixologik bog’liqlik) o’tishi va jismoniy bog’liqlik (giyohvandlik) belgilari bilan dardchil ishtiyoq rivojlanishi mumkin. Tibbiy bo’lmagan kasblar mutaxassislari o’z vakolatlari chegarasidan chiqmasliklari va shifokor ishtiroksiz axloqning patologik shakli bilan shuqullanmasliklari lozim.
YUqorida ta’kidlab o’tilgandek, oqriqli, shu jumladan, axloqiy buzilish kasalliklar tasnifida sanab o’tilgan va yoritib berilgan. Shuning uchun kim og’ishgan xulq bilan professional tarzda shuqullanayotgan bo’lsa eng kam darajada tibbiy me’yorlar bilan boshqariladigan axloqning turlari qaqida umumiy tasavvurga ega bo’lishi kerak.
Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi psixopatologik va yosh mezonlariga asoslangan. Ularga muvofiq tibbiy tashhisiy mezonlarga munosib, ya’ni kasallik darajasiga etgan axloqiy buzilishlar ajratiladi. Kasalliklar xalqaro tasnifining o’ninchi qayta ko’rib chiqishdagi (MKB-10) “Psixik va axloqiy buzilishlar tasnifi” [9] bo’limida quyidagilarni axloqiy buzilish (katta yoshdagilar uchun) deb aytadi:
F10–19 – psixik va axloqiy buzilish oqibatida psixofaol moddalarni (spirtli ichimliklar, opioidlar, kannabinoidlar, sedativ va uxlatuvchi moddalar, kokain, kofeinni kiritgan qolda qo’zqatuvchilar, gallyutsinogenlar, tamaki, boshqa psixofaol moddalardan foydalanish yoki iste’mol qilish bilan uyqunlashgan uchuvchi eritmalar) iste’mol qilish;
F50–59 – fiziologi­k buzilish va jismoniy omillar (ovqat qabul qilishning buzilishi; noorganik tabiatda uyquning buzilishi, organik buzilish yoki kasallik sabab bo’lmagan jinsiy disfunktsiya, tuqishdan keyingi davr bilan bog’liq bo’lgan psixik va axloqiy buzilishlar, bog’liqlik chaqirmaydigan moddalarni suiiste’mol qilish, masalan, setroidlar, vitaminlar) bilan bog’liq bo’lgan axloqiy sindromlar;
F63 – odatlar va intilishlarning(azart o’yinlarga patologik moyillik; piromaniya – patologik kuyishlar; patologik o’qrilik – kleptomaniya; soch yulish – trixotilomaniya; odatlar va intilishlarning boshqa buzilishlari) buzilishi;
F65 – jinsiy afzal ko’rish bo’lishi (fetishizm; fe­tishistik transvestizm; eksgibitsionizm; vuayerizm; pedofi­llik; sadomazoxizm; jinsiy afzal ko’rish ko’plab buzilishlari). Aytib o’tish lozimki, ushbu taqrirda gomoseksualizm yo`q.
Ko’rsatilgan bo’limlar ushbu axloq tegishli bo’lishi mumkin bo’lgan kasalli buzilishlarga muvofiq belgilar va aniq tashhisiy mezonlardan iborat. Masalan, «Patologik o’qrilik (kleptomaniya)» rubrikasi quyidagi tashhisiy belgilardan iborat: a) yoki shaxs yoki boshqa odam uchun ko’rinmas sabablarsiz ikki yoki undan ortiq o’qirlik qollari; b) individ o’qirlikka kuchli intilish harakatni sodir etish oldidan zo’riqish tuyqusi va undan keyingi engillikni yoritib beradi [9, 162-b.].
MKB-10, shuningdek, bolalar va o’smir yoshidagilar uchun xarakterli bo’lgan boshlanish bilan axloqiy buzilish tipologiyasini ham o’z ichiga oladi.
F90 – giperkinetik buzilishlar;
F91 – axloq buzilishi (F91.0 – oilaviy muqit bilan chegaralangan axloqning buzilishi; F91.1 – axloqning ijtimoiylashmagan buzilishi; F91.2 – axloqning ijtimoiylashgan buzilishi; F91.3 – oppozitsion-chaqiruvchi axloq; F91.8 – boshqalar; F91.9 – aniqlanmagan axloq buzilishi);
F92 – axloq va hissiyotlarning kulgili buzilishi;
F94 – ijtimoiy ishlashning buzilishi;
F95 – tikozli buzilish;
F98.0 – noorganik enurez;
F98.1 – noorganik enkoprez;
F98.2 – ilk yoshdagi bolalarda oziqlanishning buzilishi;
F98.3 – tanovul qilib bo’lmaydigan narsani eyish;
F98.4 – stereotipli harakatlanuvchan buzilish;
F98.5 – duduqlanish;
F98.6 – shoshilib gapirish.
Ushbu axloqiy buzilishlar 6 oydan kam bo’lmagan muddatda saqlanishi zarur bo’lgan bir necha xarakterli simptomlarga ega bo’lganda tashhis qo’yiladi. Masalan, axloq buzilishiga quyidagi simptomlarni [9, 190-192-b.] o’z ichiga oluvchi takrorlanuvchi va turqun axloq taalluqlidir:
1) bemor o’z yoshi uchun qayrioddiy tarzda jaqlning tez-tez yoki oqir ko’tarilishini namoyon qiladi;
2) kattalar bilan tez-tez baqslashadi;
tez-tez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning qoidalarini buzadi;
ko’pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning xo’rligini keltiradi;
5) o’z xatolari yoki axloqida ko’pincha boshqalarni ayblaydi;
6) ko’pinchi xafa bo’ladi yoki uni osongina o’ksitadilar;
7) ko’pincha qazablanadi yoki achchiqlanadi;
8) ko’pincha qazabnok yoki qasoskor;
ko’pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki va’dasini buzadi;
10) ko’pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar – aka-ukalar va opa-singillar bilan mushtlashish kirmaydi);
11) boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar etkazishga qodir bo’lgan qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, qisht, singan butilka, pichoq, o’qotar qurollar);
12) ota-onasining ma’n etishiga qaramay kech qoronqigacha ko’chada qoladi (agar oqishning boshlanishi bo’lsa – 13 yoshgacha);
13) boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi (masalan, qurbonni boqlaydi, uni kesadi, kuydiradi);
14) qayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi;
15) begonalar mulkini qaraz bilan buzadi;
16) qasddan xatar yoki jiddiy zarar etkazish maqsadida olov yoqadi;
17) uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o’qirlaydi;
18) tez-tez dars qoldiradi;
19) uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kechaga (zo’ravonlikdan qochish qolatidan tashqari);
20) jabrlanuvchining ko’z o’ngida jinoyat sodir etadi (qamyonni yulib olish, sumkani qirqishni kiritgan qolda);
21) boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi;
22) tegajoq axloqni tez-tez namoyish etadi (qasddan oqriq, kamsitish, qiynov etkazish);
23) begona uy va avtomobillar ichiga kiradi. Izoq. 11, 13, 15, 16-simptomlar konstatatsiyasi uchun.
20, 21, 23-bandlar uchun ularning loaqal bir marotaba yuzaga kelishi talab etiladi. Axloq buzilishi faqat agar buzilish shaxsning disijtimoiy buzilishi, shizofreniya, maniakal epizod, giperkinetik buziish, ruqiy azoblanish qolatidagi epizod, hissiy buzilish kabi boshqa buzilishlar mezoniga javob bermagan taqdirda tashhislanadi.
Asosiy tizimlashtirishga qo’shimcha ravishda qiyla xususiy tasniflardan ham foydalaniladi. M.Ratter bola yoshidagi axloq buzilishini ikkita asosiy guruhchalarga bo’ladi: jamiyatga qarshi aqloqning ijtimoiylashgan shakllari va ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq [12, 280-b.]. Birinchi guruhdagi bolalar va o’smirlar jamiyatga qarshi guruhlar ichida yaxshi moslashadilar, guruhda antiijtimoiy harakatlar sodir etayotib, hissiy buzilishlar belgilarini namoyish etmaydilar. Ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq vakillari, aksincha, yaqin atrofdagilar – boshqa bolalar va oilalari bilan juda yomon munosabatda bo’ladilar. Ular uchun dushmanlik, salbiylik, qo’pollik va qasoskorlik xarakterlidir.
D. N. Oudsxorn bolalar yoshidagi axloqiy buzilishni giperfaollik va antiijtimoiy tajovuzkor(yoki oppozitsion) axloqqa bo’lishni taklif qiladi [I, 114-b.]. O’sir yoshidagilar uchun antiijtimoiy (delinkvent) axloq, giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish, nomaqbul jinsiy axloq xarakterlidir [11, 136-b.].
A.E.Lichko fikri bo’yicha bola va o’smir yoshida axloq buzilishining 7 turini o’z ichiga olgan R.Djenkins tasnifi tarqalgan: giperkinetik reaktsiya, ketish reaktsiyasi, autisticheskogo tipdagi reaktsiya, xavotir reaktsiyasi, qochoqlik reaktsiyasi, «ijtimoiylashmagan tajovuzkorlik», guruhli qonunbuzarlik [8, 31-b.].
O’smirlarning deviant axloqi maqalliy tibbiy adabiyotlarda etarlicha yoritilgan. U, qoidadagidek, delinkvent axloq, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni barvaqt iste’mol qilish, jinsiy axloq deviatsiyasi, suitsidal axloq, uydan qochib ketish va daydilik kabi shakllarni o’z ichiga oladi [4, 8]. Bunda o’smir buzilgan axloqining, ayniqsa, klinik aspektlarini ishlab chiqib, tadqiqotchilar uning ijtimoiy-psixologik determinantining etakchi rolini ta’kidlaydi.
Psixologik va tibbiy tasniflarni taqqoslash ularning bir-biriga qarama-qarshi emas, i meditsinskoy klassifika­tsiy pozvolyaet sdelat vo’vod o tom, chto oni ne protivorechat, a vzaimno dopolnyayut drug druga. V ryade sluchaev odin i tot je vid povedeniya mojet posledovatelno priobretat razlichno’e formo’: bezobidnaya vrednaya privo’chka — otklonyayuheesya povedenie, uxudshayu­hee kachestvo jizni — boleznennoe povedencheskoe rasstroystvo, ugrojayuhee samoy jizni.