Oila psixologiyasi

Pedagogikaning asosiy kategoriyalari
Pedagogika ta’lim-tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning yosh hususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi, mukammal inson tarbiyasining tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi aloqa va bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asnoda ta’lim va tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Pedagogika maktab, kollej va akademik litseylar va maktabdan tashqari muassasalari xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri tarbiya qilish, o‘qitishdagi mahoratini yanada takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi.
Tarbiya - o‘sib kelayotgan avlodlarda hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamoloti va dunyoqarashini, insoniy e’tiqod, burch va mas’uliyatni jamiyatimiz kishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Tarbiya bola tug‘ilganidan boshlab umrining oxirigacha davom yetadigan jarayondir. Shu sababli, tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda ta’lim, ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi. Tarbiya-ta’lim va ma’lumot natijalarini o‘zida aks ettiradi.
Ta’lim-maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida o‘tkaziladigan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, bilish qobiliyatlarini o‘stiradigan, ularning dunyoqarashini tarkib toptiradigan jarayondir.
Agar tarbiya bola tug‘ilganidan boshlab, umrining oxirigacha oilada, maktabda va jamoatchilik ta’sirida shakllansa, ta’lim chegaralangan (masalan: sinf xonasi, laboratoriya xonalar) joyda tashkil etiladi. O‘qituvchi-tarbiyachi rahbarligida muayyan belgilangan vaqtda olib boriladi.
Ma’lumot ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko‘nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmuidir.
Ta’lim, tarbiya va ma’lumot uyg‘unlashgan yagona jarayon bo‘lib, o‘qituvchi-tarbiyachi ularning shakllanishida yetakchilik qiladi. O‘qituvchi maktabda dars berar ekan, o‘quvchilarni fan olami yangiliklaridan xabardor qiladi, ma’lumotli qilishni maqsad qilib qo‘yadi, ayni paytda ularda insoniy sifatlarni shakllantiradi, tarbiyalaydi.
Pedagog o‘quvchilarning aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik, mehnatsevarlik kabi fazilatlarini tarbiyalash uchun, ularning kundalik xatti-harakat va fe’l-atvorlariga doimo ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy hayot tajribasining ko‘rsatishicha, agar inson o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zlab o‘qisa, o‘rgansa, o‘z ustida tinmay qunt bilan shug‘ullansa, u oliy ma’lumot olishi mumkin. Lekin haqiqiy mukammal kamolot egasi bo‘lishi uchun u ta’lim va ma’lumotdan tashqari, yuksak insoniy fazilatlar asosida tarbiyalangan bo‘lishi shart. Ana shu fazilatlarga ega bo‘lgan odamni tarbiya ko‘rgan odam deyiladi.
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi va pedagogika fanlari tizimi
Pedagogika fani yakka holda mukammallikka erisha olmaydi. U ham boshqa fanlar kabi ijtimoiy fan yutuqlaridan foydalanadi va mazmunan boyib boradi. Hozirgi kunimizda umumbashariyat tomonidan yaratilgan bilimlar va kelajak haqida ma’lumot beruvchi nazariyalar ma’lum darajada pedagogika fani uchun manba bo‘lib xizmat qiladi. Boshqa fanlar kabi pedagogika har bir insonning ijtimoiy kamolotiga xizmat qiladi.
Tabiat va jamiyatning rivojlanishi qonuniyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslanadi va o‘zi ham ijtimoiy fan sifatida rivojlanib boradi. Shu sababli u falsafa, tarix, iqtisod, psixologiya, sotsiologiya, etika va estetika kabi fanlar bilan uzviy aloqadadir.
Ma’lumki, har bir o‘qituvchi-tarbiyachi, o‘quvchi o‘z ona yurti tarixini bilishi, vatanparvar bo‘lishi lozim. Ta’lim-tarbiya tarixi, pedagogika tarixi fanidan xabardor bo‘lmay turib, o‘qituvchilik qilishi mumkin emas. Pedagogika nazariyasini chuqurroq anglash uchun uning o‘tmishdagi taraqiyotini bilish kerak. Masalan, pedagogika tarixi o‘tmishda ta’lim-tarbiya borasida qanday kurashlar bo‘lgani va qanday qilib ijobiy yoki salbiy yakunlangani, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlarning o‘zgarishi tufayli pedagogik g‘oyalar, tarbiya muassasalaridagi ishlarning mazmuni va metodlari qanday o‘zgarib borganini, tarixda ijod etgan olimlarning pedagogik g‘oyalari va ularning faoliyatlari bilan tanishtiradi.
O‘qituvchi-tarbiyachi o‘quvchilarga bilim berish, ma’lumotli qilish, tarbiyalash maqsadida unga tizimli ta’sir ko‘rsatadi. Bunda psixologiya va ijtimoiy omillarga asoslanadi. Ya’ni ko‘rsatilayotgan ta’sirning samarasini bilish uchun pedagog o‘quvchining sezgi, idroki, tasavvur, dikqat va tafakkur, fikrlash jarayonining qanday kechayotganini bilishi va ularga asoslanib ta’sir ko‘rsatish rejasini belgilaydi.
Demak, pedagogika fani psixologiya va sotsiologiya kabi fanlar bilan ham uzviy bog‘langandir. Ma’lum ma’noda o‘qituvchilarga xizmat qiladigan psixologiya turkumidagi fanlarni ham pedagogik fanlar tizimiga kiritish mumkin.
Etika va estetika fanlari pedagogikaning tarbiya nazariyasi bo‘limi bo‘yicha ma’lumot beradi. Bu fan o‘quvchining xulqi, odobi me’yorlarini aniqlash, belgilash hamda go‘zallikni chin ma’noda tushuntirish, o‘quvchi ongida hayotning jozibali, nafis qirralariga bevosita rag‘bat uyg‘otish borasida pedagogika fani bilan aloqadadir. Fanlarni o‘qitish yo‘llari ham pedagogika fanining didaktika bo‘limiga aloqador. Chunki har qanday fanni o‘qitish metodi shu fanning mazmuni, tizimini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirib olinishiga xizmat qiladi. Chunonchi, pedagogika fani bolalar anatomiyasi, fiziologiyasi, bolalar gigienasi va bolalar kasalliklari kabi fanlar bilan ham mustahkam aloqada. Bu fanlar bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Pedagogika fani ob’ekti yil sayin kengayib bormoqda, natijada uning tarmoqlari ham bir necha guruhlarga ajralmoqda. Ular pedagogika fanlari tizimini tashkil yetadi.
Ma’lumki, turli sohada bilim oluvchi o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalashning nazariy hamda amaliy tomonlarini yolg‘iz pedagogika fanining o‘zi mufassal yoritib bera olmaydi. Pedagogika fani tarmoqlari mazkur muammolarni ijobiy hal etishda muhim omil hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda pedagogika bir nechta tarmoqlarga bo‘lingan. Jumladan, umumiy pedagogika (maktab yoshidagi o‘quvchilarni tarbiyalash va o‘qitish haqida bahs yuritadi), maktabgacha tarbiya pedagogikasi (maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash muammolari bilan shug‘ullanadi), madaniy-oqartuv pedagogikasi (madaniy-ma’rifiy ishlarni boshqarish muammolarini o‘rganadi), harbiy pedagogika (armiya sardorlari va o‘quvchilarini vatanimizning shon-sharafi va or-nomusi uchun yetuk kurashchi, harbiy qurol-yarog‘lardan samarali foydalana oladigan yoshlarni tarbiyalash yo‘nalishida) kabi tizim-tarmoqlari mavjuddir.
Pedagogika faqat sog‘lom o‘quvchilarning ta’lim-tarbiyasi bilangina emas, balki shaxsida qusuri bor bolalar ta’lim- tarbiyasi bilan ham shug‘ullanadi. Bunday tarmoqlarni maxsus pedagogika tizimiga oligofrenopedagogika (aqliy jihatdan orqada qolgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish), tiflopedagogika (ko‘zi ojiz bolalarni tarbiyalash), surdopedagogika (kar-soqov bolalarni tarbiyalash) kabi fanlar kiradi.
O‘zbekiston mustaqilikka yerishgandan so‘ng o‘z tarixini, jumladan pedagogika tarixini o‘rganish uchun keng yo‘l ochildi. O‘tmishdagi pedagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g‘oyalarini hayotga tadbiq etishdek ulug‘ ishlar amalga oshirilmoqda. Darhaqiqat, ota-bobolarimiz yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor berganlar. Yurtboshimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: «Islom dini-bu ota bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axloq, ham ma’rifat ekanligini unutmaylik, Olloh qalbimizda, yuragimizda».