Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Dorivor qoqio’t- Taraxacum officicinale
Dorivor qoqio’t-ko‘p yillik bo‘yi 40-50 sm ga yetadigan bo‘lib,ko‘p joylarda ariq bo‘yida,tog‘ yonbag‘irlarida o‘rmonlarda uy artoflarida juda ko‘p uchraydi. Kavkaz, Moldaviya, Belarussiya, Ukraina, Rossiya O’rta Osiyo Respublikalarida ko‘p uchraydi Barglarining hammasi ildiz oldi to‘p bargdan tashkil topgan.Bargi oddiy lansetsimon yuqoriga qarab torayib boruvchi,chetlari chuqur-chuqur uyulgan bo‘lib barg asosiga yo‘nalgan bo‘ladi. Bargning eni 1.5-5 sm, uzunligi 10-25 sm. Gullari savatchaga to‘plangan sersuv silindirsimon diametri 5 sm. Ildizi o‘q ildiz shoxlanmagan uzunasiga burushgan mo‘rt. Hidsiz achchiq ma`zaga ega.O‘simlik hamma qismida achchiq sut –shira saqlaydi. Mevasi kulrang shamolga tez sochiladiganuchmali pista. May-Iyun oylarida mevasi pishadi. Kimyoviy tarkibi: qoqio’t tarkibida taraksatsin, flavaksatsin, arnidiol, faradiol, lyutein, smola, karotinoid, saponinlar, 3% kauchuk, 40% inulin, achchiq moddalar, oshlovchi moddalar, BC, B1,B2, BE, B-PP, oqsil 5% , Fe, F, Mn, K, Ca tuzlari saqlaydi. Qoqio’t nektar manbasi hisoblanadi.Bahorda gullash vaqtida ayniqsa, shakar, oqsil va yog’ga boy bo’lganda, asal yig’uvchi asalarilar uchun ham ozuqa hisoblanadi. Asalarining ayrim oilalari 12 kilogrammdan 50 kilogrammgacha asal yig’adi. Ularning asali och sariq yoki tiniq sariq rangli bo’lib, tez kristallanish xususiyatiga ega. Dorivor mahsulot sifatida bargi, o’ti’, ildizi ishlatiladi. Barglarini, o’tini may-iyun oylarida yig’iladi. Tomirlarini erta bahorda va kech kuzda so’ligan paytida tayyorlanadi. Quritgich shkaflarida 40-50 gradus haroratda quritiladi. Xalq tabobati dorivor qoqio’ o’t haydovchi, isitmani tushiruvchi, yengil uchlatuvchi, antioksidant xususiyatlariga ega. Suvli eritmalari ovqt hazm qilishni, ishtaha ochishni, moddalar almashinuvini yaxshilaydi, emizikli onalarda sut kelishini ko’paytiradi. Biologik modda borligi hisobiga undan bo’tqa tayyorlanib, kolit va ichakda ovqatni parchalanishida ishtirok etib, ichak faoliyatini tezlashtiradi. Qoqio’t kosmetologiya sohasida ham keng qo’llaniladi. Qoqio’tdan qilingan malham, damlama, qaynatma va sharbatlari terini yumshatadi, yuzdagi sepkil, husnbuzar, pigment dog’larini yo’qotishga yordam beradi. Bundan tashqari, allergiya, psariaz, kuygan yaralarga, oyoqdagi qadoqli yaralarga, chipqon kabi teri kasalliklarida ishlatiladi. Achchiq sut shirasidan sevol, qadoqli yaralarni yo’qotishda ishlatiladi. Qoqio’tining ekspiriment va kimyo farmakologik tahlil qilish natijasida antivirus, tuberkulyoz, gelmentlarga qarshi va qandli diabet kasalliklariga qarshilik xususiyatiga ega ekanligi aniqlangan. Ildizidan tayyorlangan kukuni tanadan toksinlarni ter va siydik bilan olib chiqib ketishda, podagral va revmatizmda ishlatiladi. Quyuq damlamasi o’t haydovchi va oshqozon sekretsiyalari faoliyatini kuchaytirishda ishlatiladi. Qoqi o‘ti va ildizidan qanday damlama yoki malhamlar tayyorlash mumkin. 1. Qoqio’t tomirini quritib,, uni maydalab, 50 gramm miqdorida olinadi, ustiga 0,5 litr spirtning 40%li eritmasi solinadi. 21 kun qorong’u joyda saqlab, so’ngra doka yordamida suzib olinadi. Kuniga 1 choy qoshiqdan ikki mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin iste’mol qilinadi. 2. May oyidagi yosh barglarini, poyasini terib, bir osh tuzli suvda ivitib qo’yiladi(tarkibidagi achchiq chiqib ketishi uchun). So’ngra toza suvda yuvib, quritib, blenderda maydalanadi, siqib sokini olinadi. Etil spirtining 40%li eritmasi bilan 1:1 nisbatda ararlashtirib, salqin joyga qo’yiladi va 3 kundan so’ng filtrlab, 1 choy qoshiqdan 2 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin iste’mol qilinadi. 3. Bir choy qoshiq maydalangan o’tga 1 stakan qaynoq suv solib, 2 daqiqa qaynatiladi. So’ngra 3 daqiqa tindirib, 0,5 stakandan 3 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin iste’mol qilinadi. Bu damlama bavosil, qandli diabetga foydali hisoblanadi. 4. Ikki osh qoshiq mahsulot o’tidan olib, 0,5 litr qaynagan suv solinadi va 20 daqiqa tindirib, dokadan suzib olinadi. 0,5 stakandan ovqatdan oldin iste’mol qilinadi. Buyrakdagi toshlarni sekin-asta tushiradi. Qoqi o’tidan sovuq va issiq usullarda ham damlama tayyorlash mumkin. 1 usul. Sovuq usulda tayyorlash. Ikki choy qoshiq maydalangan, quritilgan qoqi o’tidan olinadi va 1 stakan sovuq suv solinadi. 8 soat tindirib, dokadan o’tkazib, 1 osh qoshiqdan 4 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin ichiladi. Oshqozon ichak ikasalligida , hazm qilishda va og’riqni qoldirishda juda foydali. 2 usul. Issiq usulda tayyorlash. 1 choy qoshiq maydalangan o’tga qaynoq 1 stakan suv solinadi , 1 soatga tindirib qo’yiladi, filtrlanadi. 4/1 stakan qaynatmani ovqatdan 30 daqiqa oldin iste’mol qilinadi. Bargdan tayyorlangan bo’tqani yuz terisiga surtiladi va 30 daqiqadan keyin yuvib tashlanadi.Yuzdagi sepkillarni va yuzni oqartirish uchun qo’llaniladi. Erta bahorda O’rta Osiyo mamlakatlarida, Tojikiston, Afg’oniston, Eron, O’zbekistonda
ham yosh barglaridan salatlar, tansiq taomlar (manti, xonim, chuchvara) kabilar tayyorlanadi. 2-toifa diabetning (T2D) iqtisodiy yukining katta o'sishi muqobil va arzonroq dori-darmonlarni izlashga undadi. Dandelion diabetga qarshi potentsial xususiyatlarga ega bioaktiv komponentlarning jozibali profilini taklif etadi. Asteraceae oilasidan Taraxacum jinsi Shimoliy yarim sharning mo''tadil zonasida joylashgan. U dunyoning bir qancha hududlarida mavjud. Ko'pgina mamlakatlarda u oziq-ovqat sifatida va ba'zi mamlakatlarda T2D ni nazorat qilish va davolash uchun terapevtik sifatida ishlatiladi. Dandelionning diabetga qarshi xususiyatlari bioaktiv kimyoviy tarkibiy qismlarga bog'liq; Bularga hindibo kislotasi, taraksasterol (TS), xlorogen kislota va sesquiterpen laktonlari kiradi. Tadqiqotlar bir qator kasalliklarni davolash uchun momaqaymoqning foydali farmakologik profilini aniqladi, hozirgi kunga qadar uning bioaktiv komponentlarining T2D ga ta'siriga kam e'tibor berilgan bo'lsa-da. Ushbu sharhda karahindiba va uning T2D ni davolash va oldini olish bo'yicha potentsiali bo'yicha oldingi ishlarni takrorlaydi, uning diabetga qarshi xususiyatlarini, uning kimyoviy tarkibiy qismlarining tuzilmalarini va T2Ddagi potentsial ta'sir mexanizmlarini ta'kidlaydi. Dastlabki tadqiqotlar istiqbolli bo'lsa-da, karahindibaning hujayrali ta'siri to'g'risidagi ma'lumotlar cheklangan bo'lib, faol komponentlarni yaxshiroq aniqlash uchun klonal b-hujayra chiziqlari (INS-1E), a-hujayra chiziqlari va inson skelet hujayralari liniyalari ustida keyingi ishlarni talab qiladi. T2D ni nazorat qilish va davolashda foydalanish mumkin.Ilgari bu o'simlik bo'yicha qishloq xo'jaligi va genetika tadqiqotlari tabiiy kauchukning etishmasligi tufayli diqqat markazida bo'lgan. Bundan farqli o'laroq, Taraxacum tadqiqotining asosiy yo'nalishi bioaktiv moddalarni va yoki tibbiyotdagi ilovalarni tiklashdir. Farmakologiya bu o'simliklarning sinovdan o'tgan asosiy sohasi bo'lib, qisman uning keng tarqalgan an'anaviy foydalanishlari tufayli; ammo, odamlarning keyingi klinik sinovlariga qiziqish kamroq. Boshqa sohalarda, Taraxacum sanoat manfaatdor birikmalar katta ro'yxati bor. Taraxacum a'zolarida bu birikmalarning oz miqdori darhol mavjud bo'lib, uni nisbatan tijorat nuqtai nazaridan yoqimsiz qiladi. faqat hosildorlikni oshirish uchun kam harakat qilingan. Ushbu muammoni murakkablashtirgan holda, uning o'sishi va yetishtirilishiga oid ko'pgina tadqiqotlar asosan uni ba'zi texnik ekinlar uchun zararli begona o'tlar sifatida nazorat qilishga qaratilgan. O'tkazilgan barcha tadqiqotlarga qaramay, hozirgacha aniqlangan barcha turlarning 1% dan kamrog'i (>2500) o'rganilgan (jumladan Taraxacum officinale, Taraxacum coreanum, Taraxacum mongolicum va Taraxacum platycarpum). Bu hozirgi kunga qadar bizda ushbu tur haqida ozgina ma'lumotga ega ekanligimizdan dalolat beradi. Biotexnologiya (genetika, qishloq xo'jaligi va biologiyani o'z ichiga oladi) Taraxacumning barcha dorivor imkoniyatlaridan foydalanishning eng kuchli vositasidir. Klinik ilovalardagi eng muhim birikma oilalaridan biri bo'lgan terpenlarni sintez qilish uchun metabolik yo'llarni aniqlashda katta yutuqlarga erishildi. Dalada o'simlikning hosildorligi va unumdorligini oshirish uchun issiqxonada etishtirish e'tiborga olinadigan yana bir jihat bo'lib, Taraxacum organlaridan bioaktiv moddalarni olishning ko'payishiga olib keladi. Faqat bir nechta turlar o'rganilganligini hisobga olsak ham, ularning turli xil biokimyoviy va o'stirish profillari genetik muhandislik orqali kompozitsiyani sifat jihatidan yaxshilash uchun katta imkoniyatlarni ko'rsatadi, bu esa farmakologik xususiyatlarga bevosita ta'sir qiladi.
Sof va yuqori reaktiv birikmalarni qayta tiklash (sifat va miqdoriy jihatdan jozibador) iqtisodiy miqyosda amalga oshirilgandan keyingina, ularning samaradorligi va xavfsizligini isbotlash uchun insoniy klinik sinovlar qiziqish uyg'otadi va Taraxacumni tabiiy dorilarning muhim tijorat manbai sifatida joylashtiradi. Karahindiba (Taraxacum officinale.), butun dunyo bo'ylab o'stiriladigan bog 'begona o'ti sifatida, uzoq vaqtdan beri terapevtik o't sifatida iste'mol qilingan. Uning folklorda qo'llanilishi ovqat hazm qilish kasalliklari (dispepsiya, anoreksiya, oshqozon kasalliklari, gastrit va enterit) va bachadon, jigar va o'pka kasalliklari bilan bog'liq murakkab kasalliklarni davolashni o'z ichiga oladi.
Karahindiba va uning tarkibiy qismlarining gastrointestinal (GI) himoya ta'siridagi potentsial rollarini umumlashtirishga qaratilgan. Asosiy e'tibor GI himoyasi bilan bog'liq bo'lgan karahindiba mahsulotlari/preparatlarining biologik faol komponentlari, farmakologik faolligi va ta'sir qilish usullari (jumladan, molekulyar mexanizmlar va bioaktiv moddalar o'rtasidagi o'zaro ta'sir) va olingan faol tarkibiy qismlarga qaratilgan.