Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti
“Himoyaga
tavsiya etilsin”
Fakultet dekani
_________________
f.f.n., dots.
“___” - ______ 2018-y.
– O‘zbek tili va adabiyoti bakalavr ta’lim yo‘nalishi IV kurs
403-guruh talabasi Yunusova Gulhayo Farxod qizining “Epik asarlarning
ta’lim bosqichlarida o‘rganilishi. Pirimqul Qodirov “Yulduzli tunlar” asari
misolida”mavzusida yozilgan.
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar:
___________ Z.Mirzayeva ,
kafedrasi
Taqrizchilar:
“Himoyaga tavsiya etilsin”
TOSHKENT – 2018

---

2
Mundarija
Kirish. BMIning umumiy tavsifi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I bob. Epik tur va janrlarning ta’lim bosqichlarida o’rganilishi
1.1. Epik tur va uning xususiyatlari haqida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
1.2. Romanga integrativ yondashuv. . . . . . . . . . . . . . . . .
II. bob. Ta’lim bosqichlarida epik asarlarni o‘rganilishi.. . . . . . . . . . . . . . .
2.1. “Yulduzli tunlar” romanini o‘rganish usullari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Epik asarlarni o’rganishda jahon standartlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. bob. Ishning amaliyotga tatbiqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilovalar ( tarqatma materiallar, testlar, ochiq dars ishlanmalaridan
namunalar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

---

3

---

4
Buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz,
jamiyatimizning yangilanishi, hayotimiz taraqqiyoti va istiqboli, amalga
oshirilayotgan islohotlarimiz va rejalarimizning samarali taqdiri,
avvalombor, davr talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli
tafakkurga ega bo‘lgan mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan
bog‘liq…
I. A. Karimov
KIRISH
Mavzuning
dolzarbligi.
O‘zbеkiston
Rеspublikasida
amalga
oshirilayotgan ijtimoiy islohotlar jamiyat taraqqiyotini ta'minlash, uzluksiz
ta'lim tizimini joriy etish, shuningdеk, mustaqil fikr egasi, erkin va ijodkor
shaxsni tarbiyalab voyaga еtkazishda alohida ahamiyat kasb etmoqda.
Ta'limiy islohotlarning ikkinchi – sifat bosqichi kеchayotgan mavjud
sharoitda O‘zbеkiston Rеspublikasining «Ta'lim to‘g‘risida»gi qonuni1
hamda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» da bеlgilangan vazifalarning
to‘laqonli amalga oshirishga erishish hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
xususiyatlariga tayangan holda dastur mazmuniga tеgishli o‘zgartirishlarni
kiritish yo‘lida amaliy harakatlar olib borilmoqda.
Mavzuning o‘rganilishi. Adabiy ta’limning sifatini oshirish va bu
boradagi izlanishlarni umumlashtirish bo‘yicha ko‘plab ilmiy ishlar amalga
oshirilgan va hamon zamon bilan hamnafas holda metodik tadqiqotlar
davom etmoqda. Adabiyot o‘qitishning dolzarb masalariga doir tadqiqotlar
sirasiga
S. Dolimov
1
, A. Zunnunov
2
, N.Hotamov, Q. Yo‘ldoshev
3
, B.
1
Dolimov S. Ubaydullayev H. Adabiyot o‘qitish metodikasi. T., 1976.
2
Zunnunov A. Hotamov N. Adabiyot o‘qitish metodikasi. T., 1992.
3
Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996.

---

5
To‘xliyev
4
, R. Niyozmetova singari olimlarimizning ilmiy asarlarini misol
qilib keltirishimiz mumkin. Ammo qayd etilgan ishlarda aynan maktab
o‘quvchilarining yosh xususiyatiga xos bo‘lgan ta'limni maqsadli zamonaviy
tеxnologiyalar asosida tashkil etish masalasi alohida muammo sifatida
o‘rganilmagan. Chunki ta'lim jarayoni ko‘p bosqichli yaxlit tizimga ega
bo‘lib, uning har bir bosqichi ta'lim oluvchilarning yosh hamda o‘ziga xos
xususiyati, ta'lim-tarbiya jarayonidagi intеllеktual qobiliyatiga hamda
ta'limni izchil, tizimli va uzviy amalga oshirilishiga bog‘liqdir. O‘quv
jarayonini tеxnologik yondashuvlar asosida tashkil etishda o‘quvchi
bo‘lajak mutaxassis sifatida ta'lim jarayonining bosh ob'еkti va sub'еkt
ekanligini ko‘plab olimlar e'tirof etgan bo‘lsada alohida tadqiqot sifatida
o‘rganilmagan. Uning ehtiyoji, qobiliyati, qiziqish va imkoniyatlari,
tayyorgarlik darajasi va ta'lim so‘ngida erishiladigan natijasi o‘z takomiliga
ega emas. Bu esa biz tanlagan BMI mavzusining dolzarbligini ko‘rsatadi.
Yangi asr o‘qituvchisini tayyorlashda uning pеdagogik-psixologik va
intеllеktual salohiyat bo‘yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim
bo‘yicha chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta'lim tеxnologiyalari,
ta'limning intеrfaol usullari va ilg‘or samarali mеtodlariga oid ijodiy faollikni
oshirishning samarali usullaridan xabardor bo‘lishi muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu borada birinchi
prеzidеntimiz I.A.Karimov o‘zining «Jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo‘llari va choralari» asarida O‘zbеkistonda qabul qilingan o‘ziga xos
islohot va modеrnizatsiya modеli orqali amalga oshirish lozimligini
ta'kidlagan
5
. Buni ta'minlash bo‘lajak mutaxassislarni va ilmiy-pеdagogik
4
To‘xliyev B.Adabiyot o‘qitish metodikasi.T., 2006
5
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va
choralari. – Т.: O’zbеkiston,2009. – б.7.

---

6
xodimlarni zamonaviy talablar asosida tayyorlashni taqozo etadi. Bu
muhim vazifani hal qilishning samarali yo‘llaridan biri mutaxassislarni ilmiy
tadqiqot mеtodologiyasi bilan shug‘ullana oladigan qilib tayyorlashdan
iboratdir. Ushbu muammo еchimini ham birinchi prеzidеntimiz o‘zining
«Yuksak ma'naviyat – yеngilmas kuch» asarida “...farzandlarimizni
mustaqil va kеng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli, yashaydigan komil
insonlar etib voyaga еtkazish – ta'lim-tarbiya sohasining asosiy maqsad va
vazifasi bo‘lishi lozim,” dеb ta'kidladi
6
. “Erkin shaxsni shakillantirish
muommosi ta’lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy ishlarni pedagogik
texnologiya ko‘rigidan o‘tkazishni taqqozo etadi”
7
BMIning maqsadi: Epik asarlarni o‘rganish uchun belgilab olingan
maqsadlar quyidagilar:

Epik asarlarni o‘rganishda pedagogik texnologiyalardan
foydalanib o‘qitish;

Epik asarlarni
tarbiyaviy tomonini o‘quvchilar ongiga
singdirish va ezgulik ruhida tarbiyalash;

Darslarni
interfaol
tarizda
olib
borish
va
dars
samaradorligini oshirish;

Epik asarlarning ma’rifiy-badiiy qimmatini aniqlash.
Maktab o‘quvchilarida adabiy tahlil malakasini shakllantirish va
takomillashtirish usullari asosida didaktik imkoniyatlarini aniqlash.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotni yoritib berishda birinchi
prezidentimizning ilmiy asarlari, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”,
umumiy o‘rta
va o‘rta maxsus ta’limning
6
Karimov I.A. “Yuksak ma'naviyat – yеngilmas kuch. Toshkеnt: Ma'naviyat, 2008. – b.-61.
7
Gulbahor Izetayeva “O‘quv jarayonlarini texnologik yondashuv asosida tashkil etish” Xalq ta’limi 2013-yil

---

7
adabiyot darsliklari va bu mavzuga doir monografiyalar, dissertatsiyalar,
hamda ilmiy maqolalarga tayaniladi.
BMIning vazifalari:
1. Ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish
usullari asosida tashkil etish jarayoning mavjud holatini o‘rganish.
2. Ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish
usullari asosida tashkil etish jarayoni
asosida tashkil etishga xizmat
qiluvchi maqbul shakl, mеtod va vositalarni bеlgilash.
3. Ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish
usullari asosida tashkil etish jarayoni asosida tashkil etishga yo‘naltirilgan
ilmiy-mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularning samaradorligini
aniqlash.
4.
Uyg‘unning
adabiy-badiiy
asarlarini
tahlil
qilishning
filologik-pеdagogik talqini.
BMI mеtodlari: BMI muammosiga oid pеdagogik, psixologik va
mеtodik adabiyotlar mazmunini o‘rganish, nazariy jihatdan tahlil etish;
maktab o‘uvchilarda ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish va
takomillashtirish usullari asosida tashkil etishning mavjud holatini
o‘rganish; pеdagogik kuzatuv; suhbat; ankеta so‘rovi; pеdagogik tajriba;
matеmatik-statistik mеtod.
BMIning mеtodologik asosi: O‘zbеkiston Rеspublikasi uzluksiz ta'lim
tizimining mazmunini bеlgilab bеruvchi dirеktiv-mе'yoriy hujjatlar, xususan,
O‘zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi,
Oliy va O‘rta maxsus xalq ta'limi vazirliklari tomonidan qabul qilingan
qarorlar, mе'yoriy hujjatlar va hokazo.

---

8
BMIning ilmiy yangiligi: Epik asar hisoblangan “Yulduzli tunlar” asari
darsliklarda va metodika sohalarida o‘rganilgan bo‘lsa-da, lekin bu asar
g‘oyaviy jihatdan unchalik o‘rganilgan emas shu sababdan ham men bu
asar badiiy-estetik tasir kuchini o‘quvchilar shuuriga singdirish uchun yangi
pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilishini o‘z oldimga maqsad
qilib oldim.
BMIning nazariy ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi: Ish amalga
oshirilish jarayonida maktab darsliklarida o‘quvchilarning o‘quv, bilim
faoliyatini izchil shakllantirishga yo‘naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan
boyitildi.
Shuningdek,
epik
asarlarni
o‘qitishda
yangi
pedagogik
texnologiyalardan foydalanish to‘g‘risida tegishli ko‘rsatma va tafsiyalar
beriladi.
BMIning amaliy ahamiyati: O‘quv jarayonini yangi pеdagogik
tеxnologiyalar
asosida
tashkil
etish
omillari,
yo‘llari,
pеdagogik
shart-sharoitlari ko‘rsatib bеrildi. BMIishida ilgari surilgan nazariy qarashlar
boshlang‘ich siflarda ta'lim-tarbiya jarayonini mazmunan boyitadi, ushbu
jarayonni takomillashtiradi hamda ta'lim-tarbiya jarayoni samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
BMIning ilmiy farazi: maktab o‘quvchilarda ta'limni adabiy tahlil
malakasini shakllantirish va takomillashtirish usullari asosida tashkil etish
vositasida ta'lim samaradorligiga erishish mumkin, agarda:
- mazkur o‘quv maskanlarida ta'limni tashkil etishga nisbatan yangicha
yondashuv qaror topsa:
- maktab o‘quvchilarda ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish
va
takomillashtirish
usullari
jarayonida
fanlararo
aloqadorlikning
ta'minlaniga erishilsa;

---

9
- maktab o‘quvchilarda ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish
va takomillashtirish usullari asosida tashkil etishni amaliyotga tatbiq
etilishiga erishilsa.
- maktab o‘quvchilarda ta'limni adabiy tahlil malakasini shakllantirish
va takomillashtirish usullariga oid mеtodik tavsiyalar ishlab chiqilsa.
BMIning ilmiy-tadqiqot ishlari bilan bog‘liqligi. Ushbu ilmiy bitiruv
ishining mavzusi Alisher Navoiy nomidagi O‘zbek tili va adabiyoti
univerisiteti, O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti, adabiyoti o‘qitish
metodikasi
kafedrasining ilmiy tadqiqot ishlari bilan bog‘liq bo‘lib,
kafedraning umumiy mavzusidan kelib chiqqan holda tanlangan.
BMI tuzilishi. Ish kirish, 3 bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

---

10
I bob. Adabiyotshunoslikda tur va janrlar
Epik turning xususiyatlari haqida gap ketganda avvalo voqea bandlikni
tilga olinadi. Darhaqiqat, epik asarda makon va zamonda kechuvchi
voqea-hodisalar tasvirlanadi, so‘z vositasida o‘quvchi tasavvurida reallik
kartinalariga monand jonlana oladigan to‘laqonli badiiy voqelik yaratiladi.
Tasavvurda reallikdagiga monand, o‘zining tashqi shakli bilan jonlangani
uchun ham epik asardagi badiiy voqelikni "plastik" tasvirlangan deb
aytiladi. Epik asarda plastik elementlar bilan bir qatorda noplastik
elementlar ham mavjud bo‘lib, bu elementlar muallif obrazini tasavvur
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Epik asarning noplastik elementlari
deyilganda muallifning mushohadalari, fikrlari, tasvir predmetiga hissiy
munosabati kabilar tushuniladi.Tabiiyki, noplastik unsurlar, plastik
unsurlardan farqli o‘laroq, asarni o‘qish davomida o‘quvchi tasavvurda
jonlanmaydi. Epik asarda obyektiv va subyektiv ibtidolarning uyg‘un
birikishi kuzatiladi: asardagi badiiy voqelikni biz shartli ravihda obyektiv
ibtido deb olsak, asar to‘qimasining har bir nuqtasiga singdirib yuborilgan
muallif shaxsini biz subyektiv ibtido deb yuritamiz. Badiiy voqelikni shartli
ravishdagina "obyektiv" ibtido deyishimizga sabab, u reallikdan olingan
oddiygina nusxa emas, balki voqelikning ijodkor ko‘zi bilan ko‘rilgan, ideal
asosida idrok etilgan, baholangan va ijodiy qayta ishlangan aksi ekanligidir.
Shunday ekan, muallif obrazi hatto "obyektiv tasvir" yo‘lidan borilib, muallif
imkon qadar o‘zini chetga olgan asarlarda ham mavjud bo‘lishi tabiiydir.
Demak, epik asarlarda badiiy voqelik bilan bir qatorda noplastik muallif
obrazi ham har vaqt mavjuddir.
Epik turga mansub asarlar asosan nasriy yo‘lda yozilishi, shuningdek,
nasriy yo‘lda lirik asarlar ham yaratilishi mumkinligini ilgari aytildi.Demak,

---

11
nasriy yo‘lda yozilganligining o‘zigina asarni epik deyishimizga asos
bermaydi, "nasriy asar" va "epik asar" tushunchalari bitta ma’noni
anglatmaydi.
Voqeabandlik epik turning eng muhim xususiyati hisoblanadi. Epik
asarda, odatda, makon va zamonda kechuvchi voqealar tasvirlanadi,
muallif yoki hikoyachi-personaj tomonidan hikoya qilinadi. Bu esa epik
asarlarda rivoya, tavsif, dialogning qorishiq holda kelishini taqozo qiladi,
zero, ularning bari birlikda o‘quvchi tasavvurida badiiy voqelikni plastik
jonlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, eposda rivoya an’anaviy
ravishda yetakchi o‘rinni egallaydi, uning vositasida asarga dialog hamda
tafsilotlar (peyzaj, portret, narsa-buyumlar va h.) olib kiriladi. Rivoya bu
unsurlarning barini yaxlit butunlikka birlashtiradi.
Epik turning takomili jarayonida undagi rivoyaning salmog‘i kamayib
borishi kuzatiladi. Masalan, xalq og‘zaki ijodidagi ertaklar, hikoyat va
rivoyatlarda rivoyaning salmog‘i katta bo‘lgani holda, dialogning salmog‘i
unchalik katta emas, tafsilotlar esa badiiy voqelikni to‘laqonli tasvirlashga
ko‘pincha yetarli bo‘lmaydi. Rivojlanish jarayonida eposda keyingi ikkisining
salmog‘i va ahamiyati ortib boradi. Bu narsa badiiy adabiyotning boshqa
san’at turlari bilan aloqasi, ularga xos usul va vositalarni o‘ziga singdirishi
natijasidagi tasvir va ifoda imkoniyatlarining kengayishi sifatida
tushunilishi mumkin. Masalan, dramaturgiya va teatrning rivojlanishi
natijasida inson xarakterini yaratishning dramaturgik usullari ishlab chiqildi,
sayqallandi; teatr san’atining rivoji o‘quvchi ommani dramaturgik usulda
yaratilgan inson xarakterini anglashga, dialoglar vositasida yaratilayotgan
badiiy voqelikning mohiyatini tushunishga tayyorladi, ya’ni, badiiy didni
rivojlantirdi. Shu asosda eposga dramatik unsurlar kirib keldi.Epik asardagi

---

12
dialog dramatik asardagi dialogdan o‘zining hayotiyligi, ma’no ko‘lamining
kengligi bilan ajralib turadi.Buning asosi shundaki, epik asarda dialog
amalga oshayotgan konkret hayotiy situatsiya, unda qatnashayotgan
personajlarning ruhiy holati, xarakter xususiyatlari haqida kengroq tasavvur
berish imkoniyatlari mavjud. Ya’ni, personajning dialogda aytilayotgan har
bir gapi butun asar kontekstida tushunilishi mumkin.

---

13
1.1 Epik tur va uning xususiyatlari haqida
Lisoniy ta’lim o‘quvchi dunyoqarashini shakllantiradi, uning olam va
odam haqidagi tasavvurlarini boyitadi; oqni qoradan, yaxshini yomondan
ajratishga o‘rgatadi. Badiiiy asarlarni o‘rganish orqali o‘quvchining falsafiy
qarashlari kamol topadi, mushohadalari teranlashadi. Hayot – katta
maktab. Shunday bo‘lsa ham o‘quvchini ana shu hayotning
butun
murakkabliklariga
sabot va matonat bilan chidashga, uning
zalvorli
sinovlarini yengib o‘tishga,
eng qiyin damlarda ham o‘zini yo‘qotmay
oldinga intilishiga o‘rgatadigan beminnat maslahatchi, samimiy do‘st – bu
adabiyot, adabiy ta’lim hisoblanadi.
“Maktabda adabiyotni so‘z san’ati sifatida o‘qitish o‘quvchilarda uni
emotsional qabul qilish, mustaqil fikrlash qobiliyatini kamol toptirishni
taqozo etadi. O‘quvchida hayotni, hayotiy voqea-hodisalarni bilishga,
odamlar va ularning ruhiyatini anglashga ehtiyoj tug‘ilishi bilan adabiyotni
anglashga anglashga qiziqish paydo bo‘ladi. O‘qituvchi badiiy asarni
o‘qitish orqali o‘quvchilarda hosil bo‘lgan ana shu qiziqishni rivoj toptiradi,
ularni san’at olamiga olib kiradi, o‘quvchilarning yoshi, bilim darajasini
hisobga olgan holda ularning badiiy didini o‘stiradi”
1
.
Badiiy tahlilda qat’iy ilmiy tartibga rioya etgan holda so‘zdan
obrazga, obrazdan g‘oyaga qarab boriladi va tahlilning barcha
bosqichlarida badiiy so‘zning estetik jozibasi diqqat markazida turadi.
Tahlil etilayotgan asarni qaysi jihatdan o‘rganish, tadqiq etish lozimligini
belgilash uningyo‘nalishini tayin etadi. Badiiy asar tahlilning to‘laqonli
bo‘lishi,
ko‘p
jihatdan, tahlilchining
matnni
qanday yo‘nalishda
tekshirishni aniq bilishiga bog‘liqdir. Adabiy asar tahlili bilan maxsus
2
Zunnunov B.Badiiy asar tahlili metodikasi. – T.: O‘qituvchi, 1989, 4-bet.

---

14
shug‘ullangangan mutaxassislarning ko‘rsatishlaricha, amaliyotda badiiy
tahlil genetik, tipologik, funksional, falsafiy, psixologik va filologik singari
olti yo‘nalishda amalga oshiriladi. Albatta, bu xildagi tasniflar juda shartli
qabul etilishi lozim. Negaki, odatda badiiy tahlil jarayonida bu
yo‘nalishlardan biri ustuvor o‘rin tutishi mumkin bo‘lsa-da, deyarli hech
qachon bittasi sof holda qo‘llanilmaydi. Chunki o‘rganilayotgan asarga har
jihatdan qarash zaruriyati hamisha saqlanib qoladi.
Badiiy asarni genetik yo‘nalishda tahlil etishda asarning yuzaga
kelish jarayoni, variantlari, yozilish sabablari tadqiq etilishi ko‘zda
tutiladi. Bu yo‘nalishdagi tahlilda muayyan asarni yuzaga keltirgan
omillarning ko‘rsatilishiga alohida e’tibor qaratilgan. Tipologik yo‘nalishda
esa, asar muallifi bilan adiblar orasidagi ijodiy ta’sir, badiiy vorislik, asarni
yuzaga keltirgan badiiy yoki hayotiy manbalar, tahlil etilayotgan
asarning o‘sha davrda yaratilgan boshqa asarlarga o‘xshash hamda farqli
jihatlari singari jihatlarga e’tibor qaratilishi lozim.
Funksional yo‘nalishda amalga oshirilgan tahlilda tekshirilayotgan
asarning ijtimoiy
ta’sir
kuchiga
alohida
diqqat
qaratiladi.
Unda
o‘rganilayotgan asarning muayyan millat va insoniyat ma’naviyatiga
ko‘rsatgan ta’siri tekshiriladi. Tahlillanayotgan asarning milliy adabiy
jarayonda tutgan o‘rni, uning yaratilgan zamondagi odamlar yoki
tekshirilayotgan
davr
kishilari
tafakkuriga
ta’siri o‘rganilishi lozim.
Asarda qanday ijtimoiy qonuniyat qaysi obraz orqali ochilganini tekshirishi
zarur.
Keyingi
vaqtda
o‘zbek
adabiyotshunosligida
ham
Botish
estetikasida har doim ustuvor maqomga ega bo‘lgan funksional
yo‘nalishdagi tahlil keng yoyilgan va bu hol bir qator ijobiy xususiyatlar
bilan birgalikda tendensiozlik, biryoqlamalik, matnning badiiy jozibasini

---

15
e’tibordan qochirish singari salbiy holatlarni ham keltirib chiqaradi.
Falsafiy yo‘nalishda yozuvchi dunyoqarashining xususiyatlari va tahlil
etilayotgan asarda adib e’tiqodining: olamni ko‘rish, anglash, tushuntirish
hamda aks ettirish tarzining namoyon bo‘lishi tekshiriladi. Lekin bunday
tahlil badiiy matndan ayri falsafiy mushohadalardangina iborat bo‘lib
qolmasligiga
e’tibor
qilinishi
kerak.
Chunonchi,
badiiy
matnga
bog‘lanmagan,
ijodkorning
ayni
o‘rganilayotgan
asaridan
kelib
chiqmaydigan har qanday “chuqur ma’noli” xulosa tahlil uchun
mutlaqo ahamiyat kasb etmaydi va o‘rganilayotgan matnning na badiiy
va na falsafiy jihatini ochib beradi.
Psixologik yo‘nalishda adibning ijodkor shaxs sifatidagi o‘ziga
xosligi jarayon psixologiyasi, asar ustida ishlash usuli, shu jarayondagi
ruhiy holati va ularning tahlillanayotgan asarda qoldirgan nuqsi, uning
saviyasiga ko‘rsatgan ta’siri kabilar o‘rganiladi. Bunday tahliliy yo‘nalishda
yuqorida sanalgan jihatlarning qay yo‘sinda badiiy uslubga aylangani badiiy
haqiqat shakliga kirganligi tekshiriladi. Filologik yo‘nalishda asosiy e’tibor
o‘rganilayotgan asarning estetik hodisa ekanini har jihatdan asoslashga
qaratiladi. Bu yo‘nalishdagi tahlilda o‘rganilayotgan asar filologik hodisa
sifatida ham til, ham tasvir vositalari, hamda ular o‘rtasidagi davomiylik va
novatorlik nuqtai nazaridan tekshiriladi. So‘zning o‘z va badiiy ma’nosi
konstekstdagi jozibasi, badiiy matn zamiriga yashirilgan mazmun va bu
yashirilganlikning ham hayotiy, ham estetik sabablari singari bir qator
jihatlarga ustuvor e’tibor qaratiladi. Didaktik tahlilni uyushtirishning nazariy
asoslarini belgilashdan oldin o‘quv tahlilning ilmiy tahlildan farqini aniqlab
olish zarur bo‘ladi. Aslida, didaktik tahlil ham badiiy matnning sirini kashf
etishga, muallifning niyatini anglashga, asar jozibasini ta’minlaydigan

---

16
jihatlarni aniqlashga qaratilgan faoliyatdir. O‘quv tahlili bir qator qirralari
bilan filologik tahlildan muayyan darajada farq qilsa-da, unga zid narsa
emas. Har qanday didaktik tahlil ilmiy tahlil darajasiga ko‘tarilishga
intiladi va unga yetganda o‘quv tahlilidan ko‘zda tutilgan maqsadga
to‘liq erishilgan bo‘ladi. Ayni vaqtda, badiiy asarni didaktik tahlil qilish
filologik tahlil etishdan jiddiy farq ham qiladi.
O‘quv tahlili ilmiy tahlil singari faqat ilmiy-estetik faoliyat bo‘lib
qolmay, balki pedagogik-psixologik jarayon hamdir. Chunki pedagogik
maqsadga yo‘naltirilganlik didaktik tahlilning asosiy belgisidir. Agar
filologik tahlil, asosan, faqat olimning aqliy faoliyati natijasi bo‘lsa, o‘quv
tahlili o‘qituvchining talabalar bilan bevosita muloqoti mobaynida
amalga oshiriladigan tadbirdir. Didaktik tahlilning ishtirokchilari ko‘proq
bo‘lishadi va barcha aqliy-estetik operatsiyalar qatnashchilarning
imkoniyatlari va saviyalariga moslashtirilgan holda bajariladi. O‘quv
tahlilidan maqsad badiiy asarni to‘g‘ri qabul etish orqali o‘quvchilarda
shaxslik sifatlarini shakllantirishdan iboratdir. Didaktik tahlilning vazifalari
badiiy asarning o‘ziga xosligi, jozibasi va ta’sir qilish sabablarini aniqlash
orqali talabalarda ta’sirchan qalb, hassos tuyg‘ular, sog‘lom estetik did,
ravon va ifodali nutq shakllantirishdan iboratdir. Shunga ko‘ra o‘quv
tahliliga badiiy asar matnining hayotiy va badiiy mantiqi hamda estetik
jozibasini kashf etish orqali tarbiyalanuvchilarda komil insonga xos
ma’naviy belgilarni shakllantirishga qaratilgan ilmiy-pedagogik faoliyat
tarzida ta’rif berish mumkin.
Adabiy asarlarni tahlil qilishda ularning tur va janr xususiyatlari alohida
ahamiyatga ega. Asarning tur va janri uni tahlil qiishga oid mеtod va
usullarning bеlgilanishiga asos bo‘ladi. Taniqli mеtodist M.A.Ribnikova:

---

17
«Mеtodik usullarni asar tabiati taqazo qiladi... Balladani rеja asosida tahlil
qilish mumkin, Biroq lirik shе’rni rеjalashtirish maqsadga muvofiq
bo‘lmaydi. Kichkina hikoya to‘liq hajmda o‘qiladi va tahlil qilinadi.
Romandan alohida, yеtakchi boblarni ajratib olamiz, ulardan birini sinfda,
boshqasini uyda, uchinchisini sinchiklab tahlil qilamiz va matnga yaqin
holda qayta hikoyalaymiz, to‘rtinchi, bеshinchi, oltinchilarini tеzroq tarzda
tahlil qilib, qisqacha qayta hikoya qilamiz, yеttinchi va sakkizinchi
boblarning parchalari alohida o‘quvchilarning badiiy o‘qishlari shaklida
bеriladi, epilogni sinfda o‘qituvchining o‘zi aytib bеradi. Topishmoqlarning
javobi topiladi va yod olinadi, maqollar izohlanadi hamda hayotiy misollar
bilan dalillanadi, masal esa unda ko‘zda tutilgan xulosa nazarda tutilgan
holda tahlil qilinadi»
8
.
Bularning barchasi adabiy asar tahlilida uning tur va janr xususiyatlari
alohida
ahamiyat
kasb
etishini
ko‘rsatib
turadi.
proffessor
Q.Yo‘ldoshеvning yozishicha, «turli adabiy asarlar bilan ish yuritilganda
tahlil usullari mutlaqo o‘zgarib kеtmaydi, lеkin o‘quvchining asarga
yondashishi, munosabat tarzi o‘zgaradi». Buning juda katta nazariy va
amaliy ahamiyati bor. Zеro, «asarlarni tur va janr xususiyatlariga ko‘ra
o‘rganish san’atdan lazzatlanish, asarni uning badiiy butunligi hamda
takrorlanmas mohiyatini his etish qobiliyatni rivojlantirishni nazarda
tutadi».
9
Adabiy asarning badiiy estеtik mohiyati uning kompozitsiyasini, ya’ni
undagi turli-tuman qahramonlar, bir-biriga o‘xshamaydigan sahnalar,
alohida joy, manzara, vaziyat tasvirlari, monolog, dialoglar, o‘y, xayol, tush
8
Рыбникова М. А. Очерки по методике литературного чтения. М.: 1963. С. 42.
9
Yo‘ldoshev Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T.: O‘qituvchi, 1996.

---

18
va boshqa turli komponеntlarning murakkab tartibini o‘rganish, sharhlash
orqali o‘zlashtiriladi. Tahlil jarayonida o‘qitishning xilma-xil usullaridan
foydalaniladi. Bularning orasida adabiy o‘qish alohida ahamiyat kasb etadi.
Chunki adabiy o‘qishda matnning asl mohiyati dastlabki tarzda tasavvur
etiladi. Uning o‘zak muammolari o‘quvchining ko‘z oldida osonroq
gavdalanadi. Adabiy o‘qishda dastlabki urg‘u tushishi lozim bo‘lgan o‘rinlar
ajratiladi, ular o‘quvchilarning ongiga ham, tuyg‘ulariga ham kuchli ta’sir
ko‘rsatadi.
Gap hikoyalar ustida borar ekan, ularda «har qanday hissiyot voqеalar
qa’riga bеrkitilgan bo‘lishiga e’tibor bеrish zarurati bo‘ladi, Chunki
qahramonlarni hayotiy voqеalar og‘ushida ko‘rsatish xususiyati hikoyalarda
insoniy kеchinmalarni tasvirlar jarayoniga joylash imkonini bеradi va
o‘quvchidan bu sеzimlarni ilg‘ab olish talab qilinadi. Adabiyot o‘qituvchisi
o‘z o‘quvchilarida ayni shu malakani – hikoyalar zamiridagi badiiy ma’noni
ilg‘ay olish va mantiqiy xulosaga kеla bilishni shakllantirishi muhim vazifa
hisoblanadi.
Adabiy o‘qish o‘qituvchining ish faoliyatidagi asosiy mеtodik vosita
bo‘la oladi. Adabiy o‘qish vositasida alohida olingan qahramonning, yoki bir
nеcha qahramonlarning saviyasi, ularning asarda tutgan mavqеi, asar
mavzusi, yozuvchi ko‘zda tutgan badiiy-estеtik niyatning ifoda tarziga
e’tibor tortilishi mumkin. Masalan, Akadеmik litsеylarning 1 bosqichida
Ahmad Yugnakiyning
«Hibat ul-haqoyiq» dostoni yoki Rabg‘uziyning
«Qissayi Rabg‘uziy» asarini o‘qish jarayonida har ikki adib tanlagan
janrlarning o‘ziga xos xususiyatlari tushuntirilmasa, o‘quvchilar mazkur
asarlarning asl mohiyatini, ularda ko‘zda tutilgan badiiy-estеtik mohiyat
mag‘zini chaqa olmaydilar. Natijada ulardagi haqiqiy badiiy tarovat yo‘qqa

---

19
chiqadi, ular o‘quvchilar ongiga еtib bormaydi, ularning qalblarida tеgishli
his-tuyg‘ularning paydo bo‘lishiga yordam bеrolmaydi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akadеmik litsеy va kasb hunar
kollеjlarining adabiy dasturlarida xalq og‘zaki ijodi, mumtoz va zamonaviy
adabiyot, shuningdеk, jahon adabiyotiga mansub bo‘lgan xilma-xil
janrlardagi epik asarlarni o‘rganish ko‘zda tutiladi. Jumladan, 5-sinfda
«Uch og‘a – ini botirlar», «Susambil» xalq ertaklari, H.Olimjonning «Oygul
bilan Baxtiyor», Hans Xristian Andеrsеnning «Bulbul», Janni Rodarining
«Hurishni eplolmagan kuchukcha» adabiy ertaklari, Alishеr Navoiyning
«Shеr bilan Durroj», Sa’diyning kichik hikoyalari, Abdulla Qodiriyning
«Uloqda», G‘afur G‘ulomning «Mеning o‘g‘rigina bolam», Oybеkning
«Fonarchi ota», Nodar Dumbadzеning «Hеllados», O‘tkir Hoshimovning
«Urushning so‘nggi qurboni» hikoyalari bеrilgan. Ko‘rinib turibdiki, faqat
5-sinfning o‘zidayoq hikoya janriga mansub bo‘lgan xilma-xil asarlar taqdim
etilgan. Ayni paytda boshqa sinflarda og‘zaki ijodning doston, yozma
adabiyotning roman janrlaridan namunalarni o‘rganish ham ko‘zda tutiladi.
Xuddi shuning uchun ham ularning har biriga o‘zlari mansub bo‘lgan
janrlar nuqtai nazaridan yondashilishi zarur bo‘ladi, aks holda
o‘quvchilarda
noto‘g‘ri
taassurot
yuzaga
kеlishi,
ko‘zda
tutilgan
badiiy-estеtik samara olinmasligi mumkin.
Adabiy asarning, jumladan hikoyalarning matni ustidagi ish adabiy
ta’limning o‘zak masalalaridan biridir. U o‘quvchilarni badiiy adabiyot
olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqеalarga nisbatan muallifning
munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratadi. Badiiy matn
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar asarning poetik mohiyatini anglab
yеtadi, uning mazmunini tahlil qiladi, mavzuning talqinlariga e’tibor

---

20
qaratadi, tasvirlanayotgan voqеa-hodisalar, qahramonlar va umuman,
asardagi voqеalar rivojiga
muallif munosabatini aniqlashga harakat
qilishadi.
Hatto ayni bir xil janrlardagi epik asarlar tahlilida ham o‘ziga xos
yondashuvlar talab etiladi. Alishеr Navoiyning «Xamsa»si tarkibida bеshta
doston bor. Ularning barchasi bir xil janrlda yozilgan. Shunga qaramay,
ularning har biri o‘z oldiga mutlaqo boshqa-boshqa badiiy-estеik
maqsadlarni qo‘ygan. Dеmak, Ularni tahlil qilishda ham shu andozadan
kеlib chiqish zarur bo‘ladi. «Hayrat ul-abror» falsafiy-didaktik doston. Unda
adibning olam va odamga qarashidagi o‘ziga xosliklar falsafiy-axloqiy
ruhdagi hikoya, qissa va mulohazalar orqali ifodalanadi.
«Farhod
va
Shirin»da
qahramonlik
yo‘nalishi
ustuvor.
U
ishqiy-romantikaga to‘yintirilgan qahramonlik dostonidir. «Layli va Majnun»
esa adabiyotimiz tarixidagi «eng fojiaviy ishq qissasi» sifatida mashhurdir.
«Sabbai sayyor»
– ishqiy-sarguzasht yo‘nalishida bo‘lsa, «Saddi
Iskandariy» qahramonlik dostonidir. Ularda insoniyatning o‘ziga xos ruhiy
olami, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ma’naviy qarashlari, o‘sha
davrlardagi ijtimoiy hayot manzaralari aks etgan. Ularda voqеalar qamrovi
nihoyatda kеng, ishtirok etuvchi qahramon va pеrsonajlarning soni ham
ko‘p, ularning har biriga bog‘liq ravishda esa muallif ko‘zda tutgan badiiy
niyat ham rang-barangdir. Tahlil jarayonida mana shu rang-baranglik ham
doimiy e’tiborda turishi kеrak bo‘ladi.
Ularning qay birini tahlil qilayotganda qanday usul va yo‘llardan
foydalanish kеrak dеgan savolga bir xildagi javob bеrish mumkin emas. Bu
vazifani alohida olingan sharoit, sinfning o‘ziga xosligi, o‘quvchilarning
adabiy tayyorgarligi, qolavеrsa, o‘qituvchining o‘z bilim va tajribasidan kеlib

---

21
chiqib hal etish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Hikoyalarni tahlil qilishda ham o‘quvchilarning yosh xususiyatlari,
ularning adabiy tayyorgarligi asosiy o‘rinda turadi. Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 5-6-sinflarida asosan eposning kichik janrlari: ertak, hikoya,
qissalar, ayrim dostonlar o‘rganiladi. Yirik epik asarlarni o‘rganish esa
yuqori sinflarda, shuningdеk, akadеmik litsеylar va kasb-hunar kollеjlarida
o‘rganilishi rеjalashtirilgan. Ularning har birini o‘rganishda o‘ziga xos usul
va shakllardan foydalanishga to‘g‘ri kеladi. Bu qarash hajm nuqtayi
nazaridan. Hikoyalarning o‘zini ham tanlashda, albatta, o‘quvchilarning
yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda mazmuniy jihatdan ham sinfdan
sinfga murakkablashib boradi.
Masalan, akadеmik litsеylarning 2-bosqichida Navoiyning epik asarlari,
jumladan, «Xamsa» dostonlarini o‘rganish bеlgilangan. Dastlab, Navoiyning
hayoti va ijodi o‘rganilar ekan, unda adibning adabiy mеrosi, bu mеrosning
faqat o‘zbеk adabiyoti rivojida emas, balki umumturkiy a dabiyot tarixida
ham, jahon adabiyoti tarixida ham nihoyatda ulkan voqеa bo‘lganligi qayd
etiladi. So‘ng adibning asar ustidagi jiddiy mеhnatini ko‘rsatib bеruvchi
epizodlarga e’tibor tortiladi. Bunday o‘rinlar bеshala dostonda ham
istagancha topiladi.
O‘qituvchi o‘zi uchun qulay bo‘lgan variantdan foydalanishi mumkin.
Bularning natijasida o‘quvchilarda Alishеr Navoiy dahosini ta’minlagan
ijodiy rivojlanish bosqichlari haqidagi asosli va rеal tasavvurlar hosil
bo‘ladi. Ular adib ijodining ilmiy-ma’rifiy hamda badiiy-estеtik ahamiyatni
tеranroq ilg‘aydilar. Bunga erishish esa osonlikcha kеchmaydi. Bu natija
turli-tuman mеtod va usullar qo‘llanishini taqozo etadi. Bular orasidan biz
o‘qituvchining kirish so‘zi, yakunlovchi ma’ruzasi, o‘quvchilarning mustaqil

---

22
ijodiy ishlarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Ularda asarlardagi asosiy
g‘oyaviy-badiiy mag‘iz, alohida olingan epizodlarning asarning yaxlit sujеti
va kompozitsiyasi bilan aloqadorligi, oldingi sinflarda Navoiy hayoti va ijodi
bilan bog‘liq holda o‘rganilgan matеriallarni eslash va takrorlash nazarda
tutilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yana bir narsani eslatish ham o‘rinli
bo‘ladiki, hajmiga ko‘ra yirik bo‘lishiga qaramay, zamonaviy romanlarni
tahlil qilish ham oson bo‘lmasada, Navoiy asarlarini, umuman, mumtoz
epik asarlarni tahlil qilishning qo‘shimcha qiyinchiliklari oz emas. Ayniqsa,
ulardagi eskirgan so‘zlarning ko‘pligi, o‘sha davr badiiy talablari,
shuningdеk, bеvosita adib uslubi bilan bog‘liq holatlar shular jumlasidandir.
Buning ustiga yirik epik asarlarni o‘rganish uchun talab etiladigan vaqt ham
nihoyatda chеgaralagan. Qisqa bir vaqt ichida nihoyatda katta vazifalarni
hal qilish zaruriyati o‘quvchilar uchun ham, o‘qituvchilar uchun qo‘shimcha
imkoniyatlarni qidirishni taqozo etadi.
Mеtodist olim Safo Matjonning guvohlik bеrishicha, «Ayrim
o‘qituvchilar epik asarlar tahlilini jo‘nlashtirib, yozuvchini o‘quvchi bilan
yonma-yon
qo‘yib
qo‘yadilar.
Holbuki,
o‘quvchilarni
yozuvchining
badiiy-ijodiy olamiga boshlash zarur. Buning uchun asar tahliliga oid
mustaqil ishlarni o‘tkazishda o‘quvchilar oldiga «qahramonning bu ishi
to‘g‘rimi?», «Uning o‘rnida bo‘lganda nima qilar eding?» kabi ijodiy
fikrlashga qaratilmagan savollar o‘rniga: Shu vaziyatda qahramon o‘zini
boshqacha tutishi mumkinmidi, Yozuvchi uni nima uchun aynan shu
holatda tasvirlaydi?» singari savollar qo‘yilsa, yozuvchining ijodiy
laboratoriyasi bilan chuqurroq tanishishga imkon tug‘iladi.
Rus mеtodistlarining guvohlik bеrishicha, «Bеlkin qissalari» va «Dama
qarg‘a»ni o‘qigan o‘quvchilar Pushkin prozasini uning bor boyligi bo‘yicha

---

23
tasavvur qila olishmaydi. Asosan qissalarning sujеti tushuniladi, bu ham
uning qisqaligi uchun juda chuqur o‘zlashtirilmaydi. O‘ninchi sinf
o‘quvchilari mustaqil o‘qishdan kеyin muallif nuqtayi nazarini ham, Pushkin
prozasining badiiy fazilatlarini ham anglab yеtishmaydi»
10
.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
to‘qqizinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida tarbiyachilarning o‘zlariga
zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish dolzarb
masala bo‘lib, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirishdagi asosiy muammo ham
mana shu ekani,zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o‘zi
ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerakligi xususida to‘xtalgan edi.
11
Adabiyot
o‘qituvchisi
o‘quvchilardagi
mustaqillikni,
ijodkorlikni
tarbiyalashda alohida rol o‘ynaydi. Bu undan har bir o‘quvchidagi alohida
xususiyatlarni juda mukammal darajada sezishi, uning adabiyotga bo‘lgan
havasini oshirishda foydalanishini taqozo etadi.
Abdulla Avloniy inson shaxsining kamol topishida, uning tarbiyasida
muhim bo‘lgan bir qator omillarni sanaydi: «Birinchi uy tarbiyasi. Bu ona
vazifasidur. Ikkinchi-maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim,
mudarris va hukumat vazifasidur», deb javob beradi. Avval o‘zlari
"dorulmuallimin»larda o‘qumaklari, so‘ngra dars bermaklari lozimdur»
Mudarrislar o‘z vazifalarini bilub, nafslaridin kechub, zamong‘a muvofiq
ravishda darslarini istiloh qilub, imtihon birla o‘qutmaklari lozimdur»...
12
O‘qituvchi shaxsi haqida gap ketganda V.G.Belinskiyning quyidagi
fikrlarini nazardan qochirmaslik zarur: «Bola... o‘smir, keyin esa yigit bo‘lib
yetishadi, qarabsizki, erkak ham bo‘lib qoladi, shu boisdan uning qobiliyati
10
В. Г. Маранцман. Роман А.С. Пушкина «Евгений Онегин» в школьном узучения. М.: 1983. С. 27.
11
Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. – T.: “O`zbekiston” , 2009.
12
Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T:. Oliy pedagogika instituti, 2003.

---

24
takomilini kuzatib boring hamda, shunga ko‘ra, tarbiya usullaringizni
o‘zgartiring, undan hamisha yuqori turing; aks holda, holingizga voy: bola
siz bilan yuzma-yuz turib ustingizdan kuladi. Uni o‘rgatar ekansiz, o‘zingiz
yana ham ko‘proq o‘rganing, aks holda, u sizni ortda qoldirib ketadi: bolalar
tez o‘sishadi» .
13
O‘qituvchining o‘zi o‘qitayotgan fan asoslarini mukammal bilishi,
bil-ganlarini o‘quvchilariga etkaza olish darajasigina emas, hatto uning
o‘zini tutishi, nutqi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. M.V.Klarin bu
haqda shunday deydi: «o‘qituvchi tomonidan qo‘llanadigan pauzaning
davomiyligi singari «mayda narsa» o‘quv dialogining, sinfdagi o‘zaro
hamkorlikning xarakteriga sezilarli ta’sir o‘tkazadi» .
Yirik metodist olim A.Zunnunov ta’kidlaganiday: «Adabiyot o‘qituvchisi 
har bir inson badiiy adabiyotsiz kamolotga erisha olmasligini o‘z
o‘quvchilari ongiga, qalbiga singdirishi lozim. O‘qituvchilik kasbi har bir
adabiyot o‘quvchisidan o‘zini doimiy suratda kamol toptirib, o‘zida
badiiylikka moyillikni va ijodkorlikni o‘stirib borishni talab etadi. U egallagan
kasb jamiyatdagi ijtimoiy tuzum, ideologiya va madaniy hayotga bog‘liq
holda yangi ma’noga ega bo‘lib boradi» .
14
Adabiyot darslarini tasnif qilishda bir qator qarashlar mavjud. Ulardan
eng keng tarqalganlari sifatida an’anaviy va noan’anaviy adabiyot darslarini
ajratib ko‘rsatish mumkin.
Adabiyotga oid darslarning shakllari ko‘p. Eng ko‘p tarqalgan turlar
sifatida
ma’ruza,
suhbat,
seminar,
konferensiya,
bahs-munozara,
musobaqa va boshqa darslarni ko‘rsatish mumkin.
13
K.Usmоnоvа. Аdаbiy tа’limdа ilg`оr pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. Tоshkеnt, 2004, 3-13-bеtlаr.
14
Mirqosimova M. O`quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish. – T. : Fan, 2006

---

25
Adabiyot darslarining nazariy jihatlari haqida M.I.Maxmutov, M. N.
Skatkin, Yu. K. Babanskiy, V. V. Golubkov, N. I. Kudryashev, O. Yu.
Bogdanova, G.I. Belenskiy, L. N. Lesoxina, L.S. Ayzerman, E. N. Ilin,
A.Zunnunov, M.Mirqosimova, Q.Yo‘ldoshev, S.Matjonov va boshqa
metodist olimlarning tadqiqotlari mavjud. Ularda adabiyot darslarini tashkil
etishning o‘ziga xos xususiyatlari, ularga qo‘yiladigan zamonaviy talablar,
adabiyot darslarida o‘quvchilar faoliyatini yo‘lga quyish va uni faollashtirish,
zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish, dars
samaradorligini oshirish, adabiyot darslarining ma’rifiy, tarbiyaviy, estetik
jihatlari, badiiy asarni tahlil qilishda adabiyot darslarining o‘rni va
ahamiyati, bunda o‘quvchilarning mustaqil, ijodiy ishlarini tashkil etishning
yo‘l va usullari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Mazkur tadqiqotlar
nazariy jihatdangina emas, amaliy jihatdan ham o‘qituvchilarimiz uchun
dasturulamal bo‘la oladi.
Adabiyot darslarida o‘quvchilar bilan ishlashning turli shakllaridan
foydalanish imkonlari mavjud. Xususan, guruh bilan va har bir o‘quvchi
bilan alohida ishlashning qo‘shib olib borilishi yaxshi samaralar beradi.
Adabiyot darslarida o‘qituvchi shaxsining mavqei alohida o‘rin tutadi.
Aynan mana shu shaxs darsning maqsad va vazifalarini, adabiy materialni
tanlashni, qaysi mavzularni o‘tishda qanday metod va shakllardan
foydalanishni belgilaydi, dars jarayonining tashkil etilishini boshqarib
boradi.
Adabiyot darslarining tarkibiy qismlari va bu qismlarning o‘zaro
munosabatlari alohida e’tiborga molik. An’anaviy darslar o‘rniga yangicha
shakl va usullar kirib kelyapti, ta’lim jarayonida yangicha pedagogik
texnologiyalar davri boshlandi, deb ayta olamiz.

---

26
Alohida adiblar, adabiy asarlar, ular yashagan yoki yaratilgan tarixiy
davrlar bilan bog‘liq holda esa kirish mashg‘ulotlari, o‘qish, badiiy asarni
tahlil qilish kabi yakunlovchi mashg‘ulotlar tashkil etilishi mumkin.
Bevosita materialning mazmuni va maqsadidan kelib chiqqan holda
badiiy asarning o‘zini o‘rganish, adabiy-nazariy tushunchalarni o‘rganish,
o‘quvchilar nutqini o‘stirish kabi darslar ajratiladi. Badiiy asarni idrok etish,
uning matni ustida ishlash, asar ustidagi umumlashtiruvchi ishlarini tashkil
etish bilani bog‘liq bo‘ladigan darslar ham mavjud.
Adabiyot darslarida o‘quvchilar olgan bilimlarini, egallagan ko‘nikma
va malakalarini nazorat qilish ham muhim amaliy ahamiyatga ega. Keyingi
paytlarda bu sohada ayniqsa, test savollariga javob olish yo‘li bilan
o‘quvchilar bilimini baholash keng yoyildi. Ayrim tarixiy sanalarni bilishda,
yozuvchining hayotiga, adabiy asarning yaratilishiga bog‘liq fakt va
hodisalarni o‘rganish bilan aloqador holda bu usuldan foydalanish yaxshi
samaralar beradi. Ammo o‘quvchining adabiy asarni idrok etish darajasini,
uning adabiy qobiliyat va iste’dodini to‘la bilish va baholash uchun faqat
test sinovlarining o‘zi kamlik qiladi. U og‘zaki suhbat, o‘quvchilarning
yozma nutq malakalarini kuzatish bilan qo‘shib olib borilsagina baholash
to‘laqonli, mukammal va benuqson bo‘ladi.
Adabiyot darslarining samarasi haqida gapirganda, birinchi navbatda,
uning o‘quvchi shaxsining kamol topishidagi foydaliligi nazarda tutiladi.
Bunda, tabiiyki, uning fikrlash qobiliyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazish imkoniyati
asosiy o‘rin tutadi. Adabiyot darslari shunday tashkil etilishi kerakki,
o‘quvchilar butun dars davomida o‘quv faoliyatining ichida bo‘lsin, biror
daqiqa bo‘lsin ijodiy ishlash imkoniyatidan tashqarida qolmasin.
Sinfda o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy faoliyatlari hukmronlik qilmas

---

27
ekan, bu yerda ularning faol ishtiroki haqida, to‘laqonli o‘zlashtirishlari
haqida gap bo‘lishi mumkin emas.
O‘qituvchining
o‘z
darsi
oldiga
qo‘ygan
maqsadi,
ta’lim
muassasasining belgilagan vazifasiga ko‘ra ta’lim muammoli yoki oddiy -
muammosiz
bo‘lishi
mumkin.
O‘quvchilarning
ijodiy
tafakkurini
rivojlantirishni asosiy maqsad qilib olgan pedagogik jamoa, ularning
ijodkorligiga yo‘l izlayotgan o‘qituvchilar muammoli ta’limni chetlab
o‘tisholmaydi. Muammoli ta’limni tanlagan o‘qituvchi ham, pedagogik
jamoa ham o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarni to‘g‘ri va samarali hal
etishi mumkin.
Dastlab, muammolilik tushunchasining o‘quv jarayonining tuzilishiga,
o‘rganilayotgan materialning mazmuniga, o‘quvchilarning o‘quv-biluv
jarayonlarini tashkil etish usullariga, bu jarayonlarni boshqarishga dahldor
ekanligini ta’kidlash joiz. Bu narsa o‘quvchilarga o‘tiladigan darsning o‘zini
ham, ular olishi lozim bo‘lgan bilim, egallashlari lozim bo‘lgan ko‘nikma va
malakalarni ham qamrab oladi.
O‘qituvchi qo‘lga kiritadigan yutuq, uning pedagogik faoliyatidagi
yuksak samara ko‘p jihatdan muammoli ta’lim jarayonini tashkil etish
nazariyasining mazmuni va mohiyatini nechog‘lik anglab etganiga, ta’lim
metodlari, texnik vositalarini qanchalik o‘zlashtirganiga, olgan nazariy
bilimlari va o‘zi to‘plagan tajribalarni amaliyotga qanchalik uzviy va tizimli
tarzda tatbiq etishga bog‘liq. O‘qituvchining yuksak nazariy tayyorgarligi,
o‘z sohasidagi fan asoslarini puxta bilishi, ayni paytda pedagogika
nazariyasi va tarixidagi asosiy kashfiyot va qonuniyatlarni puxta
egallaganligi, metodika sohasidagi yangiliklar ichida yashashi muhim
omillar qatorida turadi. Lekin bular silsilasida dars jarayonining o‘zini

---

28
alohida ta’kidlash joiz. Chunki dars- o‘qituvchining borligini namoyon
qiladigan jarayon. Yaxshi o‘qituvchining darsi bir soatlik spektaklga
aylanadi. Buning natijasida esa butun sinf shu fanga nisbatan ayricha mehr
va muhabbat bilan qaraydigan bo‘ladi. Ko‘plab o‘quv predmetlarining
o‘quvchilar tomonidan «yaxshi ko‘rib qolinishiga» aynan o‘qituvchilar
sababchi ekanligini tasdiqlovchi misollar juda ko‘p.
Bugun jamiyatimiz oldidagi asosiy vazifa - barkamol avlodni tarbiyalab
etishtirishdan iborat. Barkamollikning belgisi nimada? Bu dastlab, yosh
avloddagi fikrlash qobiliyatining darajalari orqali belgilanadi. Agar ularda
yuqori darajadagi fikrlash qobiliyatlari shakllangan bo‘lsa, demak, maqsad
amalga oshgan bo‘ladi. Buning asosiy belgilari erkin va ijodiy fikrlashda
namoyon bo‘ladi.
Bularning barchasi o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga, har bir adabiy
hodisaga nisbatan ijodkorlik bilan yondoshishlariga imkoniyat yaratadi.
«Har bir darsda paydo bo‘lgan muammoli vaziyat o‘quvchilarda asarni bir
butun tahlil qilishda fikrni faollashtiradi, uzluksiz tahlilni yuzaga keltiradi.
Muammoli tahlilda o‘qituvchining o‘rtaga qo‘yadigan savolidan tashqari,
asar yuzasidan o‘quvchilar ham savollar beradilar. Savollar asosida
qilinadigan tahlilning afzalligi shundaki, birinchidan, o‘quvchilar tahlilda
qiyinchilikni his etadilar va ularni yengishga harakat qiladilar, ikkinchidan,
tahlil bir maqsad tomon yo‘naltirilib, o‘quvchilar umumiy masalani hal
qilishga imkoniyat beradigan yo‘lni topishga harakat qiladilar. Shu zaylda
tahlilda bir butunlik ham yuzaga keladi.
80-yillаr oxirlаrigа, xususаn, istiqlol dаvrigа kelib аhvol tubdаn
o‘zgаrdi.
Yetmish
yillik
zug‘umlаrdаn
so‘ng
bizdа hаm
fаlsаfiy-mаfkurаviy, аsos jihаtdаn xilmа-xil yo‘nаlishgа mаnsub аsаrlаr

---

29
pаydo bo‘lа boshlаdi. Reаlizm bilаn bаrobаr deyarli bаrchа аdаbiyot turi,
jаnrlаrdа diniy, ruhoniy-islomiy tаlqin ustuvor аsаrlаr ko‘pаyib bormoqdа.
Shаxsni fаqаt ijtimoiy munosаbаtlаr mаhsuli sifаtidа emаs, ko‘proq ilohiy,
tug‘mа-tаbiiy, sirli-sehrli mаvjudot tаrzidа ko‘rsаtuvchi, uning ijtimoiy tаrixi,
shаroit-tuzum, dаvlаt, siyosаt, mаfkurаgа bo‘ysunmаydigаn g‘аroyib tuyg‘u,
xislаtlаrini ong-idrokidаn tаshqаridаgi аnglаb etilmаgаn holаtlаrini bаdiiy
tаdqiq etuvchi аsаrlаr hаm yarаtilаyotir. Omonаt, tаgi puch g‘oyalаrgа
аldаngаn shаxs umrining, mehnаtining bemа’niligini qаbаriq tаrzdа,
ko‘pinchа rаmziy-mаjoziy timsollаr vositаsidа keskinligi-yu fojeаsi bilаn
ko‘rsаtuvchiаsаrlаr,
qаhrаmonlаr
hаm
yarаtilmoqdа.
Xurshid
Do‘stmuhammadning “Beozor qushning qarg‘ishi” hikoyasi ham g‘oyat
ajoyib tasvirlarga va ramziy elementlarga boy. Asarda tabiatni sevish,
jonzotlarga ham ozor bermaslik, beozor jonivorlarni asrab avaylash haqida
fikr yuritiladi. Beozorgina qaldirg‘ochning qarg‘ishi misolida butun bir
oilaning fojiasi ochib beriladi. Hikoya shu oilaning kenja qizi Qadriya tilidan
hikoya qilinadi.
Qadriya maftunkor va mehnatsevar qiz, unga ko‘ngil
qo‘ygan Fozil esa qizning ichki olamiga kirib boorish harakatida. Asarni
tahlil qilish va o‘rganish jarayonida bir necha zamonaviy pedagogik
texnologiyalaran foydalanish kerak. Yozuvchi hayoti bilan tanishgan
o‘quvchilarga endi uning “Beozor qushning qarg‘ishi” hikoyasi o‘rgatiladi.
Hikoyani o‘rgatishdan avval darsga dars o‘tish usuli tanlab olinishi lozim.
Bu jarayonda kichik guruhlar bilan shakli maqsadlidir. Adabiyot darslarning
oldiga qo‘yilgan pedagogik vazifalarning echilishidagi vositalar sifatida
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1. Adabiy materialning mazmuni.
2. Uni o‘rganish usullari.

---

30
3. O‘qitishning texnik vositalari.
4. O‘quvchilarning mustaqil ishlarini amalga oshirish imkonini bera-
digan didaktik materiallar.
5. O‘quvchilar faoliyatini tashkil etish.
6. O‘qituvchi shaxsi (M. N. Skatkin).
Adabiyot darslarining tarkibiy qismlari va bu qismlarning o‘zaro
munosabatlari alohida e’tiborga molik. An’anaviy darslar o‘rniga yangicha
shakl va usullar kirib kelyapti, ta’lim jarayonida yangicha pedagogik
texnologiyalar davri boshlandi, deb ayta olamiz.
Endilikda ilg‘or adabiyot o‘qituvchilari darsni uy vazifasini so‘rashdan
emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri uy vazifasini berishdan, yangi mavzuni bayon
etishdan, o‘quvchilarga mustaqil vazifalar topshirishdan boshlayotganlari
odatdagi holga aylanib bormoqtsa. Bu jarayonlarda, ayniqsa, o‘quvchi
shaxsining faollashuviga imkon beradigan usul va shakllarga ustuvorlik
berilayotganligi ochiq seziladi
Bularning barchasi adabiyot darslarining mazmunini boyitishi, o‘quvchi
shaxsining ma’naviy jihatdan boyishi, estetik jihatdan sezuvchanligiga,
hissiyotlarining kuchayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Epik asarlarni oʻrganishda oʻquvchilar eʼtibori badiiy adabiyotning
ilmdan farq qiluvchi jihatlariga tortiladi. Chunonchi, ilmda olimning xolisligi,
betarafligi, chiqargan xulosasi koʻpchilik tomonidan tan olinishi singari
jihatlar bilan kishining tafakkuriga taʼsir koʻrsatsa, badiiy adabiyotda
oʻqirmanning tuygʻularini qoʻzgʻay olish yetakchi belgi hisoblanadi. Badiiy
asar kishining sezimlariga taʼsir koʻrsatish, ijodkorning muayyan holatdagi
kechinmalarini oʻquvchiga yuqtirishni koʻzda tutib yaratiladi. Shuning uchun
ham badiiy adabiyotda xolislik, betaraflik emas, balki oʻqirmanni oʻziga

---

31
moyil qilish muhim sanaladi. Chinakam badiiy asarlar yaratilayotganda
ijodkor kuchli tuygʻular ogʻushida boʻladi va oʻsha tuygʻular asarga
singdiriladi. Hissiyotlar qurshovidagi kishi esa xolis boʻlishi mumkin emas.
Shu boisdan ham badiiy asarda hamisha nimadir yoqlanib, nimadir inkor
etiladi. Ijodkor bitiklarining koʻpchilikni befarq qoldirmasligi sababi ham
shunda. Toʻgʻri, asarda muallifning munosabati sirtdan koʻrinib turmasligi,
ochiqchasiga bildirilmasligi mumkin. Lekin hamisha asar zamirida uning
nuqtayi nazari yotgan boʻladi.
“Oʻquvchilarga biror badiiy asar yuzasidan koʻpchilikning bir xil fikrga
kelishlari mutlaqo shart emasligini ham bildirish kerak. Negaki, odamzod
bir- biridan didi, munosabatlarning turlicha ekanligi bilan ajralib turadi.
Binobarin, kimgadir yoqqan narsa boshqasiga mutlaqo maʼqul kelmasligi
yoki aksincha boʻlishi mumkin. Ilmda esa maʼlumki, imkon qadar bir xillik,
xulosalarning umumiyligi muhim sanaladi.”
15
Oʻqituvchi oʻquvchilari diqqatini badiiy adabiyot uchun soʻz asosiy ish
quroli
ekaniga qaratadi. Olamdagi barcha mavjudotlar orasida
mukammalligi, yuksak darajadagi aqliy rivoji, hech bir jonzodda boʻlmagan
nutqqa egaligi bilan ajralib turadigan insonga xos murakkab tuygʻu va
sezimlar soʻz orqali ifodalanadi. Qanchalik mukammal qilib yaratilganiga
qaramay, odamzotdagi sezgi
muchalarining birortasi soʻz bilan
ifodalanadigan holatlarni toʻliq bera olish qudratiga ega emas.
Soʻz sanʼati boʻlmish adabiyot bilan munosabatda boʻlmaydigan
odamning
oʻzi yoʻq. Bolaligida alla tinglamagan, ertak eshitmagan,
topishmoq yechmagan, qoʻshiq aytmagan, sal ulgʻaygach, kitob oʻqimagan
kishining boʻlishi dargumon.
15
Qozoqboy Yo’ldoshev “Adabiyot saboqlari” Toshkent 2017-yil

---

32
Bordi-yu, shunday odam uchraydi, deb faraz qilinganda ham u odam yo
televizorda, yoki radioda, yoxud toʻy-yigʻinlarda, albatta, qoʻshiq eshitgan
boʻlib chiqadi.
Oʻqituvchi badiiy adabiyotning lirik, epik va dramatik kabi turlari, har bir
tur ichida esa bir qator adabiy janrlar mavjudligi haqida ham tushuncha
berishi lozim.
Darslikda bayon etilgan qarashlarning oʻquvchilar tomonidan toʻliq
oʻzlashtirilishiga erishish uchun adabiyot oʻqituvchisi badiiy adabiyotning
inson
maʼnaviyatini
qaror
topdirishdagi
alohida
oʻrni,
jamiyat
taraqqiyotidagi ahamiyati toʻgʻrisida ham oʻquvchilarda tasavvur uygʻota
bilishi joiz. Odamda ezgu maʼnaviyat shakllantirishda badiiy adabiyotdan
samaraliroq vosita yoʻq. Chunki adabiyot, avvalo, insonning tuygʻulari,
kechinmalari, koʻngli bilan ish koʻradi. Toʻgʻri, har qanday koʻrkam asar
tafakkur mahsuli boʻlib, unda oʻziga xos chuqur fikr ifoda etiladi. Lekin asl
badiiy asarlarda yuksak fikr samimiy va kuchli taʼsir qiladigan tuygʻular
ogʻushida koʻrsatiladi. Negaki, fikrni bilib qoʻya qolish mumkin, tuygʻuni esa
shunchaki tuyib qoʻya qolish mumkin emas. Kechinma qalb hosilasi
boʻlgani uchun ham taʼsirchandir va shu bois ijodkorning, yozuvchining
hislari oʻquvchinikiga aylana oladi.
Nazariy
yoʻnalishdagi
mashgʻulot
mobaynida
oʻqituvchi
oʻquvchilarining faolligini oshirish uchun “Qanday sanʼat turlarini bilasiz?”,
“Bilgan sanʼat turlarining oʻzaro oʻxshash va farqli tomonlarini ayting”,
“Badiiy adabiyot sanʼatning boshqa turlaridan qaysi jihatlari bilan farq
qiladi?”, “Badiiy adabiyot nima uchun soʻz sanʼati hisoblanadi?”, “Ilmiy
haqiqat bilan badiiy haqiqatning farqli tomonlari qaysilar?”, “Badiiy timsol
nima?”, “Badiiy asar taʼsirchanligini taʼminlagan omillar qaysilar?” singari

---

33
savollarni berishi mumkin. Bu savollarga olingan javoblar, toʻgʻri yoki
notoʻgʻri ekanligidan qatʼi nazar, ragʻbatlantirilishi lozim. Chunki hozircha
toʻgʻri boʻlmagan javob ham vaqti bilan toʻgʻrilanishi mumkinligi koʻzda
tutilishi joiz. Maʼlumki, adabiyot oʻqituvchisi uchun bolalarning badiiy
matnni tushunganlik va undan taʼsirlanganlik darajasi asosiy oʻlchov
hisoblanadi. Tushunish va taʼsirlanish yoʻlida esa, xatolarga yoʻl qoʻyilishi
mumkin.
Asarning tur va janri uni tahlil qilishga oid mеtod va usullarning
bеlgilanishiga asos bo‘ladi.
16
Mеtodik usullarni asar tabiati taqazo qiladi...
Balladani rеja asosida tahlil qilish mumkin, Biroq lirik shе'rni rеjalashtirish
maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Kichkina hikoya to‘liq hajmda o‘qiladi va
tahlil qilinadi. Romandan alohida, еtakchi boblarni ajratib olamiz, ulardan
birini sinfda, boshqasini uyda, uchinchisini sinchiklab tahlil qilamiz va
matnga yaqin holda qayta hikoyalaymiz, to‘rtinchi, bеshinchi, oltinchilarini
tеzrog‘ tarzda tahlil qilib qisqacha qayta hikoya qilamiz, еttinchi va
sakkizinchi boblarning parchalari alohida o‘quvchilarning badiiy o‘qishlari
shaklida bеriladi, epilogni sinfga o‘qituvchining o‘zi aytib bеradi.
Topishmog‘larning javobi topiladi va yod olinadi, maqollar izohlanadi
hamda hayotiy misollar bilan dalillanadi, masal esa unda ko‘zda tutilgan
xulosa nazarda tutilgan holda tahlil qilinadi».
Bularning barchasi adabiy asar tahlilida uning tur va janr xususiyatlari
alohida ahamiyat kasb etishini ko‘rsatib turadi. Prof. Q.Yo‘ldoshеvning
yozishicha, «turli adabiy asarlar bilan ish yuritilganda tahlil usullari mutlaqo
o‘zgarib kеtmaydi, lеkin o‘quvchining asarga yondashishi, munosabat tarzi
o‘zgaradi». Buning juda katta nazariy va amaliy ahamiyati bor. Zеro,
16
M.A. Ro‘bnikova “Badiiy asar tahlili” asari. 2001-yil

---

34
«asarlarni tur va janr xususiyatlariga ko‘ra o‘rganish san'atdan lazzatlanish,
asarni uning badiiy butunligi hamda takrorlanmas mohiyatini his etish
qobiliyatni rivojlantirishni nazarda tutadi».
Adabiy asarning badiiy estеtik mohiyati uning kompozitsiyasini, ya'ni
undagi turli-tuman qahramonlar, bir-biriga o‘xshamaydigan sahnalar,
alohida joy, manzara, vaziyat tasvirlari, monolog, dialoglar, o‘y, xayol, tush
va boshqa turli komponеntlarning murakkab tartibini o‘rganish, sharhlash
org‘ali o‘zlashtiriladi. Tahlil jarayonida o‘qitishning xilma-xil usullaridan
foydalaniladi. Bularning orasida adabiy o‘qish alohida ahamiyat kasb etadi.
Chunki adabiy o‘qishda matnning asl mohiyati dastlabki tarzda tasavvur
etiladi. Uning o‘zak muammolari o‘kuvchining ko‘z oldida osonrog‘
gavdalanadi. Adabiy o‘qishda dastlabki urg‘u tushishi lozim bo‘lgan o‘rinlar
ajratiladi, ular o‘quvchilarning ongiga ham, tuyg‘ulariga ham kuchli ta'sir
ko‘rsatadi.
Gap epik asarlar ustida borar ekan, ularda «har qanday hissiyot
vog‘еalar qa'riga bеrkitilgan» bo‘lishiga e'tibor bеrish zarurati bo‘ladi,
Chunki «qahramonlarni hayotiy vog‘еalar og‘ushida ko‘rsatish xususiyati
epik asarlarda insoniy kеchinmalarni tasvirlar jarayoniga joylash imkonini
bеradi va o‘quvchidan bu sеzimlarni ilg‘ab olish talab qilinadi. Adabiyot
o‘qituvchisi o‘z o‘quvchilarida ayni shu malakani – epik asar zamiridagi
badiiy ma'noni
ilg‘ay olish va
mantiqiy xulosaga kеla bilishni
shakllantirishi muhim vazifa hisoblanadi».
Adabiy asarning, jumladan epik turga mansub bo‘lgan asarlarning
matni ustidagi ish adabiy ta'limning o‘zak masalalaridan biridir. U
«o‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan
vog‘еalarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga

---

35
imkoniyat» yaratadi. Badiiy matn ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar
asarning poetik mohiyatini anglab еtadi, uning mazmunini tahlil qiladi,
mavzuning talg‘inlariga e'tibor qaratadi, tasvirlanayotgan vog‘еa-hodisalar,
qahramonlar va umuman, asardagi vog‘еalar rivojiga muallif munosabatini
aniqlashga harakat qilishadi.
Epik asarlarni tahlil qilishda ham o‘quvchilarning yosh xususiyatlari,
ularning adabiy tayyorgarligi asosiy o‘rinda turadi. Umumiy o‘rta ta'lim
maktablarining 5-6-sinflarida asosan eposning kichik janrlari: ertak, hikoya,
qissalar, ayrim dostonlar o‘rganiladi. Yirik epik asarlarni o‘rganish esa
yuqori sinflarda, shuningdеk, akadеmik litsеylar va kasb-hunar kollеjlarida
o‘rganilishi rеjalashtirilgan. Ularning har birini o‘rganishda o‘ziga xos usul
va shakllardan foydalanishga to‘g‘ri kеladi.
1.2 . Romanga integrativ yondashuv
Badiiy asarlar tahlilida fanlararo integratsiyani ta’lim jarayonidagi
predmetlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida ba’zi bir ilmiy-nazriy masalalarni
yechish usuli sifatida talqin qilar ekanmiz, bunda tizimlashtirishning
predmetli asosni va mantiqini sezamiz. Ayniqsa bugungi axborot
texnologiyalari taraqqiy etgan davrda o‘quvchilarning adabiyot faniga,
badiiy aadabiyotga qiziqishini oshirosh va ularda kitobxonlikni tarbiyalash
o‘qituvchidan yuksak mahorat bilan birga har tomonlama chuqur bilimni
talab qilish bilan birga badabiyotning boshqa fanlar bilan bog‘liq tarzda
o‘rgatishni talab qilmoqda. Adabiy ta’limni bunday tarzda tashkil qilish KHK
va ma’lum fanlarga yo‘naltirilgan ALlardagi yoshlarni adabiyotga bo‘lgan
qiziqishlarini oshirishga xizmat qiladi. Bugun jahon miqyosida rivojlanib
borayotgan texnologiyalar inqilobi ta'lim sohasida, xususan o‘qitish bilan

---

36
bog‘liq jarayonlarda
jiddiy o‘zgarishlarni talab qilmoqda. Pedagogik
texnologiyalarning ta'lim sifati rivojidagi o‘rni va ahamiyati masalalariga
qaratilgan, xalqaro miqyosda olib borilayotgan tadqiqotlar o‘rganilganda
ulardagi asosiy e'tibor texnologiyalar integratsiyasi, o‘qituvchi va
talabaning pedagogik texnologiyalarga munosabati, o‘qitishda sinkretik
yondashuv muammolari, ped texnologiyalarning turli xil nazariy asoslarini
yoritib beruvchi masalalarga qaratilganligi ma'lum bo‘ldi. Dunyo miqyosida
olib borilgan statistik ma'lumotlarda til va adabiyot ta'limida ped
texnologiyalarning qo‘llanilishi an'anaviy ta'limga nisbatan ko‘proq samara
berishi ta'kidlangan.
17
1991-yilda
Govard Gardner tomonidan yaratilgan “turfa zakovatlar”
(multiple intelligence) nazariyasi ham aynan ta'limdagi integratsiv
yondashuv tamoyiliga asoslanadi. Olim, ped texnologiyalar, xususan,
integrallashgan texnologiyalarning ta'lim sifatini oshirishidagi ahamiyati
haqida to‘xtalib, adabiyot darslarini samarali olib borishda
viziual
yondashuv (visual approach- muaayyan voqelikni muayyan badiiy matnni
kartalar,
suratlar,
illyustratsiyalar,
tri
di
modellari,
videolar,
videokonferensiyalar, televideniya, suratli
rasmlar, grafalar va chartlar
orqali o‘rgatish) dan foydalanishni tavsiya qiladi.
18
Bunday yondashuvda
talabalar biror bir mavzuni tashqi omillar orqali o‘rganishga hayrixoh
bo‘ladilar. Gardner nazariyasiga asoslangan pedagogik texnologiyalarning
integratsiyasi asosida rivojlangan vizual yondashuv uslubi vositasida
o‘qituvchi bir paytning o‘zida ko‘rish, eshitish va tafakkur qilish orqali
muayyan badiiy asar mohiyati, muallifning poetik tasvirlash mahoratini
17
Apple. (2008). Apple classroom of tomorrow today 2: Learning in the twenty-first century. Retrieved
from http://ali.apple.com/
18
Қаранг:
www. howard gardner. multiple intelligence.

---

37
chuqur idrok eta olish imkoniga ega bo‘ladilar.
Gardnerning “Vizual zakovat” ga asoslangan konsepsiyasi, ayniqsa,
klassik adabiyot namunalari, eski o‘zbek adabiy tilida yaratilgan klassik
adabiyotimiz, shu jumladan, Alisher Navoiy asarlarini o‘rganish,
mutafakkirning san'at olamiga yaqinlashish, uning asarlari jozibasi, ramziy
obrazlar mohiyatini chuqurroq tushunishda, qulaylik
yaratishi
tajriba
sinovidan muvaffaqiyatli o‘tib, davlatimiz rahbari e'tirofiga sazovor bo‘lgan
edi.
19
Ammo shu o‘rinda aytish joizki, adabiyot fanlarini integrallashgan
texnologiyalar
vositasida
olib
borish,
xususan
texnologiyalarni
muvaffaqiyatli qo‘llay olishga
qaratilgan tajriba, savodxonlik darajasi
nafaqat talabalar balki o‘qituvchilar orasida ham talab darajasida emas.
Pedagogik texnologiyalar shiddat bilan rivojalanayotgan bo‘lsada, uni
amalda qo‘llash, biror bir mavzuni o‘rganishda undan foydalanish
ko‘nikmasini qoniqarli deya olmaymiz. Ko‘pchiligimiz an'anaviy pedagogik
texnologiyalar (kompyuter, internet va dunyo vebsaytlari) ning eng oddiy
funksiyalaridan foydalanish bilan cheklanamiz. Zotan, bugun dunyo
miqyosida
texnologiyalardan foydalanish savodxonligini belgilovchi
ko‘plab talablar (masalan, modellashtirish, ya'ni tahlil va tajriba uchun
texnik sistemalar analogiyasini yaratish; bilim boshqaruviga - yangi bilim va
malakalarga ega bo‘lish uchun bilimlar integratsiyasini tashkil qilish shu
asosda kichik tadqiqotlar yaratish ko‘nikmasiga ega bo‘lish; multimodallik
va gipertekstlar yaratish, ya'ni turli xil shakllar va axborot texnologiyalarni
birlashtirish usuli orqali yangi kommunikativ vositalarni yaratish va ularni
19
Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг
очилишидаги Президент ташрифига билан боғлиқ архив материаллари, видеолавҳалар.

---

38
o‘qish usullarining individual yo‘llarini kashf qilish, o‘ylash va ijodiy
fikrlashga qaratilgan (Game play) o‘yinlardan foydalanish ko‘nikmasiga ega
bo‘lish.
Demak, bugungi texnologiyalar, xususan pedagogik texnologiyalar
rivoji shaxs fojeasi uchun emas balki jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat
qilishga yo‘naltirilishi lozim.
Adabiyot darslarida bilimlarni chuqurlashtirish va o‘quvchilarning
faolligini oshirishda fanlararo integratsiyani amalda qo‘llash uchun ta’lim
tizimidagi barcha fanlarning adabiyot bilan bog‘liq ma’lumotlarini tanlab
olishda materiallarning o‘zlashtirilaishiga, adabiy ta’limda o‘rganilayotgan
badiiy asarning boshqa fanlar bilan bog‘liqligini amaliy jihatdan isbotlay
olishga va anashu bog‘liqlikni ta’minlashda bevosita ilmiy mantiqqa, davr
bilan hamohangligiga e’tibor qaratish zarur.
Badiiy asar tahlida fanlararo integratsiyadan foydalanish o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga o‘rgatish g‘oyasi yotadi (Integratsiya [lot. integratio –
tiklash, qaytadan boshlash, to‘ldirish] – baynalmilal, ko‘p ma’noli so‘z).
Badiiy asar tahliliga bunday yondashuvni ifodalashda yagona qoida
asosida yani shakldan mazmunga tarzida ish ko‘rish zarur. Shunday
qilihganda asar mazmuni va jozibasiga putur yetmaydi. Chunki, bunda bir
vaqtning o‘zida muayyan voqelik uchun bir qator tasniflarning mavjud
bo‘lishi fanlararo integratsiya elementlari asar tahlilining yanada
mukammal bo‘lishini ta’minlaydi. Asar yuzasidan bildirilgan mulohazalar
davomida o‘quvchining fikrlash qobiliyati o‘sadi. Ayni shu jarayonda
xilma-xil
inovatsion
texnologiyalarni
tizimli
bir
loyiha
zanjiriga
birlashtiridhni o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatini ijobiy va samarali natijani
ta’minlashga mashg‘ulotdan ko‘zlangan natijani ro‘yobga chiqishga xizmat

---

39
qiladi.
O‘qituvchi o‘quvchilarga adabiyot fanini, badiiy asar tahlilini fanlararo
integratsiya asosida o‘rganishga kirishar ekan, shunday savol tug‘iladi:
qaysi o‘qitish usuli tahlanadi, qanday didaktik materiallardan foydalanish
mumkin, asar tahlilini qaysi usullar orqali amalga oshirish samarali bo‘ladi?
Bu savollarga javob topishda o‘qituvchining intelektual salohiyatini
namoyon etishda innovatsion texnologiyalardan o‘rinli foydalanish talab
etiladi.
Umumiy holda usulning tanlanishi ta’lim-tarbiyaning maqsadi bilan
aniqlanadai. Ayrim hollarda o‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasidagi faoliyat turlari
almashib turadi. Bu hol ko‘pincha akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida kuzatiladi. Tabiiyki bunday faoliyat turlariga mos olda o‘qitish
usullari o‘zaro muvofiqlashtiriladi.
Adabiyot o‘qituvchisining badiiy asar tahiliga tayyorgarlik ko‘rishida
metodik usullarni tanlash–uning o‘zaro almashinuvini vaqt va didaktik
maqsad bo‘yicha muvozanatlashtirdi, bu esa o‘z navbatida o‘quvchilar
faolligini yuqori darajasini ta’minlashga sharoit yaratadi. To‘g‘ri qo‘llanilgan
usullar badiiy asarga o‘quvchilarda qiziqish va muhabbatni kuchaytiribgina
qolmay, asar tahliliga oid ilmiy-nazariy bilimlar bilan birga boshqa
fanlardan olingan bilimlarni qayta xotirlash orqali ularni yanada
chuqurlashtiriadi.Aadabiy
asarlar
tahlilda
fanlararo
integratsiyadan
foydalanidh o‘quvchilar bilim doirasini har tomonlama rivojlanishi va kasbiy
qiziqishlarini takomillashishiga, amaliy faoliyatni faollashtirishga olib
keladi.
Innovatsion texnologiyalarni Adabiyot darslarida badiiy asarni
fanlararo integratsiya asosida tahlil qilishgada mavzu maqsadiga mos

---

40
tarzda loyihalashtirish quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1. O‘rganilayotgan badiiy asarni tahlil qilish.
Ta’lim mazmuni elementi sifatida asarning o‘ziga xos jihatlari va
mavzu doirasi aniqlanadi.(asarda aks ettirilgan voqelik, qahramonlar
faoliyati, tarixiy davr va muhit, geografik o‘rin). Asar tahlilining
muvaffaqiyatli kechishi uchun mos keladigan o‘qitish metodlarining
muayyan guruhini tanlash.
Badiiy asarning mantiqiy tuzilmasi xarakteri (yaxlit yoki qisman) va
psixologik
tabiati
(mantiqiy-isbotli,
hayajonli-timsolli,
aniq-harakatli
xarakter) belgilab olinadi.
Biluv topshiriqlarining mazmunli jamlamasini ajratish mqasadida
badiiy asarning o‘ziga xos jihatlari, ichki yo‘nalishlari, tomonlari, tafovutlari
tahlil qilinadi.
2. O‘rganilayotgan badiiy asarning o‘quvchilar uchun yangilik va
bilimlarni
egallashda
mustaqillik
darajasini,
vaqt
omili
hamda
variantlarning mazmunini tahlillash asosida ajratilgan biluv natijalarini
maqbullashtirish masalalarini hisobga olib aniqlanadi.
3. Badiiy asarning mazmunidan kelib chiqib o‘qitishning muayyan
bosqidhidagi tarbiyaviy va rivojlantiruvchi masalalarni yechish zaruratini
hisobga olgan holda belgilangan topshiriqlarni tahlillash va baholash.
4. Badiiy asar tahlilida fanlararo integratsiyani amalga oshirish
jarayonida qo‘llaniladigan innovatsion texnologiyalarni bir-biriga qo‘shilishi
ketma-ketligini muvofiqlashtirish.
5. Badiiy asarlarni o‘rganish jarayonida ta’lim oluvchilar faoliyatini
murakkablashtirish va mustaqilligini oshirish.
Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyadan foydalanish uchun mos

---

41
usullarni tanlashda quyidagi mezonlarga amal qilish lozim.
1. Fanlarao integatsiya badiyy asar tahlilini yuksak saviyada bo‘lishiga,
o‘quvchilarni asar mavzusi va mazmunini va asar jozibasini his qilishlariga
yo‘naltirilishi lozim.
2. Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshhirishda
qo‘llanadigan
innovatsion
texnologiyalarning
harakatlanish
shakli
aniqlanadi. Bu o‘z navbatida mavzu mazmununi to‘liq ochib berilsa,
boshqasi uni to‘ldirishiga imkon tug‘diradi.
3. Tanlangan usullarni o‘quvchilar o‘quv imkoniyatigaga to‘liq mos
kelishi, bunda o‘quv faoliyati uchun ichki va tashqi shart-sharoitlar birligi
ta’minlanadi.Real o‘quv imkoniyatlarini aniqlashda quyidagi shartlarni
aniqlash kerak: o‘quvchilarning mustaqil faoliyatga tayyorgarligi (o‘quv
ishlarini rejalashtirish, mahsg‘ulot maqsad va vazifalarini to‘liq belgilab
olidh, o‘z- o‘zini nazorat qilish, teskari muloqot o‘rnatish); o‘quvchilarning
ijodiy faoliyatga tayyorgarligi (fikrlash mustaqilligi, asarni badiiy idrok
etishi, topshiriq shartlarini belgilash va uni yechish metodlarini mustaqil
topidh ko‘nikmasi); o‘qishga munosabat va boshqalar.
4. Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyadan foydalanishda
pedagogning shaxsiy imkoniyatlari mos kelishi. O‘qitish usullari nazariyasi
va amaliyoti o‘qitish jarayonining qonuniyatlari, bilish nazariyalari, ta’lim
nazariyasi va boshqa mavjud qonunlar bilan qurollanganlik darajasi.
5. Badiiy asar tahlili jarayonida fanlararo integratsiyani ta’minlashda
o‘quv jarayonini innovatsiyon texnologiyalar asosida tashkil etish (Frontal
(yalpi) guruhli va individual shakllari). Asar voqealrining ko‘lamiga qarab
mavzuning murakkablik darajasiga mos holda shakl va uslublarning o‘zaro
uyg‘unligini ta’minlash.

---

42
Akademik litseylarning III bosqich o‘quvchilari uchun adabiyot
darsligidan Said Ahmadning “Qorako‘z Majnun”, Odil Yoqubovning
“Muzqaymoq”, Asqad Muxtorning “To‘qqizinchi palata” singari 30 ga yaqin
romanlar o‘rin olgan. Darslikka bu romanlar bejiz kiritilmagan. Chunki,
ushbu romanlarda tasvirlangan voqelik zamiridagi botiniy voqelik
xalqimizning ezgu-armonlarini o‘zida jamlagan, shuningdek bu romanlarda
ezgulik va jaholatning o‘zaro to‘qnash kelganligini ko‘ramiz. Inson uchun
eng buyuk baxt bu erk, Vatan va yurtini ozod va obod ko‘rishdir.
Adiblarimizning litsey darsligidan o‘rin olgan yuqorida nomlari keltirilgan
romanlarida yozuvchilarning ichki kechinmalari, ruhiy olamidagi iztiroblar,
vataniga, xalqiga bo‘lgan muhabbati nihoyatda go‘zal tarzda badiiy
ifodasini topgan.
Adabiyot darsliklarida berilgan har bir asar bevosita yoki bilvosita
milliy istiqlol gʻoyasining yetakchi tushunchalarini tarbiyalanuvchilar
maʼnaviyatiga singdirishga qaratilgan. Oʻqituvchi oʻrganilayotgan asar
mazmunidan kelib chiqib, yillik reja tuzayotgandayoq, bu tushunchalarni
oʻquvchilarga qaysi oʻrinda, qay yoʻsinda yetkazishni belgilab qoʻyishi
lozim. Masalan, “Koʻzim qarogʻidasan, Vatan!” ruknidagi asarlar asosan
vatanparvarlik, milliy oʻzlikni anglash, obod yurt, ozod vatan tushunchalari
talqiniga, “Oʻylarimning cheksiz osmoni” ruknidagi matnlar ijtimoiy
hamkorlik, komil shaxs singari tushunchalarni anglatishga, “Oʻtmishdan
sadolar” ruknidagi mavzular mumtoz asarlar vositasida milliy maʼnaviyat
ildizlarini bilishga, “Yangi davr nafasi” ruknidagi ijod namunalari
oʻquvchilarda shaxs erki, oʻzlikni anglash, adolat, masʼuliyat, huquq va
burch tushunchalarini shakllantirishga yoʻnaltirilgan. Yangi mavzu
bayonida, savol va topshiriqlar bilan ishlashda bular eʼtibordan chetda

---

43
qolmasligi kerak. Lekin milliy istiqlol gʻoyasiga doir fikrlar chaqiriq va
shiorlar tarzida yalang‘och aytilmay, muayyan asarning tahlilidan tabiiy
ravishda keltirib chiqarilishiga erishish zarur. Matndan ajralgan holdagi
gʻoyabozlik oʻquvchini darsdan bezdirib, kutilganidan teskari natija berishi
mumkin.
Oʻquvchilarga adabiyot soʻz sanʼati ekanligini aytishning quruq oʻzi
bilan masala hal boʻlib qolmaydi. Maʼlumki, badiiy soʻz odamga faqat
maktab adabiy taʼlimi mobaynida emas, balki uning butun umri davomida
sherik boʻladi. Binobarin, badiiy matndan taʼsirlanish, uni idrok etish,
soʻzning jozibasini taʼminlagan jihatlarni payqab olish yoʻllarini bolalarga
oʻrgatish katta tarbiyaviy-maʼrifiy ahamiyat kasb etadi. Aks holda, u badiiy
soʻz olamiga begona boʻlib qolaveradi. Badiiy soʻzga begonalik esa
maʼnaviy dunyoning qashshoqligiga olib keladi. Adabiy asarlarni tahlil
qilishda ularning tur va janr xususiyatlari alohida ahamiyatga ega.
Oʻqituvchi badiiy soʻzning qudratini anglatish, uning oddiy soʻzdan farqini
tuydirish uchun so‘zning barcha olamlardagi birlamchi yaratiq ekanligiga
alohida urgʼu berishi kerak.
Soʻzning ilohiy ildizga ega neʼmat ekani oʻquvchilarga anglatilgandan
soʻng ana shunday materialdan foydalanib ish koʻradigan badiiy adabiyotga
xos
xususiyatlarga
toʻxtalinadi.
Bunda
soʻzning
cheksiz
badiiy
imkoniyatlarga ega ekaniga alohida urgʻu beriladi. Chunonchi, sanʼatning
badiiy adabiyotdan tashqari teatr, qoʻshiq, kino, opera singari qator turlari
uchun ham soʻz birlamchi asos ekanligi bildiriladi. Ayni vaqtda, badiiy
adabiyotning eng taʼsirchan, eng qamrovli va eng koʻp tarqalgan sanʼat turi
ekanining sabablari oʻquvchilarga anglatilishi lozim. Shunday qilinsa, badiiy
adabiyot shunchaki maqtab qoʻyilmayotgani, balki bu tavsiflar zamirida

---

44
hayotiy mantiq va asos mavjudligi oʻquvchilarga yetib boradi. Soʻzning
ifoda imkoniyatlari kattaligi, uning vositasida rangni koʻrsatish, tovushni
eshittirish, taʼmni tuydirish, isni bildirish, sezimlarni qoʻzgʻatish mumkin
ekanligi turli asarlardan olingan misollar yordamida koʻrsatib berilsa,
oʻquvchilar badiiy soʻzning chindan ham katta qudratga egaligini anglab
yetishlari mumkin.
Shu oʻrinda soʻz makon va zamonni tasvirlash nuqtayi nazaridan ham
tengsiz imkoniyatlarga ega ekani oʻquvchilarga tushuntirilishi lozim.
Masalan, adabiyot darsliklarida oʻrganilgan asarlarda bizdan koʻp yillar
oldin yashab oʻtgan kishilarning tugʻilishi, hayoti, hatto baʼzilarining oʻlimi
ham tasvirlanganligi bolalar esiga solinadi. Boshqa deyarli barcha sanʼat
turlarida inson umrining birgina davri aks ettirilishi mumkin boʻlsa, badiiy
adabiyotda odam yoki jamiyatning buguni qanday aks ettirilsa, oʻtmishi
ham, kelajagi ham oʻshanday tasvirlanishi mumkinligi oʻquvchilarga
anglatilishi kerak. Oʻsmirlar eʼtibori sanʼatning adabiyotdan boshqa har
qanday turi inson hayoti yoki hissiyotining faqat birgina holati, davrini ifoda
etishiga, badiiy adabiyot esa bir yoki bir necha kishi hayotini tugʻilganidan
to oʻlimiga qadar tasvirlay olishi mumkinligiga qaratilsa, maqsadga
muvofiq boʻladi.
Badiiy asarlarda real borliq yoki inson ruhiyati son-sanoqsiz qirralari
bilan aks ettirilishidan tashqari, oʻqigan kishining sezgilariga qattiq taʼsir
qilish xususiyatiga ham ega. Darslikdagi “Uloqda”, “Muzqaymoq” singari
epik asarlarning qahramonlari taqdiriga beparvo, loqayd munosabatda
boʻlish mumkin emasligi, har bir odam ixtiyorsiz holda bu asarlardagi ayrim
personajlarning dardkashi, tarafdori yoki raqibiga aylanib qolishi
mumkinligi, buning sababi esa, badiiy soʻzning axborot berish bilan

---

45
cheklanib qolmay, kishida munosabat paydo qilishida ekani tushuntirilishi
kerak. Shu oʻrinda muallim yuqorida tilga olingan yoki oʻziga yanada
yaqinroq boʻlgan epik asarlardan og‘zaki misollar keltirib, yoxud parchalar
oʻqib berib darslikdagi nazariy qarashlarning oʻsmirlar ongiga yetib
borishiga erishishi kerak.
Obrazli ifoda oʻqigan kishiga taʼsir etadigan, uni yo tarafdorga yoki
raqibga aylantiradigan qudratga ega boʻlishi bilan ahamiyatli ekaniga
eʼtibor qaratiladi. Shuning uchun ham badiiy asar oʻqiydigan, undan
taʼsirlana biladigan, uning oʻziga xos xususiyatlarini farqlaydigan
o‘quvchilarning maʼnaviy qiyofasi, aqliy rivojlanish darajasi yuksak boʻladi.
Adabiyot mashgʻulotlari oʻquvchilarni maʼnaviyati boy barkamol
insonlar sifatida shakllantirishga qaratilganini taʼkidlashlari lozim. Komil
shaxs boʻlish uchun esa, kishi oʻzgalarni tushunadigan va his etadigan
darajaga yetishi zarur boʻladi. Maktabda oʻquvchilar adabiyot tarixi yoki
adabiyotshunoslik fanini emas, balki saboqlar mobaynida bevosita badiiy
asarlar bilan ish koʻrib, ularni tushunish va tahlil qilish yoʻllarini oʻrganish
orqali oʻzlarida ezgu maʼnaviy sifatlarni shakllantirishlari kerakligi
tushuntiriladi.
2.1 “Yulduzli tunlar” romanini o‘rganish usullari
Asar nafaqat adib ijodi, balki, umuman, XX asr ozbek adabiyoti tarixida
muhim o‘rin tutadi. Uning chop etilib, o‘quvchilar qo‘liga tegish tarixi ham
o‘ziga xosdir. Sho‘ro zamonida o‘zbek adabiyotidagi buyuk tarixiy siymolarga
bag‘ishlangan birorta asarning qismati oson kechmadi. Bunga “Abulfayzxon”,
“Muqanna”, “Navoiy”, “Mirzo Ulug‘bek”, “Ko‘hna dunyo” singari asarlar
misoldir. “Yulduzli tunlar” ham bundan mustasno emas. Sho‘rolar bunday

---

46
asarlar xalqning ko‘zini ochadi, isyonkor ruhni charxlaydi, ulug‘ ota-bobolar
orqali buyuk o‘tmishga, ma’naviy qudrat an’analariga intilish va sadoqatni
kuchaytiradi, deb qo‘rqdilar va yanglishmadilar. Bunday asarlar mohiyat
e’tibori bilan o‘zlikni anglashga chorlashi, xalqni zimdan mustaqillikka
tayyorlashi mumkin. “Yulduzli tunlar” ham aslida shunday asar edi. Shu bois,
roman bir necha yil davomida ne-ne azob-uqubatlar bilan yozilganiga
qaramay, olti-yetti yil chop ctilmay yotdi. Nihoyat bosilib chiqdi (1978), hatto
O‘zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi (1981). Lekin ko‘p o‘tmay asar
va yozuvchi boshiga ko‘p og‘ir kunlar tushdi. Roman matbuotda feodalizmni
targ‘ib qiluvchi asar sifatida qoralandi. Muallifga millatchi, burjua yozuvchisi
deb tuhmat qilindi. Yangi zamon, mustaqillik adibni ham, romanni ham xalqqa
qaytardi.
“Yulduzli tunlar” shoh, sarkarda, shoir — benazir inson Zahiriddin
Muhammad Boburning yorqin siymosi mahorat bilan aks ettirilgan to‘laqonli
va sermiqyos badiiy asardir. Bu asargacha yozuvchi, asosan, o‘z
zamondoshlari va zamonasi muammolariga bag‘ishlangan asarlar yozdi.
“Yulduzli tunlar”da esa, adib ilk bor tarixiy mavzuga murojaat etdi, buyuk
tarixiy shaxs obrazini yaratishga kirishdi. Gap mavzu va qahramonning
tarixiyligida emas. Asosiysi, jahon tarixi, xususan, O‘rta Osiyo va Hindiston
tarixida o‘chmas iz qoldirgan, markazlashgan davlat tuzib, ko‘pdan ko‘p
xalqlarni qirg‘inbarot urushlardan saqlab qolgan, murakkab qismatli podshoh,
ne-ne jang-u jadallarda mahorat va jasorat ko‘rsatgan sarkarda, she’rlaridagi
har bir satrda o‘z ichki dunyosi, dono porloq qiyofasi porlab turgan buyuk
shoir, har bir so‘zidan tarix nafasi keluvchi “Boburnoma” muallifi hamda
dilbar tabiat siymosi bu darajada haqqoniy, teran gavdalantirilgan roman shu
vaqtgacha o‘zbek adabiyotida ham, jahon adabiyotida ham yaratilmagan edi.

---

47
Jahon tarixi badiiy adabiyotida Bobur haqida to‘g‘ri fikrlardan tashqari
bir-biriga zid, ba’zan yanglish, xato, noxolis qarashlar yo‘q emas edi.
Boburning haqqoniy qiyofasini yaratish, badiiy haqiqat imtiyozlari bilan moziy
adolatini tiklash tarix talabi, zamon ehtiyoji va yozuvchining muqaddas burchi
edi. Shu ma’noda „Yulduzli tunlar» yozuvchi burchini namoyon etgan yulduzli
onlardir. Roman yuqorida e’tirof etilgan jihatlari va buyuk bir tarixiy siymoning
qaytadan kashf etilishi bilan o‘zbek adabiyotida mustahkam o‘rin egalladi.
“Yulduzli tunlar”da esa Boburning deyarli butun ongli hayoti yaxlit yaratilgan.
Adib roman janrining yuksak talablariga amal qilish bilangina kifoyalanmay,
janr tabiatini yanada boyitishga munosib hissa qo‘shdi.
Roman Bobur siymosini tarixiy haqiqatga mos, badiiy jihatdan jozibali
tasvirlashi bilan e’tiborli. Humoyun og‘ir betob bo‘lib yotganida Bobur
farzandiga shunday deydi:
“Sening betoqatligingga men toqat keltiray! Sening
shu og‘ir dardingni xudo sendan olib menga bersin... .
...Bobur umumiy jimlikda Humoyunning boshidan uch marta aylandi-yu:
— E, parvardigor! — deb iltijo qildi.
—
Menki, Boburmen, agar jon berish
mumkin bo‘lsa, umr-u jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azroyil mening
jonimni olsin-u, xudo Humoyunga shifo bersin!”
Manbalar bu voqea haqiqatan tarixda ro‘y berganini tasdiqlaydi.
Humoyun ko‘p o‘tmay tuzaladi. Bobur qazosi shu voqealarga to‘g‘ri keladi.
Roman ham ko‘p o‘tmay shu tasvirdan so‘ng yakun topadi. Yozuvchi bu
singari tarixiy faktlarni e’tirof etish bilangina cheklanmaydi, albatta.
Taxayyulni erkin qo‘yib, ularga badiiylikning jonli suvini ichiradi.
2.2. Epik asarlarni o’rganishda jahon standartlari

---

48
Xorijdagi adabiyot o‘qitish metodikasi biznikidan farq qiladi. Ta'lim
standartlari o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan kompetensiyalarni
belgilaydi. Ulardagi kompetensiyalar aniq va ob'ektiv belgilanib,
spiralsimon shaklda rivojlanib boradigan kichik kompetensiyalarga
bo‘linadi. Masalan, o‘quvchi asar syujetining tarkibiy elementlari,
(perspektiva, retrospektiva...), badiiy asardagi stilistik figuralar (metafora,
metonimiya kabi), ayrim epizodlarning badiiy matn mazmuniga ta'sirini
izohlay olish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Xorijda yaratilgan adabiyot
darsliklarining deyarli barchasida “Think critically” (tanqidiy tafakkur),
“Connect to
life” (asarning bugungi kun bilan bog‘liqligi) “Extend
interpretation” (Keng ko‘lamli talqin) kabi qismlar mavjud bo‘lib, bularning
barchasi o‘quvchining tafakkuri rivojiga xizmat qiladigan savol va
topshiriqlardan iborat bo‘ladi
20
. Ularda badiiy matn bilan ishlashning
muayyan bosqichlari (asarni o‘qishdan oldin, o‘qish davomida va o‘qishdan
keyin) mavjud
21
. Har bir bosqichning o‘z maqsadi va uslublari bor.
O‘qishdan oldingi mashqlar o‘quvchini asarga qiziqtirish, asar mazmunini
tushunishga tayyorlashga xizmat qilsa, o‘qish davomida bajariladigan
mashqlar bevosita badiiy matnni tushunish — tahlil qilishga qaratiladi.
Bunda asar tahlili faqat syujetni qayta hikoyalash bilan cheklanmaydi.
O‘qishdan keyingi mashqlar esa asar ustida chuqur mushohada yuritish,
adabiyotning, san'atning boshqa turlari, boshqa fanlar va o‘quvchi hayoti
bilan aloqasini ta'minlash, o‘quvchida og‘zaki va yozma nutqni, ijodiy
qobiliyatni rivojlantirishga qaratiladi. Masalan, Angliyadagi 6-sinf darsligida
20
Arthur N.Applebee, Abdrea B. Bermuder etc. World Literature/ Evanston, Illinois, 2008.
21
Мирзаева З. Адабиёт фанларини ўқитишда интегратив ёндашув муаммолари / Тил ва адабиёт
таълимига бағишланган республика анжумани материаллари, Тошкент, 2016

---

49
“Yozning bir kuni” (R.Bredberi) asarini o‘qishdan oldingi savol va
topshiriqlar kuyidagi mazmunda berilgan: “O‘zigiz uchun qadrdon bo‘lgan
dunyo tasvirin chizing.Siz uchun muhim bo‘lgan narsalar bir kunda yo‘qolib
qolsa, o‘zingizni qanday his qilgan bo‘lardingiz?
O‘qish davomida: “Bolalar nega bosh qahramonni yakkalatib qo‘yishd
i”?
O‘qishdan keyin: “Asar voqyealari Venera sayyorasida kechadi. yer va
Venera sayyoralariing o‘xshash va farqli jihatlari nimada? Voqyealar yer
sayyorasida kechishi mumkinmidi?”
Adabiyot darsliklarida “asar haqida” degan bo‘lim berilmaydi, balki
savol va topshiriqlar vositasida o‘quvchining asarga
munosabati
shakllantiriladi.
Bugungi kunda jahon miqyosida kechayotgan integratsiyalashuv,
globallashuv jarayonlari barcha sohalar qatorida ta'lim yo‘nalishiga ham
jiddiy ta'sir o‘tkazmoqda. Ҳинд методист олимларидан бири Аниша
Мунавварнинг таъкидлашича, адабиёт фанларини икки босқичли
тизимда ўқитиш мақсадга мувофиқдир. Булар
Pre-teaching project
ва
Post-teaching project
22
.
Pre-teaching project
(darsni tashkil etish loyihasi)
o‘qituvchining
adabiyot darslarini tashkil etish, o‘quvchini badiiy asarlar mutolaasiga
qiziqtira olish mahorati masalalari asosiga quriladi. Dastlabki o‘qitish
loyihasining muhim shakllaridan biri – badiiy matnga
geografik aspektda
yondashuv loyihasidan
iboratdir.
Badiiy matnni chuqur tushunish, uning ichki hayotiga yashiringan
22
A. G. Mujawar. Creative Techniques of Teaching Literature // Language in India. ISSN 1930-2940 Vol.
13:7 July 2013.

---

50
ayrim ma'no qatlamlarini idrok etishda geografik yondashuv usulidan
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Aytaylik, talabalarga XX asr
o‘zbek adabiyotidan dars beradigan o‘qituvchi Cho‘lpon ijodini o‘rgatish
jarayonida u tavallud topgan shahar,tuman yoki qishloq (masalan,
Andijonning Qatorterak mahallasi), ushbu shahar yoki qishloqqa
chegaradosh hududlar, o‘sha joyning geografik joylashuvi, bugungi xolati,
ijodkor yashagan hudud bilan bog‘liq konstruktiv o‘zgarishlar, muayyan
manzilning badiiy asardagi tasviri va yana shunga o‘xshash detallar
vositasida tushuntiradi.
Natijada o‘quvchining badiiy asardagi voqyelikni real epizodlarda
ko‘rish va tasavvur qilish imkoni yaratiladi. Shu o‘rinda o‘qituvchi
talabalarning o‘zlaridan ham turli xil, xususan, ijodkor yashab o‘tgan joy
nomiga aloqador ma'lumotlar, umumgeorafikxaritalarni olib kelish va
muayyanjoy tasvirini daftarlariga qayd qilish
vazifasini ham berishi
mumkin. Badiiy matnni bu kabi geografik detallar vositasida o‘rganish asar
ichki xayotiga yashiringan xos tushunchalarni ham idrok etish imkoniyatini
kengaytiradi.
Bizning nazarimizda, badiiy matnni geografik aspektda o‘rganish
vositasida muayyan hudud iqlimi, tabiati va uning muallif ruhiyatiga ta'siri
kabi masalalarni yanada chuqurroq idrok etish uchun ham zamin yaratiladi.
Zotan, muallif va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik muammolari talqini,
matndagi tabiat tasvirining ijodkor ruhiyatidagi in'ikosi masalasi zamonaviy
tanqidchilikning yetakchi tamoyillariga aylanib ulgurgan
23
.
Adabiyot darslarida mashhur tanqidchilar, shoir va yozuvchilar, aktyor
hamda aktrisalarning suhbatlaridan foydalanish ham muayyan natijalar
23
Elaine Showalter: Teaching Literature. Blackwell Publishing Ltd, 2003.

---

51
bera oladi. Bunday usul talabalarda plyuralistik tafakkur imkoniyatlarini
kengaytirish, badiiy matnni turli aspektlarda tushunish imkoniyatlarini
yaratadi. Qolaversa, suhbat metodi badiiy matnni chuqurroq tushunishga
yordam berib, mutolaaga rag‘bat uyg‘otadi.
Xulosa qilish mumkinki, adabiyot o‘qitishga integrativ yondashuv yosh
avlodning bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi va ta'lim
samaradorligiga xizmat qiladi.
Bugun o‘quvchilar, yoshlar adabiyotni faqat oliy ta'lim muassasalariga
kirish uchun bo‘ladigan test sinovlariga tayyorgarlik nuqtai nazaridan emas,
balki o‘z tafakkuri, tasavvuri, didi, saviyasi, umuman, ma'naviy qarashlarini
yuksaltirish maqsadi bilan o‘rganishiga erishishlari zarur. Chunki badiiy
adabiyot odam ko‘nglini tarbiyalaydi. Bugungi murakkab globallashuv
sharoitida ma'naviyatimizni izdan chiqarish maqsadida xorijdan o‘zanini
yo‘qotgan selday oqib kelayotgan zararli g‘oyalarga qarshi faqat milliy
badiiy adabiyotgina milliy immunitet hosil qila olishi mumkin. Chunki
adabiyot ko‘ngildan paydo bo‘lib, ko‘ngillarga singadi.
O‘zbek
adabiyoti ta'limida xalqaro standartlardan milliy strategik
maqsadlarimizga moslarini tanlab, ularni izchil joriy qilish vaqti keldi. Umid
qilamizki, soha mutaxassislari bir maqsad yo‘lida birlashib, yakin kunlarda
milliy metodika taraqqiyotini eng yuksak cho‘qqilarga olib chiqadi.

---

52

---

53
III bob. Romanni o‘rganish bo‘yicha interfaol usullarni qo‘llashning
nazariy asoslari
Innavatsion
texnologiya – ta’lim samaradorligini oshiruvchi
omillardan foydalanish, turli pedagogik jarayonlarni loyihalash va amalda
qo‘llash orqali bilim egallashni takomillashtirish usullari. Uning asosiy
maqsadi ta’lim jarayonida o‘qituvchi va bilim oluvchi faoliytiga yangilik,
o‘zgartirishlar kiritish bo‘lib, interfaol metodlardan foydalanishni taqozo
etadi.
Interfaol usullar ta’lim jarayonida qatnashayotgan har bir bilim
oluvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishga asoslanadi. Bu
usullardan foydalanganda bilim olish qiziqarli mashg‘ulotga aylanadi.
Interfaol usullar qo‘llanilganda mustaqil ishlash ko‘nikma va malakasi
rivojlanadi.
Ma’lumki, hozirgi kunda interfaol metodlarning yuzdan ortiq turi
mavjud bo‘lib, ularning aksariyati tajriba–sinovdan o‘tib, yaxshi natija
bergan.
Ta’lim texnologiyalarini o‘quv jarayoniga tadbiq etishning asosiy
shartlari quyidagilardan iborat:
- darsni o‘qitish jarayonida har bir o‘quvchining bilimlarni
o‘zlashtirishda erkin muloqatga kirishishini rivojlantirish;
- ta’lim jarayonida asosiy e’tiborni bilim oluvchining faolligini
oshirishga va dars jarayonida ham faollikni oshiruvchi metod va zamonaviy
ta’lim vositalaridan foydalanish.
Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar yoshlarning
muhim hayotiy yutuq va muoammolarga o‘z munosabatlarini bildirishga
intilishlarini tarbiyalab, ularni fikrlashga, o‘z nuqtayi nazarlarini asoslashga

---

54
imkoniyat yaratadi. Innavatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda
o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni
amalga oshirishda asosan interfaol usullardan foydalaniladi. Interfaol
darslarda o‘qituvchi o‘quvchilarning faoliyatini dars maqsadiga yo‘naltiradi.
Bu usullarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va
o‘quvchilarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi.
Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib,
o‘quvchining dars davomida befarq bo‘lmasligi, mustaqil fikrlashi, ijod va
izlanishga jalb etilishi, ta’lim jarayonida fanga bo‘lgan qiziqishlari doimiyligi
ta’minlanishi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyatining
doimiy ravishda tashkil etilishini ta’minlaydi.
Pedagogik texnologiyaning eng asosay negizini o‘qituvchi va
o‘quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda
erishishi tashkil etiladi. Har bir dars, mavzu, o‘quv predmetining o‘ziga xos
texnologiyasi bor. O‘quv jarayonidagi pedagogik texnologiya bu aniq
ketma-ketlikdagi yaxlit jarayon bo‘lib, u o‘quvchining ehtiyoji, qiziqishidan
kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan puxta
loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan bo‘ladi.
O‘qituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rish mobaynida o‘quv vositalarini
dars mavzusiga qarab tanlaydi va asosiy e’tiborni qo‘llaniladigan metodlar
va o‘quv vositalariga qaratadi. O‘qituvchi har bir mavzuga mos yangi
usullar va texnik vositalardan o‘z o‘rnida va unumli foydalana olsa,
shundagina ko‘zlagan maqsadga erisha oladi. Bu esa o‘quvchilarni
mustaqil bilim olishga, berilgan aniq mavzu bo‘yicha atroflicha fikrlashga
va ijodiy faol bo‘lishga yo‘naltiradi. Hozirgi kunda keng qo‘llaniladigan
usullar –“Klaster”,”Aqliy hujum”,”Debat”, Muammoli vaziyat” kabilardan

---

55
foydalanib, o‘qituvchilar darsda samarali natijalarga erishmoqda. Dars
davomida mavzu yuzasidan kelib chiqqan muammolarni innavatsion
texnologoyalarni qo‘llash orqali oson yechimini topish mumkin. O‘qituvchi
o‘quvchilarning darsdagi faoliyatini aniq bir maqsadga yo‘naltirishi, har bir
dars puxta rejalashtirilishi, zamonaviy pedagogik texnologiylar asosida
tashkil etilishi lozim. O‘qituvchi doimiy ravishda o‘quvchilarni o‘rganilgan
mavzu yuzasidan fikr bildirishga undashi, taklif va mulohazalarni,
iste’dodini namoyish qilishga bo‘lgan urinishlarini qo‘llab quvvatlashi,
buning uchun sharoit va imkoniyat yaratib berishi lozim.
Ona tili va adabiyot darslarida ham zamonaviy usullardan foydalanish
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishda yaxshi
samara
beradi.
“Nihol
o‘stiramiz”
usuli
orqali
yangi
mavzuni
mustahkamlash mumlin. Bunda dars boshida o‘quvchilarini guruhlarga
bo‘lib olamiz. Yangi mavzuni mustahkamlash jarayonida har bar guruhga 1
donadan oq qog‘oz beriladi. O‘quvchilar bu usul asosida yangi mavzu
bo‘yicha olgan bilimlarini mustahkamlashadi o‘quvchilar oq qog‘ozga nihol
chizadi va niholni parvarishlab o‘stiradi. O‘quvchilar yangi mavzu yuzasidan
olgan bilimlari bilan niholni parvarishlaydi. Har bir olgan ma’lumot bilan
niholda bitta shox paydo bo‘ladi. Shu tariqa nihol bir daraxtga aylanadi va
o‘qituvchiga o‘quvchilar yangi mavzuni qay darajada o‘zlashtirganini
aniqlashga qulaylik yaratadi. Bunda o‘quvchilarning tasviriy san’at faniga
bo‘lgan qiziqishi ortadi, daraxtni qay darajada tasvirlashi orqali ularning
fikrlashini rivojlantirib boradi. Shoir yoki adibning hayoti va ijodi haqidagi
ma’lumotlarni o‘quvchilar qay darajada eslab qolganini, shu bilan bir
qatorda uning yaratuvchanlik menatsevarlik qobiliyatlari shakllanib boradi.
O‘quvchilarninhg tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbati ortib boradi.

---

56
Ta’lim-tarbiya bir joyda to‘xtab qolmaydi, u doimiy takomillashuv
jarayonida. Shunday ekan, o‘sib kelayotgan yosh avlodga bilim berishning
yangi usullarini ishlab chiqib, o‘quv jarayoniga tavsiya etish dolzarb
masalalardan biridir.
Pedagogik texnologiyaning tub mohiyati, o‘qitishning an’anaviy,
o‘qituvchi tomonidan bayon qilish, talabalarga tayyor bilimlarni berish
usulidan voz kechib talabalarni ko‘proq mustaqil ta’lim olishga undashdan
iborat. Bunda o‘qituvchi talabalar bilish faoliyatining boshqaruvchisi,
maslahatchi,
yakuniy
natijaga
yo‘llovchi
shaxs
vazifasini
bajaradi.Pedagogik texnologiyaning samaradorligi yana shundan iboratki,
unda turli o‘qituvchilar muayyan fan (mutaxassislik bo‘yicha) bir xil (deyarli
bir xil) yakuniy natijaga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa barcha
o‘quv yurtlariga yagona Davlat ta’lim standarti talablariga javob beradigan
mutaxassislar tayyorlash vazifasi yuklatilgan hozirgi davrda biz,
o‘zbekistonlik pedagoglar, uchun nihoyatda muhimdir.
Bizga
ma’lumki,O‘zbekiston
hukumati,shaxsan
muhtaram
Prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov Respublikamiz mustaqillikka
erishgan dastlabki kunlardanoq,ayniqsa, so‘nggi yillarda ma’naviyat va
ma’rifat masalalari va ta’lim tizimini takomillashtirib, uni jahon
andozalariga
muvofiqlashtirish
bo‘yicha
ibratli
ishlarni
amalga
oshirmoqdalar.
Shuni ta’kidlash lozimki, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan
barcha o‘quv yurtlarida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha
aniq maqsad sari samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 1997 yil
aprel-iyun oylarida o‘tkazilgan Respublika ilmiy-amaliy seminarlar dasturida
pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga joriy etish masalasi o‘z aksini

---

57
topgan. O‘sha yili avgust oyida «Muammolar» institutida «Ilg‘or pedagogik
texnologiyalar» bo‘yicha jadallashtirilgan
kurs
tashkil qilinib, unda
professor B. L. Farberman qiziqarli ma’ruzalar o‘qidi. U ta’kidlaganidek:
«Ko‘p bosqichli ta’lim tizimi, yangi standart va o‘quv dasturlari joriy
etilayotgan hozirgi davrda o‘qitishni eskicha uslub bilan olib borishga yo‘l
qo‘ymaslik kerak».
Xo‘sh, ilg‘or pedagogik texnologiya o‘zi nima, uning an’anaviy o‘qitish
usulidan qanday afzalliklari bor?
Ilg‘or ijodkor pedagoglar tomonidan an’anaviy ta’lim texnologiyasidagi
kamchiliklarga javob topish, samarali uslublarini takomillashtirish,
o‘quvchining aqliy mehnatini amalga oshirish usullarini izlashlari natijasida
o‘ziga xos ta’lim usuli vositalari yaratildiki, buning oqibatida yangicha
pedagogik fikrlash tarzi vujudga keldi.
Ana shu izlanishlar zamirida yangi pedagogik texnologiyaga asos
solgan pedagogik texnologiyalar yaratila boshlandi. Qo‘llaniladigan
pedagogik texnologiyalarni bir tizimga solish, unga maqsadli yo‘nalish
berish ta’limni amalga oshirishdagi shakl va mazmun yaxlitligini
ta’minlagan holda kutilishi zarur natijani olishni belgilaydi.
O‘qitishning mavjud uslublari ko‘p hollarda o‘quv jarayonini tashkil
etish va olib borishga oid tavsiyalar majmuidan iborat bo‘lsa, pedagogik
texnologiya asosida interfaol usullardan foydalanish bundan farqli o‘laroq,
birinchidan, yakuniy natijani kafolatlaydi, ikkinchidan esa bo‘lajak o‘quv
jarayonini ham loyihalaydi. «Pedagogik texnologiya o‘quv maqsadlarning
aniq belgilanishi, yakuniy natijaning kafolatlanishi, o‘quv jarayoni
takrorlanuvchanligining ta’minlashi va tezkor qaytuvchan aloqaning
mavjudligi bilan xarakterlanadi».

---

58
O‘quv maqsadlari pedagogik jarayonni tashkil etuvchi qismlarning eng
muhimi, yetakchisi bo‘lib hisoblanadi. Pedagogik jarayon o‘zining qanchalik
murakkabligi va davomiyligidan qat’iy nazar, u, eng avvalo, maqsadni
aniqlashdan boshlanadi.
Ta’lim
jarayonida
o‘qituvchilar
ham
o‘quvchining
barcha
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga harakat qilishlari muhim ahamiyatga
ega.
Innovatsiya orqali o‘qitish jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchining
o‘zaro munosabatlari optimallashtiradi. Bunda har ikkala shaxs ham faol
ishtirokchiga aylanishi ko‘zda tutiladi. Ta’lim jarayonining samaradorligi
esa ushbu o‘zaro munosabatlarning qanday bo‘lishiga bog‘liq, albatta.
Ta’lim jarayonida interaktiv usullardan foydalanish mantig‘ida ikki xil
g‘oya yotadi:
а) o‘quv jarayonini to‘la-to‘kis o‘rgatuvchi mashinalarga o‘tkazib, unda
asosiy rol o‘ynaydigan o‘qituvchini to‘la ozod qilish;
b) uning faoliyatini tashkil etish va maslahat berish funksiyalari bilan
chegaralash.
Shuning uchun ham o‘qitish mazmuni va jarayoni bo‘yicha
mutaxassislar guruhi tomonidan ishonchli bo‘lgan o‘qitish tizimlarini
rejalash, yaratish va ularni qo‘llashga tayyorlangan sharoitda, hatto
«o‘rtacha» o‘qituvchi ham yuqori natijalarga erishishi mumkin.
Ta’limning
amalga
oshirish
jarayoniga
yangi
pedagogik
texnologiyalarni kiritish quyidagilarga asoslanadi:
- ta’lim jarayonida ishtirok etuvchi o‘quvchi shaxsi ustivorligini
ta’minlash;
- ta’lim maqsadining natijaga erishuvini (kafolatlanganligini) amalga

---

59
oshirish;
- ta’lim jarayoni boshqariluvchi jarayon ekanligidan kelib chiqqan holda
uning maqsadli boshqariluviga erishish;
- ta’lim mazmunini ta’minlovchi vosita, usul shakllari texnologiyasini
yagona bir tizimga keltirish.
Yangi pedagogik texnologiyalarning asosiy tamoyillari quyidagilardan
iborat:
–Uzluksiz malaka oshirish;
–Muntazam tahlil qilib borish;
–Loyihalashtiruvchi vositalarning eng zarurini tanlash;
–Tanlangan uslublarning maqsadga muvofiqligini aniqlay bilish(ta’lim
metodlari);
–Olinishi zarur bo‘lgan natijani oldindan taxmin qilish(kafolatlangan
maqsadga erishish);
–Ta’lim jarayonining yaxlitligini ta’minlash.
Yangi pedagogik texnologiyalarning ta’lim jarayoniga tatbiq etilishi,
o‘quv jarayoniga bir qator yangi elementlarni olib kiradi va bular
quyidagilar:
–O‘quv birliklarini(mezonlar) belgilash;
–Diagnostik tahlil;
– Tuzatish kiritish;
–Qayta ishlash(to‘ldirish);
–Kutilishi lozim bo‘lgan(kafolatlangan) natijani olish;
–Reyting(taqqoslash).
Yuqoridagi tamoyillar va elementlarga asoslangan holda va yangi
pedagogik texnologiyalarni ta’limga joriy etish, ayniqsa rivojlangan

---

60
davlatlardagi pedagogik texnologiyalardan foydalanib, ta’limiy pedagogik
texnologiya tizimini yaratish borasida amalga oshirilayotgan ishlarni
umumlashtirish va ta’lim jarayonida qo‘llash uchun quyidagilarni amalga
oshirish lozim:
1. Ta’lim jarayonining ishtirokchilari – pedagog va o‘quvchi o‘rtasida
o‘quv mehnati rejasini ishlab chiqish: ya’ni pedagog bo‘lim yoki bobni
o‘rganish rejasini tuzar ekan, ushbu rejada o‘quvchi faoliyat o‘z aksini
topmog‘i kerak.
2. Fanning ichki bog‘lanishi yoki fanlararo bog‘lanish imkoniyatlaridan
maqsadli foydalanish. Ma’lumki, har bir o‘rganiladigan kichik yoki yirik
o‘quv birliklari oldin o‘rganilganlariga tayanadi. Demak o‘quvchini yangi
bo‘lim, bobni o‘rganishga olib kirishda undagi mavjud bilimlarga tayanish,
agar mavjud bilimlar yangi bobni, bo‘limni o‘rganishga yetarli bo‘lmasa
«oraliq tayyorgarlik» olib borish va shundan keyingina o‘quvchini bilimlarini
o‘rganishning navbatdagi bosqichiga olib kirish lozim. Bunday ishlash
yangi
pedagogik
texnologiyaning
asosiy
elementlaridan
biri
diagnoz(tashhis) hisoblanib, o‘quvchilarning yangi bilimlarini o‘zlashtirish
qanchalik darajada tayyor ekanliklarini aniqlashdan iborat. Hozirgi davrda
ta’lim sohasida eng muhim vazifalar eskirgan tamoyillar va bir qolipdagi o‘qitish
metodlaridan voz kechib, zamon talablariga javob beradigan yangi yo‘nalishlarni
izlashni taqozo etmoqda.

---

61
3.1. Romanni o‘rganishda zamonaviy interfaol usullar
Asarni o‘rganishda zamonaviy interfaol usullardan foydalansak hozirgi
zamon talabiga javob bera olgan bo‘lamiz. Adib hayoti va ijodi, asar tahlili
uchun
metodikalardan
foydalanamiz.
Masalan,
“Zinama-zina”
texnologiyasi, bunda o‘quvchilarni bilimini mustahkamlash uchun savollar
beriladi va savolga javob bergan o‘quvchilarni zinama-zina ko‘tarilishi
mumkin shu bilan o‘quvchilarni baholaymiz. “Aqliy hujum” metodi eas
tezkor savol-javob orqali o‘quvchilarni qanchalik ziyrak va zukkoligini bilib
olishimiz mumkin.
“Rolli o‘yin” metodi bunda o‘quvchilar asar
qahramonlarini tasavvur qilib, rol ijro etib berishlari kerak bo‘ladi. Shu bilan
o‘quvchilarni qobilyatlarni yuzaga chiqara olamiz. “FSMU” metodi orqali
o‘rtaga fikr tashlanadi va o‘quvchilar fikr yechimini, sababini, misolini,
umumlashtirish so‘raladi. Bu metod orqali o‘quvchilarni ko‘proq fikrlashga
yordam beradi. “Davra suhbati” metodi bunda o‘quvchilar aylana bo‘lib
o‘tirib olishadi, so‘ng mavzu yuzasida suhbat qurishadi. Mulohaza qilib,
savollarga javob berishadi. “VIDEOTOPSHIRIQ” metodi orqali oldin mavzu
videa orqali tomasha qildiramiz, keyinchalik shu mavzuga doir
topshiriqlarni o‘quvchilarga berib, topshiriqqa javoblar olamiz. Zamonaviy
ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va
jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa
vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda
ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, ular tomonidan
egallangan bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan
yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan texnologik
yondashuvni talab etadi.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchi o‘quvchi shaxsiga mos metodlarni qo‘llay

---

62
olmasa, o‘quvchi shaxsini o‘zgartirish uchun sharoit yaratilmasa, uning
tarbiyasida chekinish yuz beradi
Ayni paytda o‘qituvchi oldida mas’uliyatli va mashaqqatli vazifa –
o‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatish hamda ijodiy fikrlashni shakllantirish
turibdi.
Ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar o‘sib kelayotgan
yosh avlodni tarbiyalash, ularga ta’lim berish jarayonini sifat jihatidan
takomillashtirishni talab qilmoqda. Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallik bilan
rivojlanayotgan hozirgi davrda mehnat bozorida raqobatbardosh, mustaqil
fikrlaydigan kadrlar tayyorlash uchun o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini
o‘stirish muhim ahamiyatga ega va rivojlangan mamlakatlar tajribasida
isbotlangan.
O‘zbekistonning to‘la mustaqil bo‘lishida fuqarolarning ruhiy va fikriy
mustaqilligi muhim kasb etadi. Shuning uchun ham jamiyat a’zolarini,
ayniqsa yoshlarni mastaqil fikrlay olishga o‘rgatish bugungi kunda o‘ta
dolzarb masala bo‘lib turibti. Yoshlarni tashabbuskor kishilar sifatida
tarbiyalash, ularni nostandart fikrlashga odatlantirishda ta’lim tizimi
alohida o‘rin tutadi.
Hozirgi paytda milliy pedagogikaning asosiy diqqati tarbiyalanuvchi
shaxs ma’naviyatini kamol toptirishga, uning o‘ziga xos tarzda fikrlaydigan,
mustaqil xulosalarga kela oladigan, ijodkor, tashabbuskor, mas’uliyatni
zimmasiga olishdan cho‘chimaydigan faol inson qilib shakllantirishga
qaratilgan.
Insonning tuyg‘ular olami, hissiyotlar dunyosi erkin bo‘lmas ekan,
o‘qituvchi yoki o‘zga kishining tazyiqlaridan, zo‘ravonliklaridan hayiqib turar
ekan, u hech qachon mustaqil fikr aytolmaydi.

---

63
Hissiyotlariga daxl qilinmagan odamdan erkin fikrlay oladi, o‘z fikrini
asoslay biladi, uni himoya qila oladi.
Erkin
fikrlashga
o‘rgatish
zarurati,
qolaversa
mustaqillikni
mustahkamlash ehtiyojini ko‘zlab, xalq ruhiga singib qolgan mute’lik,
jur’atsizlik kabi illatlarni tugatish, shuningdek serandishalik, kattalarga
ko‘r-ko‘rona itoat qilish, sabr-toqatlilik kabi fazilatlarni ongidan chiqarish
lozim edi. Mustaqillik sharofati ila erkinlik, Vatan, millat, davlat oldida
mas’ullik, ma’naviyatga intilish, shaxsiy fikrga ega bo‘lish singari
bobokalonlarimizdan o‘tib kelayotgan fazilatlar qayta jumbushga kela
boshladi.
Bu holatni ta’lim-tarbiyada bevosita aloqador muassasalar, shaxslar
hisobga olib, tarbiyalanuvchiga bo‘lgan munosabatni o‘zgartira boshladilar
va ta’lim jarayonining pirovard maqsadi – erkin fikrlash va ma’naviyat
ekanini tushunib yetdilar. Eng muhimi, mustaqil fikrlaydigan o‘quvchi
shunday sifatga ega bo‘lmagan sinfdoshidan farqli o‘laroq barcha narsani
bilishga qiziqdi, ta’lim jarayonidan zavqlandi.
Shuni ta’kidlash lozimki, o‘quvchi erkin va mustaqil fikrlashning usul va
yo‘llarini egallaganda o‘quv materialini tez idrok etadi, puxta o‘zlashtiradi.
Dars mashg‘uloti bilan qanoatlanmay qoladi. Sinfdoshining fikrlashiga xalal
beruvchi nojo‘ya xatti-harakatlaridan ranjiydi. Ayni paytda fikrlashga
o‘rganmagan o‘quvchi fikrlaydigan sinfdoshi oldida ojizligidan iymanadi,
iztirob chekadi, turli salohiyatdagi o‘quvchilardan tashkil topgan guruhda
ishlashdan esa o‘qituvchi tez toliqadi.
Bunday holatlar esa sinf o‘quvchilarining tayyorgarlik darajasi,
qobiliyatiga qarab guruhlashga taqozo qiladi.
O‘quvchilar
ishining
yuqori
samaradorligini
asosiy
sharti,

---

64
tashabbuskorlik va faolligini vujudga keltirish ular faoliyatlarini vujudga
keltirish ular faoliyatlarini baholashdan iboratdir.
Hozirgi vaqtda bo‘yicha ulgurmovchanlik uch mezon bilan
aniqlanadi:
- o‘zlashtirib olinganlik darajasi va amaliy bilimlarni amalga oshirish;
- programmada belgilangan mashqlarni texnik nuqtayi nazaridan
harakat faoliyatlarini bajarish sifati.
“ZINAMA-ZINA” TEXNOLOGIYASI
QOIDASI: Ushbu texnologiyada o‘rtaga qo‘yilgan masala yechimi
ketma-ketlikda amalga oshirilishi kerak.
Savollar:
1.
Pirimqul Qodirov qachon va qayerda dunyoga kelgan?

---

65
2.
Pirimqul Qodirov qayerga o‘qishga kiradi?
3.
Pirimqul Qodirov qayerda ishlagan?
4.
Pirimqul Qodirov asarlarini sanab bering?
5.
“Yulduzli tunlar” dostoni kim haqida edi?
6.
“Yulduzli tunlar” dostoni yozishga sababchi bo‘lgan asar
qaysi?
7.
“Yulduzli tunlar” dostonida bosh qahramon?
8.
“Yuzduzli tunlar” dostonida qahramonlarni aytib bering?
9.
Umar Shayx Mirzo qanday o‘ladi?
“Aqliy hujum” metodi
Metodi
“Rolli o‘yin” metodining afzallik tomonlari:

O‘quv jaroyonida o‘quvchilarda motivatsiya (qiziqish)ni
shakllantirishga yordam beradi.
"Rolli O'yin"
"Rolli O'yin"

---

66

O‘quvchilarda shaxslararo muomala malakasini
shakllantiradi.

Nazoriy bilimlarni amalyotda qo‘llay olishni o‘rgatadi.

O‘quvchilarga berilgan vaziyatni tahlil qilishda malakasi
shakllanadi.
“Rolli o‘yin” metodining kamchilik tomonlari:

Ko‘p vaqt talab etadi.

O‘quvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi.

O‘quvchilarni o‘yinga tayyorgarligi turlicha bo‘lishi
mumkin.

Barcha o‘quvchilarga rollar taqsimlanmay qolishi
mumkin.
METODI
F-fikrni bayon etish
S-fikr bayoniga sabab ko‘rsatish
M-ko‘rsatilgan sababini isbotlash misolini (dalil) keltirish.
U-fikrlarni umumlashtirish.
METODI
Aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan
FSMU
FSMU
"Davra suhbati"
"Davra suhbati"

---

67
o‘quvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib
boriladigan metodi.
Yangi bilimlari bayon etishda, juda sekin kechadigan jarayonlar
bilan tanishish, bevosita kuzatish mumkin bo‘lmagan, shuningdek,
tez sodir bo‘ladigan jarayonlar, hodisalarni kuzatish imkonini
beruvchi metoddir.
3.2. Ishning amaliyotga tatbiqi
Roman (franz. roman)
- nasriy asar janri. Uning dastlabki lug‘aviy
ma'nosi roman tillarida (o‘rta asrlarda roman tillarida yozilgan har qanday
asarni anglatadi) yaratilgan adabiy asardir. Keyinchalik bu atama o‘zining
lug‘aviy ma'nosidan uzoqlashib, keng qamrovli nasriy asar nomini anglata
boshlagan. Roman - inson hayotini jamiyat bilan bog‘lab, keng tasvirlovchi
yirik epik janr hisoblanadi. U boshqa nasriy janrlar - qissa, hikoyalardan
o‘zida ko‘plab personajlarning taqdirini aks ettirishi, katta miqyosdagi
"Videotopishmoq" metodi
"Videotopishmoq" metodi

---

68
voqea-hodisalarni tasvirlashi bilan farq qiladi.
Roman mavzu va shakl jihatdan xilma-xil. Avvalgi darslarimizda bu
jarirning mavzu jihatdan bir necha xil ekanligi haqida suhbatlashganmiz.
(tarixiy roman-A Qodiriy, «O‘tkan kunlan»; O. Yoqubov, «Ulug‘bek xazinasi»;
harbiy roman-Oybek, «Quyosh qoraymas»; Shuhrat-«Shinelli yillar»;
zamonaviy roman-P. Qodirov, «O1mos kamar»; O. Yoqubov-«Diyonat»;
sarguzasht va fantastik roman-X. To‘xtaboyev, «Sariq devni minib»;
ijtimoiy-falsafiy roman-A Muxtor, «Davr mening taqdirimda» kabi.) Ushbu
janrni to‘liq idrok qilishda uning shakllarini bilish ham juda muhimdir.
Chunki shunday romanlar bitiladiki, romannavis ko‘ngliga tukkan, yoritishi
kerak bo‘lgan voqealar bir kitobga sig‘maydi. Muallif uni ikki, uch, to‘rt va
hatto undan ortiq kitob holida yaratishi mumkin. Shunga ko‘ra roman
o‘zining hajmi va shakliga ko‘ra dilogiya, trilogiya, tetralogiya, romanlar
turkumi ko‘rinishlarida bo‘lishi mumkin. Demak, romanning voqealar
ko‘lami uning necha kitobdan iborat bo‘lishini belgilaydi.
Umumiy mazmuni, g‘oyasi, asosiy qahramonlari, voqealar tizimining
o‘zaro aloqadorligi, bog‘liqligi bilan bir butunlikni, yaxlitlikni tashkil etuvchi
ikki kitobdan iborat ikki mustaqil roman-
roman-dilogiya
deb ataladi va
nisbatan katta voqea-hodisalarni qamrab oladi. Bunda asardagi bosh
qahramonlar taqdiri tasviri har ikkala kitobda ham davom etadi. Masalan,
P. Qodirovning «Yulduzli tunlar», «Avlodlar dovoni», H. G‘ulomning
«Mash'al», M. Ismoiliyning «Farg‘ona tong otguncha», X. To‘xtaboyevning
«Sariq devni minib», «Sariq devning o‘limi» romanlarini o‘zbek adabiyotida
yaratilgan roman-dilogiyalarning namunalari desa bo‘ladi.
Roman-trilogiya
haqida ham roman-dilogiyaga nisbatan qo‘llangan ta'rif
mos keladi. Shunday ekan, trilogiya - uch kitobdan iborat roman bo‘lib,

---

69
ijtimoiy hayotning katta bir davrini o‘z ichiga oladi. Bunday asar undagi
qahramonlar hayotini, davrning juda katta qismini voqealar fonida
ko‘rsatishga qodir bo‘la
di. Masalan, Siz kuni kecha o‘rgangan Said
Ahmadning «Ufq» trilogiyasi uch kitobdan iborat romandir. Romanning
birinchi kitobi «Qirq besh kun» deb atalib, unda xalqimizning urushgacha
bo‘lgan hayoti, uning mehnat jasorati (Katta Farg‘ona kanali qurilishini
eslang) qalamga olingan. «Hijron kunlarida» deb ataladigan ikkinchi kitob
esa
birinchi
kitob
qahramonlarining
urushda
va
front
ortidagi
qahramonliklari haqida hikoya qiladi. Asarning uchinchi kitobi-«Ufq
bo‘sag‘asida» esa ularning urushdan so‘nggi taqdiri tasvirlangan.
Ko‘ryapsizki, ushbu roman-trilogiyada juda katta davr qamrab olingan
va bu uch mustaqil kitob qahramonlarning g‘oyat murakkab, baxtli va
mashaqqatli taqdirini batafsil yorita olgan.
Jahon adabiyotida L. N. Tolstoy, S. T. Aksakov, Xalqaro Nobel
mukofoti laureatlari: ingliz yozuvchisi Jon Golsuorsining «Forsaytlar haqida
qo‘shiq», arab yozuvchisi Najib Mahftizning «Xan al-Xalili», Vasiliy Yanning
«Chingizxon», «Botu», «So‘nggi dengizgacha», o‘zbek adibi S.Ahmadning
«Ufq» kabi trilogiyalarini uch kitobdan iborat roman-trilogiyalarning
mukammal namunasi, desabo‘ladi.
Roman-tetralogiyalar
to‘rt kitobdan iborat roman shakli bo‘lib, jahon
romanchilik tajribasida uchraydi. (Masalan, rus adibi V. Katayevning «Qora
dengiz to‘lqinlari» tetralogiyasi.)
O‘zbek adabiyotida O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tohir Malikning to‘rt
kitobdan iborat «Shaytanat» romani yaratilgan,
To‘rtdan ortiq kitobdan iborat roman shakllarini
romanlar turkumi
deb
atash rasm bo‘lgan. Romanchilik tajribasida bunday asarlar turkumiga

---

70
fransuz adiblari Romen Rollanning o‘n jildlik «Jan Kristof», Roje Marten dyu
Garning sakkiz jildlik «Tibo oilasi» romanlarini misol qilib keltirish mumkin.
Ahamiyatlisi shundaki, har ikkala adib ham ushbu asarlari uchun Xalqaro
Nobel mukofotiga sazovor bo‘lganlar.
Romanchilik deganda
epopeya
degan tushuncha ham ko‘p ishlatiladi.
Uning roman shakllari (dilogiya, trilogiya, tetralogiya, romanlar turkumi)ga
faqat bilvosita aloqasi bor, ya'ni unda asarning necha kitobdan iborat
bo‘lishi emas, balki qanchalik ko‘p va katta voqea-hodisalarning qamrab
olinishi muhim. Masalan, asar qahramonlarining bir necha avlodi taqdiri
yoritilgan Oybekning «Navoiy», S. Ayniyning «Qullar» kabi
roman-epopeyasi
shular jumlasidandir.

---

71
Xulosa
Bu asar mazmun e’tibori bilan qomusiydir unda Markaziy Osiyo, O‘rta
Osiyo, O‘rta Sharq va Hindiston o‘lkalarining tarixi, etnografiyasi, adabiyoti
va etnik qatlamlari tabiati, o‘simliklar va hayvonot dunyosi tili adabiyotiga
oid qimmatli va ishonarli ma’lumotlar jamlangan. Bu shoh asarda adib
Boburning yuksak badiiy mahorati, sodda va tushunarli til uslubi, uning
o‘ziga xos betakror go‘zalligi o‘z aksini topgan. Asarning bosh qaharamoni
Zahiriddin Muhammad Boburning o‘zi.
Uning hatti-harakati, amalga
oshirgan ishlari, maqsad va intilishlari, ularni amalga oshirishdagi qat’iyat
va mahorati asar qahramonini ideal qahramon darajasiga ko‘taradi.
Biz ushbu BMI da Zahiriddin Muhammad Bobur ijodining
o‘zbek
adabiyotini rivojlanishida tutgan o‘rnini aniqladik va uning bizga qoldirgan
adabiy merosini birma-bir sanab chiqib, barcha asarlarining qaysi sohaga
ba’g‘ishlanganligini hamda ularning o‘zbek va jahon adabiyoti
rivojida
qay darajada
ilmiy-adabiy qimmatga
ega ekanligini o‘rgandik va
ilmiy-nazariy xulosalar chiqardik. Bobur mirzoning hayoti va faoliyatiga oid
mavzular ummonday cheksiz. Bu ummonda o‘nlab, yuzlab adabiy kemalar
suzishi mumkin. «Yulduzli tunlar» ana shu majoziy kemalardan biri tarzida
yuzaga keldi.
Professor Q. Yo‘ldoshev haqli ravishda ta’kidlaganidek, «Maktab
adabiyoti ta’lim berish vositasi emas, balki tarbiyalash vositasidir. Aslida
adabiyot tarixiga dahldor biror dalilni sharillatib aytib bera oladigan,
ammo ma’naviyatida ezgu fazilatlar bo‘lmagan o‘quvchidan ko‘ra, ayrim
adabiy
ma’lumotlar
tizimini
bilmasa
ham,
badiiy
asarlarning
qahramonlariga xos eng insoniy fazilatlarni o‘z tabiatiga singdira bilgan,
sirtdan qaraganda, nofaolday tuyuladigan o‘quvchilar jamiyatimiz uchun

---

72
ko‘proq zarurdir... Badiiy adabiyot go‘zal dunyo ichida go‘zal ruhiy dunyo
yaratishdir»
24
. Shu nuqtayi nazardan adabiyot fanining asosiy maqsadi
ham o‘quvchilar ong-u shuurida ma’anviy qadriyatlar sadoqat, vatanga
muhabbat, ezgulikka mehr uyg‘otishdan iboratdir. biz ushbu bitiruv
malakaviy ishimizda adabiyot darsliklarining kata qismini egallagan turli
davrlarda yaratilgan hikoyalarning badiiy xususiyatlarini o‘quvchiga
o‘rgatishning usul va vositalari haqida so‘z yuritdik. Mazkur
izlanishlarimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik:
1.
Adabiyot fanidan dastur va darsliklarni o‘rganish jarayonida
ularning o‘quvchilar yosh xususiyatlariga nechog‘lik mos kelishini
aniqladik. Hikoyalarni o‘rganish quyi sinflardan boshlanib, o‘rta maxsus
kasb-hunar ta’limining yuqori bosqichlariga qadar o‘rgatilishi hamda
mazkur hikoyalarning g‘oyaviy jihatlari ham oddiydan murakkabga
tomon o‘sib borishini kuzatdik.
2.
Akademik litseylarda o‘quvchilarga mutolaa uchun tavsiya
etilgan hikoyalarning salmog‘ini o‘rganish jarayonida ularning o‘zbek
adabiyoti tutgan o‘rni va badiiy qimmatini ham asoslashga harakat
qildik.
3.
O‘quvchilarning badiiy tahlil malakalarini shakllantirish uchun
foydalanish mumkin bo‘lgan ilg‘or pedadogik texnologiyalarni tahlil
qildik.
4.
Hikoyalarning
badiiy
xususiyatlarini
o‘rganishga
doir
ilmiy-metodik asarlarni o‘rganib, ulardagi fikrlarni umumlashtirdik.
5.
Hikoyalar badiiyatini o‘rgatishda xorij tajribasini tahlil qildik
va bu borada rivojlangan davlatlaning ta’lim tizimidagi muhim jihatlarni
24
.Yo‘ldoshеv Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T.: O‘qituvchi, 1996.-30 -34- b.

---

73
alohida taqqosladik.
6.
Adabiy ta’limda integratsiyaning roli va o‘rnini dalillar
vositasida isbotlashga harakat qldik. Pedagogik amaliyot davomida
nazariy bilimlarimizni amaliyotga tatbiq qilib, akademik litseylarning
uchinchi bosqich o‘quvchilari uchun adabyot darslarida bevosita Shukur
Xolmirzayevning “Qariya”, Said Ahmadning “Qorako‘z Majnun”, Odil
Yoqubovning
“Muzqaymoq”
singari
hikoyalari
asosida
dars
mashg‘ulotlari olib bordik.
Akademik litseylarda epik asarlar badiiyatini o‘rganishga doir bir
soatlik ochiq dars ishlanmasi tayyorladik.
Ilovalar ( tarqatma materiallar, testlar, ochiq dars ishlanmalaridan
namunalar).
Mavzu: Bobur va Humoyun (Pirimqul Qodirov)
Darsning maqsadi:
Ta`limiy maqsad: «Bobur va Humoyun»
hikoyasi bilan tanishtirish,
ravon va ifodali o`qishga, matn ustida ishlashga o`rgatish.
Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilarni ilm olishga qiziqtirish, buyuk
ajdodlarimizdan o`rnak olish,madaniy ma`naviy meroslarimizni o`rganish,
qadrlashni o`rgatish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash.Kasblarni sevishga
o`rgatish
Rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini,
bog`lanishli nutqini rivojlantirish.
Darsning uslubi: savol-javob, tushuntirish, ko'rsatmalilik, muammoli

---

74
vaziyatlar hosil qilish,.
Darsning jihozi: darslik, ko'rgazma, tarqatma materiallar, sahna, testlar,
boshqotirmalar, rasmlar. slaydlar.
Darsning borishi.
№
Darsning bosqichi
Vaqti
1
Tashkiliy qism.
2 daqiqa
2
O`tgan mavzuni mustahkamlash.
14 daqiqa
3
Yangi mavzuni bayoni
18 daqiqa
4
Yangi mavzuni mustahkamlash.
8 daqiqa
5
Dars yakuni
3 daqiqa
Tashkiliy davr:
Tashkiliy qism. Salomlashish. O'quvchilarga yaxshi kayfiyat tilash va
darsning «Oltin qoida»larini eslatib o'tish.
1. Intizom.
2. Ahillik. 3. O'zaro hurmat.
4. Faollik.
5. Aniqlik. 6. «0'ng qo'l» qoidasi.
Ma'naviyat daqiqasi.
1. Bolalar biz qanday davlatda yashaymiz?
Mustaqil O`zbеkistonda.

---

75
2. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti kim?
Sh. M. Mirziyoyev.
3. O`zbеkiston qachon mustaqil bo`lgan?
1991 yil 31 avgustda mustaqil dеb e'lon qilingan.
4. Bu yil qanday yil dеb e'lon qilingan?
Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili
5. Vatan nima?
Vatan bu biz tug`ilib o`sgan joy, makondir.
6. Sizning Vataningiz qayеr?
O`zbеkiston.
Bolalar darsimiz – o`qish.
Shiorimiz: A'lo o`qish – bizning burchimiz.
Maqsadimiz: Vatanga loyiq farzand bo`lish.
-O'qituvchi: Aziz bolajonlar, biz I.A.Karimovning "Yuksak maniaviyat -
yengilmas kuch" asari bilan tanishib kelmoqdamiz. Biz odatda maniaviyat
haqida uning ma`no-mazmunini, hayotimizdagi o`rni va ahamiyati haqida
ko'p gapiramiz. Lekin negadir aksariyat hollarda ko'pchilik "Maniaviyat o'zi
nima?", degan savolga aniq va lo'nda javob berishga qiynaladi.
"Ma'naviyat so`zi – arabcha ma`no fe`lidan olingan bo`lib, "ma`ni" va
"ma'no" degan ma'noni anglatadi. Ma'naviyat insonni ruhan poklanish,
qalban ulg'ayishiga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini
baquvvat, iymon-e'tiqodini butun qiladigan kuch.
Hozir sizlar bilan birgalikda « Sirli raqamlar o`yinini» o`ynaymiz.
Buning uchun sizlarni 3 ta guruhga ajrataman va sizlarni bahor gullari
bo`lmish «Boychechak», «Binafsha», «Lolaqizg`aldoq»
nomlari bilan
atayman. Har bir guruhga raqamlar aytaman. Siz bu raqamlarni biz uchun

---

76
qanday tarixiy ahamiyatga ega ekanligini aytib berasiz.
Navbatchi axboroti:
2. Otilgan mavzuni so`rash
1.
Hamkorlikda hikoya qilish mashqidan foydalanish orqali
so`raladi.
Buning uchun o`quvchilar belgilangan qismgacha hikoyani ifodali
o`qib , og`zaki bayon qiladilar.
2.
Tez top o`yini o`tkaziladi (Savollar o`tilgan mavzu
yuzasidan bo`lib « Hikmat» daraxtiga ilib qo`yiladi.
1.Ota-onani hurmatlash haqida qaysi asarda yozilgan ?
( Qobusnomada )
2. «Qobusnoma» asarining muallifi kim? ( Kaykovus)
3. «Qobusnoma» qaysi asrda yozilgan? (11-asrda )
4.Bir kishi Rasulullohdan - Men yaxshiligimni kimga qilsam
bo`ladi ? deb 4-bor so`raganlarida Rasululloh qanday javob qildilar? (
otangga va boshqa yaqin bo`lgan qarindoshlaringga deb javob
qildilar.)
5.Maqolni davom ettiring. Jannat onalar … (oyog`i ostidadir.)
6.To`maris kim? (Massagetlar malikasi va fors podshohi.)
7. Boshqa ota – ona qaramog`iga farzandlikka olib tarbiya qilish
( Asrandi )
8. Farzandning ota-ona onalari oldidagi burchlari qaysi qonunda
ko`rsatilgan (O`z. Res.kons. 64-modda )
3.
Boychechak guruhi ota-onalar haqida hikmatli so`zlar va
maqollar aytadilar.
Davomini top o`yini
Binafsha guruhiga tarqatmalar tarqatiladi.

---

77
1. Ota – onang …( Davlating)
2. Ota –bola bir … (bog`)
Biri - … (gul ), biri – Bog`bon
3.Bola aziz, odobi undan … (aziz)
4. Otalar so`zi, aqlning … ( ko`zi.)
5. Ota rozi, xudo rozi.
6. Osmondagi oftobday …..
Tarmoqlash texnologiyasi “Lolaqizg`aldoq” guruhiga topshiriladi.
1.Oqituvchi: -Ekranda nimani ko`ryapsiz?
O`quvchilar: -O'zbekiston xaritsaini.
2. O`qituvchi: Mana shu go`zal, jannat makon o`lka O`zbekiston.
Agar jannat ko`kda bo`lsa,ostidadir O`zbekiston.
Agar jannat yerda bo`lsa, ustidadir O`zbekiston.
-Biz kimmiz? O`quvchilar: -Buyuk yurt farzandlarimiz.
-Yurtimizni buyukligi qayerda ko`rinadi? O`quvchi: -Ushbu yurtda
tug`ilgan buyuk avlodlarlarimizda ko`rinadi. (Ekranda rasmlar namoyish
qilinadi )
O`qituvchi: -Avlodlarimizdan kimlarni bilasiz? -Muso al Xorazmiy, Abu
Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Ulug`bek, Zahiriddin
Muhammad Bobur.

---

78
- Suhbatimizni ana shu oxirda keltirgan siymo , qalam va qilich
sohibi, Yevropada «Baber», aslida «Bobur» ya`ni («Yo`lbars ) nomi bilan
tarixga kirgan , Amir Temur
naslining to`rtinchi avlodi, aniqroq qilib
aytganda Amir Temur bobomiz o`g`li Mironshohning chevarasi bo`lmish
Andijon hukmdori Umar Shayxning o`g`li shoh Zahiriddin Muhammad
Bobur haqida fikr yuritamiz.
Bobur bobosi Amir Temur kabi buyuk saltanat bunyod etdi. Bobur
tufayli Hindistonda 300 yil hukmronlik qilgan sulola tomirlarida ulug` amir
qoni gupurib turardi.Buyuk boburiylardan ko`pchiligi ajoyib hukmdorlar
bo`lib tarixga kirdilar.Masalan Boburning nabirasi Buyuk Akbar saltanat
sarhadlarini ancha kengaytirishga muvaffaq bo`ldi. Boburning evarasi
bo`lmish
Shoh Jahon yer yuzidagi barcha mamlakatlar va zamonlar
odamlariga tuhfa bo`lgan – sevikli rafiqasi xotirasiga oppoq marmardan
bunyod etilgan hashamatli maqbara –Toj Mahalni hadya etdi. (Dunyoning
yetti mo`jizasi ekranda namoyish
qilinadi.) Buyuk boburiylar ya`ni
temuriylar san`at va adabiyotni sevar,o`zlari ham yaxshigina ijod qilishar
edi.Bunga misol tariqasida Boburning o`lmas asari «Boburnoma» asaridir.
( Ekranda namoyish etiladi.) O`zbek adabiyoti namoyondalaridan Pirimqul
Qodirov qalamiga mansub bo`lgan «Yulduzli Tunlar» romani hamda ushbu
roman davomi «Avlodlar dovoni» (Ekranda namoyish qilinadi.) Bobur va
uning o`g`li Humoyun
haqidadir. Darslikning 163-164-sahifalarida
romandan parcha keltirilgan
3. Yangi mavzuni o`tish
Bugungi mavzu « Bobur va Humoyun» deb ataladi.O`tiladigan
mavzudan siz shoh Bobur Mirzoning qanday go`zal insoniy fazilat egasi
ekanligini bilib olasiz.

---

79
Bobur va Humoyn
Bobur dovyurak, epchil ,kuchli,o`ta idrokli inson bo`lgan.U ona yurti
Andijonni, oilasini qadrlagan, farzandlarini sevgan.Farzandi uchun o`z jonini
berishga tayyor turgan otadir.
Bir kuni Humoyun betob bo`lib qoldi.U tuni bo`yi alahlab behush
yotdi.
Saroy
tabiblari
bu
og`ir
dardga
hech
bir
davo
topolmadilar.Humoyunning onasi Mohimbegim yum-yum yig`laydi. Bobur
o`rtanadi. Og`ir paytlarda Boburdan yordam olishga o`rgangan odamlar
hozir ham biron chora topishni undan kutadilar. Lekin Boburning o`zi ham
chorasizlikdan qiynalardi. Bobur o`ziga umid bilan qarab turgan
odamlarning orasidan o`tib, Humoyunning to`shagi yoniga keldi.
–Humoyun, jigarbandim. Sening shu ogir dardingni xudo sendan
olib menga bersin… Gulbadanbegimning yozishicha, o`sha kuniyoq
Humoyunning ahvoli yaxshilana boshlabdi. Boburning esa mazasi qochib,
yotib qolibdi.
Lug`at ishi: Humoyun –
Hukmdor-
Alahlab-
Evara-
Chevara-
Betob-
4. Mustahkamlash. 1.Savol – javob o`yini.
Test savollar
1.Bobur va Humoyun hikoyasi muallifi kim?
a) Habib Rahmat b) Safo Ochil d) Pirimqul Qodirov
2.Boburning ona yurtini aniqlang.
a) Samarqand b) Afg`oniston d) Andijon
3.Boburning qaysi farzandi betob bo`lib qoldi?
a) Akbarshoh b) Humoyun d) Mohimbegim

---

80
4.Boburning otasi berilgan qatorni ko`rsating.
a) Umar Shayx b) Mironshoh d) Shohjahon
5. Boburiylar tomonidan Hindistonda qaysi maqbara bunyod etilgan?
a) Registon b) Shohi Zinda c) Toj Mahal
6. Boburiylar Hindistonda necha yil hukmdorlik qilganlar?
a)500 yil b)200 yil d) 300 yil
O`qituvchi - Biz kimmiz? O`quvchilar - Buyuk yurt
farzandlarimiz.
Yurtimiz buyukligi qayerda ko`rinadi? – ushbu yurtda asrlar osha
moziydan darak beruvchi obidalardan (Ekranda tarixiy obidalar namoyish
qilinadi.)
Dam olish daqiqasi. Tez aytishlar mehnat haqida
1.Daraxt yaprog`i bilan ko`rkam,… (odam mehnati bilan)
2. Halol mehnat – yaxshi odat …
( Berur senga saodat )
3. Daryo suvini bahor toshirar ,… (Odam qadrini mehnat oshirar)
O`yla izla top
Quyidagi tariflar qaysi faslga tegishli?
1. Dov –daraxtlar mizg`igan,
2. Daraxt bargi tilla rang
Izg`irin yel izg`igan
Mevalardan tomar bol
Ko`chalar yaraqlaydi
Dalalarga bir qarang
Yulduzlar charaqlaydi
Oq gullardan chamanzor
Tong nurida cho`milib,
Kulib chiqar boychechak
Olqishlarga ko`milib.
«Boshqotirma» O`quvchilar ushbu rasmlardagi kasb egalarini
topadilar .Boshqotirmadagi kalit so`zini aniqlaydilar. ( Sahna ) so`zi kelib

---

81
chiqadi.
Rassom
Sartarosh
Muhandis
Bog`bon
Duradgor
«Yosh aktyor» o`yini o`quvchilar tomonidan ijro etiladi.
O`qituvchi: Hozir siz-u biz texnika taraqqiyoti davrida
yashayapmiz.Kompyutersiz taraqqiyotimizni tasavvur qila olmaymiz.
Internet so`zlari turmushimizgacha kirib keldi. Shuning uchun undan
to`g`ri, keragida foydalanishingiz tarafdoriman. Har doim ota – onangiz
nasihatlariga itoat qiling eng go`zal fazilatlaringiz bilan hammaga o`rnak
bo`ling. Yoshlikdan Ilm olish, hunar o`rganishga har doim shay turing.
Dono xalqimizda shunday ibratli maqol bor.
Vaqting ketdi , naqding ketdi. (U. Rahmatullayevning qo`shig`i
eshitiriladi )
Faol qatnashgan o`quvchilar rag`batlantiriladi.
5. Uy ishi: 1. (Yozish uchun ) Lug`atdagi so`zlarga gap yozish
2.Hikoyani o`qib ,og`zaki aytib berishga tayyorgarlik ko`rish.

---

82
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Karimov I.A.
Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T:
Ma’naviyat, 2011.
2.
Karimov I. A. ”Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni
tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy yettirish va modernizatsiya
qilishning eng muhim sharti” //“Ma’rifat” gazetasi, 2012-yil.
14, 1-bet.
№
3.
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. – T: 1997 yil
4.
Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. – T: 1997
yil
5.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining Farmoni “Ta’lim va
tarbiya va
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol
avlodni voyaga yetkazish to‘g‘risida”. – T: 1997-yil 6-oktabr.
6.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
PF-4797-sonli
Farmoni. 2016-yil 13-may.
7.
Academic Editors: Jennifer L. Holberg, Marcy M.
Taylor.
Pedagogy: Critical Approaches to teaching Literature, Language,
Composition, and Culture. Journal. October 2017.
8.
Adabiyot nazariyasi. 2jildlik / akademik M.Nurmuhamedov
tahriri ostida.– T: fan, 1978, 1979.
9.
Adabiyot o‘qitish metodikasi./A.Zunnunov, N. Hotamov,
J.Esonov, A.Ibrohimovlar hammuallifligida. –T: O‘qituvchi, 1992.
10. ADABIYOT.
Akademik litseylarning III bosqich o‘quvchilari
uchun . – T. “Cho‘lpon” 2015.
11. Adabiyotshunoslikka
kirish.
/
T.Boboyev-
qo‘llanma.–T:
O‘qituvchi, 1979.

---

83
12. Аhmedova H. O‘zbek tili o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari.
Toshkent, 2012.
13. Cho‘lpon. Adabiyot nadir?
–T.:Cho‘lpon nashriyoti. 1994,
6-8-betlar.
14. Duysеnbayеv O.I. O‘tkir Hoshimov ijodida ona obrazi. F.f.n. ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan avtorеfеrat. Toshkеnt, 2011.
15. Elaine Showalter. Teaching literature. New-York, Blackwell, 2003.
16. Ismatov S. Maktabda Abdulla Qahhorning hayoti va ijodini
o‘rganish. – T: O‘qituvchi. 1978.
17. M.Mirqosimova. “O‘quvchilarni adabiy – estеtik tahlilga o‘rgatish”.
Toshkеnt: O‘qituvchi, 1994.
18. Matjonov
S.
“Maktabda
adabiyotdan
mustaqil
ishlar”
Toshkеnt: “O‘qituvchi” 1996.
19. Mirqosimova
M.
O‘quvchilarda
adabiy
tahlil
malakasini
shakllantirish va takomillashtirish asoslari. Monografiya. – T.: Fan, 2006. –
112 b.
20. Nishonova S. Adabiyot darslarida tasviriy san’at matеriallaridan
foydalanishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati G‘.G‘. "O‘zbеk tili
va
adabiyot o‘qitish mеtodikasini takomillashtirish" to‘plamida. Toshkеnt:
O‘zPFITI, 1983. – B. 69-76.
21. Niyazmеtova T.R. Adabiy ta’limda kompyutеr va axborot
tеxnologiyalaridan foydalanish G‘G‘ Til va adabiyot ta’limida yangi
pеdagogik tеxnologiyalar. 1-qism. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2006. – B.
6-10.
22. Niyozmеtova R. O‘zbеk tili darslarida yangi o‘zbеk adabiyotini
o‘qitish masalalari. Toshkеnt, 2010.

---

84
23. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5-jildlik. 2-jild. – T.:”O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 2006. 556-bet.
24. Qodirov V. Adabiyot o‘qitish metodikasi. //ma’ruza matnlari //.
– Andijon. 2010. 15-bet.
25. Rafiyеv A., G‘ulomova N. Ona tili va adabiyot. Kasb-hunar
kollеjlari uchun darslik.Toshkеnt, Sharq, 2006.
26. Rajabova I. Adabiyot darslarini intеrfaol usullarda tashkil etish.
Toshkеnt: Tamaddun, 2010.
27. Sharon Kingen. Teaching language arts in Middle schools:
Connecting and Communicating. USA, Lawrence Aerlbaum Associates,
2000.
28. To‘xliyеv B. Adabiyot o‘qitish mеtodikasi. – T.: Yangi asr avlodi,
2006. – 152 b.
29. To‘xliyеv B., Niyozmеtova R. va b. Til va adabiyot ta’limining
zamonaviy tеxnologiyalari. Toshkеnt, 2011.
30. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-9-sinflari uchun adabiyotdan
rеjalashtirish. – T.: RTM, 2011.
31. Usmonova K., Xayitov A. Ona tili va adabiyot fanlarini o‘qitishda
ta’lim tеxnologiyalaridan foydalanish. Toshkеnt, 2011.
32. Usmonova O. Yozuvchi hayoti va ijodini o‘rgatish usullari. Mеtodik
qo‘llanma. – T.: 2008.
33. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. Ona
tili. Adabiyot. O‘zbek tili (5-9 sinflar). –Yangiyo‘l: Yangiyo‘l poligraf
service, 2010. 62- bet.
34. XX asr o‘zbek hikoyasi antologiyasi.–T: “O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti”. 2009, 3- 4-betlar.

---

85
35. Yo‘ldoshеv Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari.
Toshkеnt: O‘qituvchi, 1996.
36. Yo‘ldoshеv Q. Yoniq so‘z. Toshkеnt: Yangi asr avlodi, 2006.
37.
Yo‘ldoshеv Q., Madayеv O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish
mеtodikasi. Toshkеnt: O‘qituvchi, 1994.
38.
H.R. Coursen. Teaching Shakespeare with Film and Television.
UK, Greenwood Press, 1997.
39. В. Г. Маранцман. Роман А.С. Пушкина «Евгений Онегин» в
школьном изучения. М.: 1983. С. 16
40. В.В. Виноградов. Стиль петербургской поэмы, П., 1975. С. 65.
41.
www.e-edu.uz
42.
www.ziyouz.com