Ombudsman instituti milliy ombudsman

OMBUDSMAN INSTITUTI MILLIY OMBUDSMAN
Reja:

1. 
   Ombudsman kelib chiqish tarixi
   
2. 
   Ombudsman - Oliy Majlisning Inson huquqlari bo'yicha vakili.
   
3. 
   Milliy ombudsman
   

Ombudsman (shvedcha ombudsman — biron kishi manfaatlarining vakili) — turli xil maʼmuriy organlar, baʼzi mamlakatlarda esa — shuningdek, xususiy shaxslar va birlashmalarning inson huquqlariga rioya etishini nazorat qilish uchun maxsus saylab (tayinlab) qoʻyiladigan mansabdor shaxs. O. nazoratni amalga oshiradi va prokuraturadan farqli ravishda na-faqat qonuniylik, balki shu bilan birga samaradorlik, maqsadga muvofiqlik, adolatparvarlik nuqtai nazaridan ham tekshirish olib boradi. Bu xildagi mansabdor shaxslar har xil nom bilan ataladi: Skandinaviya mamlakatlarida — O.; Ispaniya va Kolumbiyada — xalq himoyachisi; Fransiyada — vositachi, Ruminiyada — xalq advokati va shahrik. O. turli yullar bilan saylanishi yoki tayinlanishi mumkin. Ispaniyada u parlament tomonidan 5 yilga sayla-nadi, Namibiyada prezident tomonidan, Fransiyada — Vazirlar kengashining dekreti bilan tayinlanadi. Aksariyat koʻpchilik mamlakatlarda har bir fuqaro O.ga bevosita murojaat qilishga haklidir. O. kamchilik yoki suiisteʼmollarni aniklab, tegishli organ yoki mansabdor shaxsga kursatadi va ularni bartaraf etishni taklif etadi. Agar ular O.ning taklifidan bosh tortsa, O. sud organlari yoki parlamentga murojaat qilishi mumkin. O. fuqarolarning shikoyatlari boʻyicha, shuningdek, oʻz tashabbusi bilan ish olib boradi. Fransiyada fuqarolar vositachiga bevosita emas, balki oʻz senator yoki de-putatlari orqali murojaat qiladilar. Dunyoda 1-marta O. lavozimi 1709 yil Shvetsiya qirolligi huzurida joriy qilingan. Hozirgi vaqtda u jahonning 110 dan ortiq mamlakatida mavjud. O. institutini tashkil etilishiga qarab 2 turga boʻlish mumkin: parlament tomonidan tayinlanadigan (saylanadigan) klassik tipdagi O. va ijroiya hokimiyati organlari tomonidan tayinlanadigan O. Klassik tipdagi O. har qanday tashkilot, korxona, muassasa va mansabdor shaxslarning faoliyatini tekshirish huquqiga ega. Klassik O. katarkta Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Portugaliya, Ispaniya va shahrik. koʻpgina mamlakatlar O.lari kiradi. Oʻzbekiston O.i ham klassik O. hisoblanadi. Ijroiya hokimiyati organlari tomonidan tayinlanadigan O. huquklari biroz chegaralangan. Ular alohida sohalar boʻyicha tekshirish xuqukiga ega. Mac, kasalxonalar, jazoni oʻtash muassasalari, bolalar, nogironlar huquqini himoya qilish, harbiy xizmatchilar, jinoyatlardan jabrlanganlar, soliq muassasalari boʻyicha shugʻullanadigan alohida sohalar O.lari.
O.ning alohida obroʻ-eʼtibori va zamonaviyligi uning demokratik xususiyatlari bilan tavsiflanadi. O.lar davlat organlari tizimidan mustaqilligi, parlamentning belgilangan muddati davomida oʻzgarmasligi, qonunchilik tashabbusi huquqiga egaligi, oʻz huquq va erkinliklarini himoya qilishga muhtoj boʻlgan barcha fuqarolarga ochiqligi, shikoyat va murojaatlarni taxlil etishda rasmiyatchilikka yoʻl qoʻymasligi, aholiga bepul xizmat koʻrsatishi bilan ajralib turadi.
Oʻzbekiston Respublikasida O. faoliyatining huquqiy asoslari "Oliy Majlisning Inson huquqlari vakili (ombudsman) toʻgʻrisida" OʻzRning qonuni (1997 yil 24 aprel)da belgilab berilgan. Mazkur qonunga koʻra, Oliy Majlisning Inson huquqpari boʻyicha vakili (ombudsman) — mansabdor shaxe boʻlib, unga OʻzR da davlat organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslar tomonidan inson huqukdari toʻgʻrisidagi amaldagi qonun hujjatlariga rioya etilishining samaradorligi ustidan parlament nazoratini taʼminlash vakolatlari berilgan. Vakil oʻz faoliyatida OʻzR ning Konstitutsiyasi, qonunlari, boshqa qonun hujjatlariga, OʻzRning xalqaro shart-nomalariga, shuningdek, xalqaro huquqning umum eʼtirof etgan prinsiplari va normalariga asoslanadi. Vakil oʻz vakolatlarini mustaqil hamda davlat organlari va mansabdor shaxslarga tobe boʻlmagan tarzda amalga oshiradi va Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisob beradi.
TOSHKENT — 
Ombudsman - Oliy Majlisning Inson huquqlari bo'yicha vakili. O'zbekistonda ombudsman instituti 1995-yilda joriy etilgan. Qonunchilik bugunga kelib ombudsman vakolatlarini kengaytirgan.
20 yil davomida Sayyora Rashidova bu lavozimda edi. 2015-yilda o'sh paytdagi rahbar Islom Karimov Ulug'bek Muhammadievni ombudsman etib tayinlagan. Muhammadiev "Milliy Tiklanish" partiyasidan saylangan deputat edi. Oliy Majlis Qonunchilik Palatasi spikeri o'rinbosari edi.
Ombudsman sifatida u endi biror partiyaning a'zosi emas. Xolislik va haqqoniylik - bu lavozimda o'tirgan inson uchun eng yuksak talab.
"Amerika Ovozi" shu kungacha O'zbekiston ombudsmaniga yaqinlasha olmagan. Biroq hozir u bilan Toshkentda yuzma-yuz muloqot qilish imkoni paydo bo'ldi.
Ulug'bek Muhammadiev 1971-yilda tug'ilgan. Falsafa sohasida oliy diplomga ega. Siyosiy fanlar nomzodi. Siyosiy faoliyatidan oldin u jurnalistika, oliy ta'lim va hatto moliyaviy sektorda ham ishlagan.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning portreti osilgan ofisida, ish stolida o'tirib suhbatlashar ekan, avvalo ombudsman vazifalari haqida so'zladi.
Ombudsman - bu kim? Kimning manfaati xizmat qiladi? Nega uning roli shunchalik muhim? zamonaviy dunyo? Ombudsman hokimiyatga bog'liq bo'lmagan, o'z qarorlarini qabul qiladigan va har bir insonning va butun jamiyatning huquqlarini himoya qilish tarafdori bo'lgan shaxsdir. Ular har qanday darajadagi davlat xizmatchilariga ta'sir o'tkaza oladigan va fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishga qodir bo'lgan qonun himoyachilari. Rossiyada ko'p odamlar o'z huquqlarini hali ham bilishmaydi va amaldorlar o'zlarining huquqlaridan suiiste'mol qilishadi va oddiy odamlarning erkinliklarini e'tiborsiz qoldirishga tayyor. Ko'pgina davlatlar allaqachon Ombudsman institutining shakllanish va jadal rivojlanish bosqichidan o'tishgan, Rossiyada yaqinda demokratik jarayonlar rivojlanib, jamiyat va hukumat o'rtasidagi munosabatlarning yangi mexanizmlari sinovdan o'tkazilmoqda. "Jamiyat himoyachilari" ning paydo bo'lishi tarixi Birinchi ombudsman qanday paydo bo'ldi? Buni kim ixtiro qildi, birinchi bo'lib ma'lum bir shaxsga hokimiyat oldida odamlarni himoya qilish vakolatini berish g'oyasi paydo bo'ldi? Shvetsiya qiroli Charlz XII bu g'oyani ilgari surdi va uni 1713 yilda amalga oshirdi. Buning sababi urush paytida hukmdor yo'qligida qirollik ma'muriyatining qonunsizlik, korruptsiya va boshqa kuch tuzilmalarining illatlariga moyil bo'lishidir. Keyin Karl Seneschalning huquqini qirolga yaqin bo'lgan yuqori martabali va adliya vakillarining ishlariga aralashish imkoniyatiga kengaytirdi. 1719 yildan beri bu lavozim "Adliya kansleri" sifatida tanildi. Shvetsiyada Ombudsman g'oyasini ishlab chiqish Charlz XII vafotidan keyin adliya kanslerining vazifalari va vakolatlari turli xil o'zgarishlarga uchradi, u avval qirolga, keyin Riksdagga bo'ysundi va hisobot berdi. 1809 yildagi konstitutsiya qabul qilingandan so'ng, yangi lavozim - Adliya bo'yicha ombudsman tashkil etildi. 20-asrning boshlaridan boshlab, Shvetsiyada Ombudsman instituti nihoyat ildiz otgandan so'ng, prokuratura oldida tinch fuqarolar va harbiy xizmatchilarning huquqlarini himoya qilish bilan shug'ullanadigan yangi vakillari paydo bo'ldi. sud tizimi, politsiya, armiya, soliq va ijtimoiy xizmatlar va boshqalar. "Huquq va erkinlik himoyachilari" g'oyalarini tarqatish Ombudsman: kimdir, agar u hamma huquqlarini himoya qilmasa, istisnosiz, hokimiyat vaziyatida bo'lgan odamlar moliyaviy institutlarRahbariyat ularning huquqlarini buzadimi? Albatta, manfaatlarini himoya qiladigan sudlar, politsiya va prokurorlar mavjud. Ammo ular inson huquqlarini buzsa nima bo'ladi? Kimga shikoyat qilishim kerak? Bunday maqsadlar uchun ombudsmanlar, ularning vakillari va uning quyi bo'g'inlari ishlaydigan tashkilotlar mavjud. Ko'pgina mamlakatlarda ular o'z faoliyatlarini hayotning barcha sohalariga tatbiq etadilar va o'nlab va yuzlab amaldorlar, ta'sirchan yuristlar va maslahatchilar tarkibiga kiradilar
Ombudsman funktsiyalari 20-asrning o'rtalariga qadar ombudsmanlar inson huquqlarining himoyachisi sifatida emas, balki kuch tuzilmalarining nazoratchilari sifatida xizmat qilishgan. Aholining shikoyatlari ko'rib chiqilib, qanoatlantirilishi yoki bo'lmasligi mumkin edi. Ammo turli xil pretsedentlar ko'rsatganki, na amaldorlar vijdonan ishlaydilar, na qonunlar samarasiz. Shunday qilib, ombudsmanlar hokimiyatning turli tarmoqlari harakatlarini tuzatdilar. Va faqat Ikkinchi jahon urushidan so'ng, davlatning faoliyati asosiy maqsadga - inson huquqlarini himoya qilishga bo'ysunishi kerakligi ma'lum bo'ldi. Ijtimoiy yo'naltirilgan jamiyat shakllana boshladi. Bugungi kunda Ombudsmanning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Quvvatni takomillashtirish. Hokimiyat tomonidan buzilgan rezidentlarning huquqlarini tiklash muayyan hudud (davlat). Jamiyat va davlat amaldorlari o'rtasida vositachilikni amalga oshirish. Suddan tashqari tergovlar. Ombudsmanning turlari Ijtimoiy va inson huquqlari mansabdor shaxslar oldida ombudsmanning yangi shakllari paydo bo'ladi, masalan: himoya qilishni ta'minlovchi moliyaviy ombudsman shaxslar moliyaviy institutlar bilan nizolarda; iste'molchilar huquqlarini himoya qilish, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda xavfsizlikning tegishli darajasini ta'minlash; "adolatli biznes" qoidalarini tatbiq etish uchun biznes-ombudsman; talabalar va turli muassasalarning talabalari huquqlarining himoyachisi; bolalar huquqlari bo'yicha komissar va boshqalar. Ombudsman jamiyatning barcha sohalariga kirib bormoqda. 
Nega aynan ombudsman? Bir yoki bir nechta odam jamiyatning ustuni va hokimiyat yordamchilari bo'lishi mumkin degan kim qaror qildi? Gap shundaki, Ombudsman instituti ishoniladi va oddiy odamlardavlat xizmatchilari va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlarida adolatni ko'rmaydiganlar, u tizimni o'zgartirish va takomillashtirish to'g'risida signal bergan. Uchun oddiy odam ombudsman bu: shikoyatga tez va aniq javob beradigan kishi; yuqori lavozimli mansabdor shaxslarga qaraganda murojaat qilish osonroq bo'lgan odam; ishonish mumkin bo'lgan befarq odam; hukumatga, sudyalarga, politsiyaga ta'sir o'tkaza oladigan, oddiy odam qila olmaydigan odam. 
Hokimiyatning barcha tarmoqlari alohida faoliyat ko'rsatmoqda, ammo shu bilan birga chambarchas bog'liqdir. Qanday qonun chiqaruvchi organ qonunlarga qanday o'zgartirishlar kiritish kerakligini tushuning, ular yoki ushbu normalar amalga oshirilmoqda yoki qilinmayapti va nega? Korruptsiya va mansabdor shaxslarning insofsizligini qanday aniqlash mumkin? Ushbu va boshqa ko'plab masalalarda ularga "vakolatli jamiyat himoyachilari" yordam berishadi. Mansabdor shaxslar uchun Ombudsman: jamoatchilikning hokimiyatga bo'lgan ishonchini oshirishga yordam beradigan kishi; muxolifat emas, balki konstruktiv tanqidchi; iqtisodiy jihatdan sudyalik vazifasini bajaruvchi shaxs; yangi muammolarni ko'taradigan va ochadigan odam - bu jamiyat kayfiyatining ko'rsatkichidir; turli darajadagi ijro hokimiyati ustidan nazorat. Rossiyadagi asosiy ombudsman - bu Inson huquqlari bo'yicha vakil. Ushbu lavozimni birinchi bo'lib egallagan S. Kovalyov, u 1994 yilda tayinlanishidan oldin ham inson huquqlarini himoya qilish bilan shug'ullangan. 1996 yildan boshlab mintaqaviy komissarlar Rossiyada ishlay boshladilar. Rossiyadagi Ombudsman instituti federal va o'z xususiyatlariga ega mintaqaviy darajalar. Evropa mamlakatlarining g'oyalari va misollaridan, xususan, siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalarda o'zgarishsiz foydalanib bo'lmaydi ijtimoiy sharoitlar. Rossiyaning ba'zi mintaqalarida, masalan, Arxangelsk va Murmansk viloyatlarida, shuningdek, Xabarovsk o'lkasida bo'lgani kabi, ular to'liq rad etishga duch kelishdi. Sekin, ammo shubhasiz Rossiyada Ombudsman institutini rivojlantirish davom etmoqda. Bu masalada katta hissa qo'shgan V.P. Lukin, u 10 yil davomida bosh komissar bo'lib ishlagan. 2014 yilda uning o'rnini E.A. Panfilova, ilgari ijtimoiy siyosat vaziri. Shuningdek, Rossiyada moliyaviy ombudsman, bolalar huquqlari bo'yicha ombudsman va ta'lim va biznes tizimidagi ombudsman kabi boshqa "himoyachilar" institutlari paydo bo'ldi. Bularning barchasi ijobiy tendentsiyalar va Rossiyada davlat adolatining o'sishi haqida. U kim, bu ombudsman? Va nega biz unga muhtojmiz? Ushbu va boshqa savollar bilan "rozilik markazi" dan xun deputati Boris Tsilevichga "Soat" murojaat qildi. Va nega biz unga muhtojmiz? 1-yanvardan boshlab Latviyada Ombudsman yoki Inson huquqlari bo'yicha vakili ish boshlaydi. Ammo xun hali uning nomzodini tasdiqlamadi. Bundan tashqari, ushbu lavozimga da'vogarlar bilan bog'liq katta muammolar mavjud ... Yaqinda Prezident Vayra Vike-Freyberga parlament a'zolarini ushbu o'ta muhim masalaga beparvo va adolatsiz munosabatda bo'lgani uchun keskin tanqid qildi. Ammo prezidentning jiddiy so'zlari ham yordam bermadi - masala hech qachon hal qilinmayapti ... Ba'zida kimdir ham shunday fikrni eshitishadi: Ombudsman shunchaki boshqa byurokratik tuzilma bo'lib, undan hech qanday foyda bo'lmaydi. - Latviyada hali ombudsmanlar yo'q edi. Bu qanday tuzilma? Va u qanday ishlaydi? - Ombudsman hokimiyat bilan ish olib boradigan, ammo shu bilan birga chet elda faoliyat yuritadigan o'ziga xos institutdir. Poytaxtimizda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) tomonidan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining O‘zbekistondagi loyihalar koordinatori bilan hamkorlikda “Milliy preventiv mexanizmni tashkiliy-huquqiy rivojlantirish: xalqaro hujjatlar, xorij amaliyoti va O‘zbekiston tajribasining xususiyatlari” mavzuida xalqaro davra suhbati o‘tkazildi.
Tadbirda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari hamda Senati a’zolari, Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Bosh prokuratura, vazirliklar, fuqarolik jamiyati institutlari, shuningdek, BMTning Qiynoqqa qarshi quyi qo‘mitasi, YEXHTning Demokratik institutlar va inson huquqlari bo‘yicha Byurosi, BMT Taraqqiyot dasturi, “Xalqaro qamoqxonalar islohoti”, “Mintaqaviy muloqot” (Sloveniya) hamda “Xalqaro Amnistiya” kabi xalqaro nodavlat tashkilotlari vakillari qatnashdi.
Davra suhbatidan ko‘zlangan asosiy maqsad BMTning Milliy preventiv mexanizmni rivojlantirishga oid xalqaro hujjatlarining xorijiy mamlakatlar amaliyotidagi ijrosining tashkiliy-huquqiy jihatlarini umumlashtirish va Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) tomonidan qiynoqlarga solish hamda muomalada bo‘lish va jazolashning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni tahqirlovchi turlarining oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni nazarda tutuvchi milliy preventiv mexanizm vazifasini amalga oshirish to‘g‘risidagi nizomni keng muhokama etishdan iborat.
Tadbir davomida ishtirokchilar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan qabul qilingan 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi inson huquqlari hamda erkinliklarini ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini yangi sifat bosqichiga olib chiqish imkonini bergani alohida ta’kidlandi. Harakatlar strategiyasida fuqarolarning shaxsiy huquq hamda erkinliklarini ta’minlash, ularning davlat himoyasi tizimini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 mayda ushbu yo‘nalishda qabul qilingan “Advokatura instituti samaradorligini tubdan oshirish va advokatlarning mustaqilligini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni hamda 2018 yil 14 mayda imzolangan “Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori chuqur institutsional ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xorijiy ekspertlar tomonidan jazoni ijro etish muassasalarida jazo muddatini o‘tayotgan, qamoqqa olingan, shuningdek, ma’muriy qamoq jazosini o‘tayotgan shaxslar huquqlari hamda erkinliklarini tashkiliy-huquqiy ta’minlash bo‘yicha kompleks normativ hujjatlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga zamin yaratgan “Sud-tergov faoliyatida fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlarini kuchaytirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni ahamiyati alohida qayd etildi.
2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi hamda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganining 70 yilligiga -bag‘ishlangan Tadbirlar dasturi doirasida Ombudsman tomonidan milliy preventiv mexanizmni tashkil etish va mahkumlar huquqlarining ta’minlanishi ustidan parlament nazoratini kuchaytirishga oid qonun hamda nizom loyihalarini o‘z ichiga oluvchi normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqildi.