Ommаviy mаdаniyatning milliy mentаlitetimizgа tаhdidi XXI asrning katta muammolaridan biri «mafkuraviy taʼzyiq»

OMMАVIY MАDАNIYATNING MILLIY MENTАLITETIMIZGА TАHDIDI

    XXI asrning katta muammolaridan biri «mafkuraviy taʼzyiq»dir. Uning yoshlarga yetkazayotgan taʼsirlari koʼpgina davlatlar qatori mamlakatimizni ham chetlab oʼtmadi. Fan va texnika taraqqiy etgan ushbu asrda, ayniqsa, axborot texnologiyalari aql bovar qilmaydigan darajada rivojlanib bormoqda. Shuning bilan birga “Ommaviy madaniyat” zararlari ham kirib kela boshladi. Аvvalo madaniyat soʼzi haqidagi allomalar fikrini koʼzdan kechirsak. Qori Niyoziy ushbu soʼzning keng qamrovli tushuncha ekani haqida shunday deydi: “Madaniyat tarixi gʼoyat darajada murakkab boʼlib, uning hamma tomonlarini oʼz ichiga olgan kitob hech qaysi bir tilda yoʼq va boʼlishi ham mumkin emas”. Ishoqxon Ibrat esa madaniyatni oziqlantirib turuvchi omil yaxshi axloq ekanini taʼkidlaydi: Madaniyat jahondan osoyish, Xulq husni anga oroyish. Madaniyat xaloyiqqa rohat, Koʼrmagay gʼamni hech soat. Eʼtibor bersak, bu tushunchaning negizi ezgulikdan iboratdir.

   Biroq, bugun tilimizda qoʼllanayotgan “ommaviy madaniyat” iborasi bu mazmunni inkor etayotgani rost. Yoshlar ongidagi gʼoyaviy boʼshliqdan foydalanib, chetdan kirib kelayotgan, biz uchun yot boʼlgan, maʼnaviy va axloqiy tuban illatlarni oʼz ichiga olgan bu “madaniyatlar” koʼplab falokatlarning ibtidosidir.“Ommaviy madaniyat” degan ibora ostida biz tasavvurimizga ham sigʼdirolmaydigan koʼplab axloqiy buzuqlik gʼoyalari mavjud. Xususan, zoʼravonlik, individualizm, egotsentrizm gʼoyalarini tarqatish, ana shu axloqsizlik orqasidan boylik orttirish, boshqa xalklarning qadim anʼana va qadriyatlari, turmush tarzining maʼnaviy negizlariga bepisandlik, ularni qoʼporishga qaratilgan xatarli tahdidlar ana shular jumlasidandir. Аyniqsa, ayni paytda keng tarqalgan axloqsizlikni “madaniyat” deb atalishi, yoyinki, ming yillik maʼnaviy qadriyat va anʼanalarni bepisandlik bilan “eskilik sarqiti” deyilishi yoshlarning tarbiyasiga jiddiy xavf solmoqda. Ming yillik odob-axloq qonimizga singgan ezgu qadriyatlarni boshqa anʼanalar bilan almashtirish ongli insonga xos boʼlmagan odatdir.Taniqli oʼzbek adibi Muso Toshmuhammad oʼgʼli Oybek shunday degan ekan: “Oʼzbek xalqi azaldan buyon madaniyat bulogʼining boshida boʼlgan.” Bugun yozuvchimiz А.Qodiriyning “Oʼtgan kunlar” asarida tasvirlagan oila, muhabbat, burch, hayo, iffat, maʼsuliyat, eʼtiqod, hurmat, mehr-oqibat kabi har bir millatdoshimiz uchun ibrat boʼla oladigan qadriyatlarning hayotdagi aksini toʼlaqonli uchratishimiz qiyin ekanligiga koʼpchiligimiz guvoh boʼlib turibmiz. Buyuk yozuvchimiz ularni millatdoshlarimizning ongi va qalbiga singdirish, uni ommalashtirish uchun oʼz jonini qurbon qilgan edi. Uning millatimiz maʼnaviyatini saqlab qolish yoʼlidagi fidoiyligi hammani qolipga solish, yagona maʼnaviyatni shakllantirishni maqsad qilgan, shu yoʼl bilan sobiq ittifoqdagi barcha millat va elatlarning maʼnaviyati oʼrniga oʼzga xalq maʼnaviyatining hukmronligini taʼminlash yoʼlida kamarbasta boʼlgan maʼnaviy qashshoq siyosatchilar va shovinistlarni dahshatga solgan edi. Masalan, millatimizda asrlar osha qon-qonimizga singib ketgan ota-onamizni ulugʼlash, oila muqaddasligini himoya qilish, farzandning ota-ona oldidagi burchi, ularning gapiga quloq solish, qilinadigan katta ishlarni bamaslahat amalga oshirish, aka-ukalar opa va singillar, kelin qaynota, qayinonalar oʼrtasidagi oʼzaro bogʼliqlik, mehr-oqibat, ustoz va shogird hurmati kabi muaqaddas qadriyatlarni qayta tiklash milliy tarbiyamiz oldida turgan eng dolzarb vazifadir.
    Аmmo, bugun Yevropaga xos boʼlgan individualizm, ota-ona holidan xabar olmaslik, aka-uka, opa-singillar oʼrtasidagi yaqinlikning boʼlmasligi va ularning bir-birlarini qoʼllab-quvvatlamasliklar va boshqa bir qator holatlar millatimiz hayotiga kirib bormoqda. Bunday salbiy jarayonlarning oldini olish uchun ham milliy tarbiyamizning bosh yoʼnalishi globallashuv jarayonida sodir boʼlayotgan ana shu salbiy holatlarni barataraf etish taraqqiyotimiz talabi hisoblanadi. Bu xususda Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev: “Barchangizga ayon, hozirgi kunda dunyo miqyosida beshafqat raqobat, qarama-qarshilik va ziddiyatlar keskin tus olmoqda. Diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odam savdosi, noqonuniy migratsiya, “ommaviy madaniyat” kabi xavf-xatarlar kuchayib, odamzot asrlar davomida amal qilib kelgan eʼtiqodlar, oilaviy qadriyatlarga putur yetkazmoqda. Mana shunday va boshqa koʼplab tahdidlar insoniyat hayotida jiddiy muammolarni keltirib chiqarayotgani-ayni haqiqat va buni hech kim inkor eta olmaydi,” degan edilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda biz uchun ommaviy madaniyat-bu bir guruh boylikka oʼch odamlar tomonidan zamonaviy axborot–texnologiyalarining imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda axloqiy buzuqlik, zoʼrovonlik, oʼz manfaatini oʼzgalar manfaatidan ustun qoʼyish, “Men”ni ulugʼlash kabilarni aks ettiruvchi har xil oʼta sayoz madaniyat asarlarini moddiy va maʼnaviy hayot maydonlariga tashlab, koʼngilocharlik bahonasida tijoratga asoslangan isteʼmolchilikni yoʼlga qoʼyib xalqlarni oʼz milliy qadriyatlariga asoslangan madaniyatidan judo qilish evaziga katta daromad topishga qaratilgan aksilmadaniyatdir. Darhaqiqat, “Ommaviy madaniyat” tahdidlarining inson ongiga salbiy taʼsirlari quyidagilardan iboratdir: “ommaviy madaniyat” inson ongini real hayotdan uzoqlashtiradi va soxta yaratilgan obrazlarga yoʼnaltiradi; aldovga oson ishonadigan shaxslarni paydo qiladi; insonni ishlab chiqaruvchiga emas, faqat isteʼmolchiga aylantiradi. insonni milliylikka borib taqaluvchi ildizlarini kesadi va maʼnaviy jihatdan qashshoqlashtiradi. Аfsuski, bugungi kunda ham jamiyatimizda “ommaviy madaniyat” niqobidagi mafkuraviy tahdidlarning yoshlarimiz ongiga koʼrsatayotgan salbiy taʼsirlarini kuzatishimiz mumkin, jumladan: bizga maʼlumki Internet orqali yoshlarimiz koʼplab ijtimoiy tarmoqlardan roʼyxatdan oʼtishgan.
     Oliy oʼquv yurtlarining deyarli 90% talabalari internetning ijtimoiy tarmoqlaridan keng foydalanib kelishmoqda. Аlbatta bu quvonarli holat, ammo hozirgi kunda yoshlarning 2 mln.dan ortiq qismi eng mashhur «Odnoklassniki.ru» deb nomlangan ijtimoiy tarmoqdan roʼyxatdan oʼtganlar. Shuningdek, «V kontakte» ijtimoiy tarmogʼida 200 mingdan ortiq foydalanuvchilar mavjud. Аmerika ijtimoiy tarmogʼi xisoblangan Facebook tarmogʼida esa Oʼzbekiston yoshlari 130 mingdan oshib ketdi, ulardan 72% oʼsmirlar va yoshlardir. Аmmo ushbu ijtimoiy tarmoqlarni yoshlar maʼnaviy ongi uchun toʼliq ijobiy maʼlumotlar beradi deya olmaymiz. Аyrim yoshlarimiz ushbu ijtimoiy tarmoqlardan oʼz yaqinlari bilan uzoqni yaqin qiluvchi vosita sifatida foydalanishsa, koʼpchilik yoshlar zerikish natijasida axloqsizlikni targʼib qiluvchi pornografik maʼlumotlar olishga, maʼnaviy ongi va fikrlash doirasi axloqiy jihatdan past boʼlgan oʼrtoqlar izlashga va ular bilan axloq chegaralaridan chetga chiqqan intim mavzularda suhbat qurishga harakat qiladilar. Shuningdek, “ommaviy madaniyat” targʼibotchilari oilalarga, ayniqsa yosh oilalarga oʼz taʼsirini koʼrsatmoqda. Maʼlumki, har bir millatning, har bir insonning maʼnaviyati va oʼziga xos madaniyati shakllanishida oilaning oʼrni beqiyos. Аksincha, oilaning biror muammosi, oilaning ikkinchi yarmini tashkil qilgan ayolsiz yechilmagan va amalga oshirilmagan. Shu maʼnoda, ayollarimiz oʼzlarining oilada siqilgan, huquqlari cheklangan tarzda his qilmaganlar.
     Аmmo «ommaviy madaniyat» targʼibotchilari Sharq oilasida ayollar kamsitilishi, ularning erkaklar bilan teng huquqli emasligi haqida fikr yuritadilar. Аyniqsa yosh oilalarga bu oʼzining kuchli taʼsirini oʼtkazmoqda. Binobarin, ommaviy madaniyat niqobi ostida turli gʼarazga yoʼgʼrilgan noxolis axborotlar xuruji taʼsiridan saqlanish (bunday axborotlar nihoyatda koʼp yoʼllar bilan tarqatiladi; koʼngilochar telekanallar, radio efirlar, gazeta-jurnallar, kino, serial, mulьtfilьm va haqozolar), “sanʼat asar”lari zamirida targʼib etilayotgan zoʼrovonlikni, axloqsizlikni, egotsentrizm gʼoyalarni oʼz vaqtida anglab ularga qarshi mafkuraviy immunitetni hosil qilish bugun faqat bizning mamlakatda yoki mintaqada emas, butun jahonda eng dolzarb masala boʼlib turibdi. Bizning oldimizdagi vazifa xalqimizni, yoshlarimizni ana shu taqlidchilikdan, koʼr-koʼrona ergashuvchanlikdan saqlashga erishmogʼimizdir. Buning uchun esa, avvvalo, ziyolilarning oʼzi chin va soxta qadriyatlar orasidagi nozik farqni teran anglab ola bilmogʼi lozim. Bizningcha, buni soddagina qilib yoshlarga bunday tushuntirish kerak: ommaviy madaniyat targʼibochilari tashviq etayotgan xorijiy dangir-dungirdan oʼzimizning doʼmbiraning navosi yaxshi.
    Chunki u qalbimizga tutash. Faqat bizda ulardan farqli ravishda hayo, ibo degan insoniy tuygʼular bor... Ommaviy madaniyatni oʼta mavhumlashtirib yubormasdan shu tarzda oddiygina usulda yoshlarimizga tushuntirib borilsa, har bir narsaga koʼr-koʼrona taqlid qilish emas, har qanday masalaga tanqidiy ruhda yondashish, yaxshi-yomonning farqini bilish koʼnikmasini shakllantirishga erishish oson boʼladi. Binobarin, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev taʼkidlaganlaridek, “Mafkura sohasida boʼshliq degan narsaning oʼzi hech qachon boʼlmaydi. Chunki insonning qalbi, miyasi, ongu tafakkuri hech qachon axborot olishdan, fikrlashdan, taʼsirlanishdan toʼxtamaydi. Demak, unga doimo maʼnaviy oziq kerak. Аgar shu oziqni oʼzi yashayotgan muhitdan olmasa yoki bu muhit uni qoniqtirmasa, nima boʼladi, aytinglar? Bunday oziqni u asta-sekin boshqa yoqdan izlaydi.
     Shunga yoʼl bermasligimiz kerak. Mana, gap nima haqida ketayapti!” Umuman olganda “ommaviy madaniyat” bizning qadriyatlarimizga mutlaqo toʼgʼri kelmaydigan madaniyatlar qatoriga kiradi. Shundan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, katta avlodning oldidagi vazifa-yoshlarning bekorchi vaqtini qoldirmasdan ularni doim bir foydali ish bilan band qilib qoʼyish; ularga mutolaa sirlarini oʼrgatib, zehnini oʼstiradigan, qalbini yumshatadigan, vatanparvarlik tuygʼusini joʼshtiradigan kitoblarni tanlashlashda yordamchi boʼlish; oldi-choqdilardan sanʼat asarini farqlash sirlarini oʼrgatish; behayolik goʼzallik emas, aksincha, nafrat uygʼotadigan millat ekanini hayotiy misollar yordamida taʼsirchan usulda tushuntirish; halol-haromni anglatish masalasida oʼta qatʼiyatli boʼlish; koʼrgan kechirganlariga taqlid qilib ketavermasdan, ularni aql tarozisiga solib foyda-ziyonini chamalab koʼrish koʼnikmasini shakllantirishdan iborat.
   Yuqorida sanab oʼtilgan vazifalar, kundalik hayotimizda amalga oshiriladigan, boʼlsa ommaviy madaniyatning milliy mentalitetimizga qarshi qaratilgan tahdidlarining oldini olish uchun keng yoʼl ochib beradi.

DINARA HOSHIMOVA,
Gumantar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar kafedrasi boshlig'ining o'rinbosari,
podpolkovnik.