Ona tili, 5-sinf qoidalari Til jamiyatga, ya’ni odamlarning o’zaro munosabatga kirishuviga, aloqa qilishiga xizmat qiladi, shuning uchun u ijtimoiy hodisa

Mirzacho’i singari aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan so’z bir ma’noli so’zlar sanaladi. Nutqiy 
jarayonda ikki va undan ortiq ma’noda qo’llaniluvchi so’zlarga ko’p ma’noli so’zlar deyiladi. Masalan: bosh 
farzand, suvning boshi, bir bosh uzum, boshi og’rimoq, boshi ishlamoq. 
107.So’zning o’z va ko’chma ma’nolari. So’zlarning nutq jarayoniga bog’liq bo’lmagan atash ma’nosi o’z ma’no 
sanaladi. So’zning nutqdan boshqa so’zlarga bog’lanib hosil qiladigan yondosh ma’no ko’chma ma’no hisoblanadi. 
Masalan: Odamning qulog’i – o’z ma’no, qozonning qulog’i – ko’chma ma’noda.. O’z va ko’chma ma’no birikib, 
ko’p ma’noli so’zni hosil qiladi. 
_______________________________________________________________________________ 
108.Shakldosh so’zlar. Aytilishi va yozilishi bir xil bo’lib, turli atash ma’nolarini bildirgan so’zlarga shakldosh 
so’zlar deyiladi. Shakldosh so’zlar bir qarashda ko’p ma’noli so’zlarga o’xshab ketadi. Ularni bir-biridan farqlash 
kerak. Ko’p ma’noli so’zlar bir so’zni o’z va ko’chma ma’nolarida qo’llanilishidan hosil bo’ladi. Shakldosh so’zlar 
esa shakli o’xshash ikki va undan ortiq so’zlardir. 
109.Uyadosh so’zlar. Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mansub bo’lgan so’zlar uyadosh so’zlar deyiladi. 
Tilimizdagi barcha so’zlar ongimizda ma’lum mazmuniy uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so’zlarning 
xotirada oson saqlanishi va nutqiy jarayonda ulardan qiynalmasdan foydalanish imkonini beradi. 
110.Paronimlar. Talaffuzi va yozilishi bir-birga juda yaqin, lekin ma’nolari bir-birdan butunlay farq qiladigan 
so’zlarga paronimlar deyiladi. Talaffuzi yaqin bo’lgani uchun bunday so’zlarni bir-biri bilan almashtirib qo’yish 
ehtimoli bor. 
111.Ma’nodosh so’zlar. Bir umumiy ma’noni ifodalovchi ikki va undan ortiq so’zlarga ma’nodosh so’zlar 
deyiladi. Ma’nodosh so’zlar bir ma’noni xilma-xil so’zlar orqali turli nozik ma’no qirralari bilan ifodalashda, so’z 
sehrini namoyish etishda, nutqni bezashda, ta’sirchanligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
112.Ma’nodosh so’zlarda umumiy va xususiy ma’nolar. Ma’nodosh so’zlar bir umumiy ma’noni ifodalasa ham, 
shu umumiy ma’noni qanday ifodalash nuqtayi nazaridan bir-birdan farq qiladi. Masalan: shivirlamoq, gapirmoq, 
baqirmoq, bo’kirmoq so’zlari so’zlash umumiy ma’nosi bilan bir xil bo’lsa ham, ular ovozning baland-pastligiga 
ko’ra farq qiladi. Shuningdek, to’ng’illamoq, ming’irlamoq, vaysamoq, javramoq so’zlari ham so’zlash umumiy 
ma’nosiga ko’ra yuqoridagi so’zlar bilan birlashadi, lekin ulardan salbiy bahoga egaligi bilan farq qiladi. 
113.Ma’nodosh so’zlar qatorida bosh so’z. Ma’nodosh so’zlarning bir qatorga tizilib kelishiga ma’nodoshlik 
qatori deyiladi. Boshqalariga nisbatan nutqda keng qo’llaniladigan va ma’nosi barchaga tushunarli bo’lgan so’z 
bosh so’z deb yuritiladi. Masalan, kulmoq, jilmaymoq, iljaymoq, qah-qah urmoq, xanda otmoq, hiringlamoq 
ma’nodoshlik qatoridagi kulmoq so’zi boshqalariga nisbatan nutqda ko’proq qo’llaniladi va uning ma’nosi 
barchaga tushunarli bo’ladi. Shunga ko’ra, bu so’z bosh so’z sanaladi. Ma’nodosh so’zlarda ijobiy va salniy 
ma’nolar bo’lishi mumkin. Kulmoq, jilmaymoq, qah-qah urmoq, xanda otmoq so’zlarida ijobiy ma’no kuzatilsa, 
hiringlamoq, iljaymoq, tirjaymoq so’zlarida salbiy ma’no mavjud. Ammo bosh so’zda bunday ma’nolar bo’lmaydi. 
114.Zid ma’noli so’zlar. Qarama-qarshi ma’noli so’zlarga zid ma’noli so’zlar deyiladi. Zid ma’noli so’zlar doimo 
ikki qarama-qarshi a’zodan iborat bo’ladi. Birini aytsak, ikkinchisi xayolimizga keladi. Masalan: achchiq 

---

t.me/tilshunoslik/beneficialeducation 
11
deyishimiz bilan shirin esimizga tushadi. Zid ma’noli so’zlar birgalikda qo’llanilib, yangi so’z hosil qilishi 
mumkin. Masalan: yosh-u qari – bari, achchiq – chuchuk – ovqat turi, uzoq – yaqindan – hamma yoqdan kabi.
115.O’zbek leksikasining boyish manablari. Yangi tushunchalar ko’proq tilning ichki imkoniyatlari: a) 
shevalardan so’z olish; b) so’z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yangi tushunchalar 
boshqa tillardan so’z olish yo’li bilan ham ifodalanadi. Bunday so’zlar olinma so’zlar hisoblanadi. Shuni bilingki, 
dunyoda boshqa tillardan so’z olmaydigan bironta ham til yo’q. Kurash, yonbosh, chala, halol so’zlari dunyoning 
barcha tillariga kirib borayotgani kabi, bizning tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi 
tushunchalarni ifodalovchi olinma so’zlar hisobiga boyib bormoqda. 
116.Eskirgan so’zlar. Tilimizning ma’lum davrida qo’llanilib, hozirgi kunda foydalanilmaydigan so’zlarga 
eskirgan so’zlar deyiladi. So’zlarning eskirishi ikki xil yo’l bilan amalga oshadi. 1. So’z o’zi ifodalagan tushuncha 
bilan birgalikda eskiradi. Bunday so’zlarga tarixiy so’zlar deyiladi. 2. So’z eskiradi, tushuncha saqlanadi va u 
boshqa so’z bilan nomlanadi. Ularga arxaik so’zlar deyiladi.
117.Yangi so’zlar. Hozirgi kunda yangilik belgisini saqlab turgan so’zlarga yangi so’zlar deyiladi. 
118.Iboralar. Ma’nosi bir so’zga teng keladigan so’zlar birikmasi yoki gaplarga ibora deyiladi. Iboralar gap 
tarkibida yaxlit holda bitta so’roqqa javob bo’ladi va bitta gap bo’lagi vazifasida keladi. Iboralar nutqni ta’sirchan, 
jozibali qiladi. 
119.Iboralarning qo’shma so’z va so’z birikmalaridan farqi. Iboralar ikki va undan ortiq so’zlardan tashkil 
topgani bois qo’shma so’z va so’z birikmalariga o’xshaydi, lekin ular ko’chma ma’noga ega ekani, ta’sirchanligi 
bilan qo’shma so’zlardan; barqarorligi, nutqqa tayyor holda olib kirilishi bilan so’z birikmalaridan farqlanadi. 
Solishtiring. Iboralar: tepa sochi tikka bo’lmoq – achchiqlanmoq, qovog’idan qor yog’moq – xafa bo’lmoq, 
og’zining tanobi qochmoq – sevinmoq; so’z birikmalari: uzun sochli, qalin qovoq, uyga ketmoq; qo’shma so’zlar: 
To’ytepa, laylakqor, bodomqovoq. 
120.Tasviriy ifoda. Biror narsa va boshqa bir narsa va hodisaga o’xshatish orqali tasvirlab ifodalashga tasviriy 
ifoda deyiladi. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi. Masalan: o’rmon podshosi – 
sher. Tasviriy ifodalar nutqimiz ta’sirchanligini ta’minlaydi. 
121.Atamalar. Illmiy atamalar. Ma’lum bir fan yoki kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun 
qo’llanilgan so’zlarga atama deyiladi. Atamalar qo’llanilishiga ko’ra ilmiy va kasbiy atamalarga bo’linadi. Ma’lum 
bir fan doirasida qo’llaniladigan atamalar ilmiy atamalar hisoblanadi. Atamalar ikki yo’l bilan hosil bo’ladi. 1. 
Umumxalq tilidagi so’zlardan ma’nosini maxsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Natijada bunday so’zlar umumxalq 
tilida bir ma’noni, fan tilida boshqa ma’noni bildiradi. Masalan: ot, ildiz, hol, fe’l. 2. Boshqa tillardan ilmiy 
tushuncha uchun atama olish orqali. Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, umumxalq tilida ishlatilmaydi. 
Masalan: kasr, musbat, manfiy. 
122.Kasbiy atamalar. Ma’lum kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llaniladigan so’zlarga 
kasbiy atama deyiladi. 
123.Shevaga xos so’zlar. Bir tilning faqat ma’lum hududiga xos bo’lib, boshqa joylarda o’zgacha nom bilan 
yuritiladigan so’zlar shevaga xos so’zlar sanaladi. Bu so’zlardan bittasi umuxalq tili bo’lgani adabiy til uchun qabul 
qilinadi va ana shu so’z adabiy til uchun me’yor sanaladi. Masalan, do’ppi so’zi adabiy me’yor, kallapo’sh, qalpoq, 
takya esa shevaga xos so’zlardir. 
124.Olinma so’zlar. Boshqa tillardan o’zbek tiliga kirib o’zlashib qolgan so’zlarga olinma so’zlar deyiladi. 
Masalan: radio, televizor, tramvay, kollej, litsey. So’zlar bir tildan ikkinchi tilga xalqlar o’rtasidagi siyosiy, ijtimoy, 
madaniy va boshqa aloqalar natijasida o’zlashadi. 
125.Lug’at va lug’atshunoslik. Tilimizdagi so’zlarning alifbo tartibida joylashtirilishiga lug’at, lug’at tuzish 
qoidalarini o’rganuvchi tilshunoslik sohasiga esa lug’atshunoslik (leksikografiya) deyiladi. 
126.Lug’at turlari va ulardan foydalanish. Tildagi barcha so’zlarning qanday ma’nolarni bildirishini 
tanishtiruvchi lug’at izohli lug’at hisoblanadi. Bir tildagi so’z ikkinchi tilda qanday so’zga teng kelishini 
ko’rsatuvchi lug’at tarjima lug’at sanaladi. So’zlarning to’g’ri yozilishini ko’rsatuvchi lug’atga imlo deyiladi. 

---

t.me/tilshunoslik/beneficialeducation 
12
Lug’at oldiga qo’yilgan maqsadiga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: izohli lug’at, tajima lug’ati, imlo lug’ati va 
boshqalar.