Ona tili o‘qitish metodiкasi

«Leksikologiya» bo‘limini o‘qitishda o‘quvchilarni aqliy 
faoliyat usullariga o‘rgatish. 
Yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoit maktab 
ta’limi oldiga mustaqil fikrlay oladigan, har qanday o‘quv 
qiyinchiliklarini mustaqil enga oladigan shaxsni tarbiyalashni bosh 
vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Ona tili ta’limi oldida turgan bu asosiy 
vazifa o‘quvchilarda aqliy faoliyat ko‘rsatishni, kuzatish, taqqoslash, 
guruhlash, umumlashtirish kabi aqliy faoliyat usullaridan unumli 
foydalana olishni talab etadi. Aqliy faoliyat usullariga o‘rgatish, 
avvalo, o‘quvchini ta’lim jarayonining subyekti (faol ishlovchisi)ga 
aylantirishni taqozo etadi. O‘quvchi ta’lim jarayonining faol 
ishlovchisiga aylansagina, u til hodisalarini kuzatib, taqqoslab, ular 
o‘rtasidagi o‘xshash va farqli tomonlarni aniqlaydi, muayyan 
belgilariga qarab guruhlarga ajratadi. Har bir guruhni qanday qilib 
mustaqil davom ettirish mumkinligini anglab etadi, shaxsiy 
kuzatishlarga asoslanib, hukm va xulosalar chiqara oladi. O‘quvchini 
ta’lim jarayonining subyektiga aylanishi, o‘qituvchini bu jarayondan 
chetda qoldirmaydi, aksincha, uning ta’sirini kuchaytiradi. Bu 

---

167
murakkab jarayonda o‘qituvchi nafaqat nazoratchi, balki tashki-
lotchiga, bevosita o‘quvchi faoliyatining boshqaruvchisiga aylanadi.
К
uzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish o‘zaro 
chambarchas bog‘langan shunday aqliy faoliyat usullariki, ta’lim 
jarayoni ularning barchasini zaruriyatga aylantiradi. Ayni vaqtda bu 
faoliyat usullarining birortasi e’tibordan chetda qolsa, ikkinchisi 
ko‘zlangan natijani bermaydi. Til hodisalarini taqqoslash uchun ularni 
diqqat bilan kuzata olmoq, guruhlash uchun qiyoslay olmoq, xulosa va 
hukmlar chiqarmoq uchun kuzatilgan, qiyoslangan va guruhlan-
ganlarni umumlashtira olmoq talab etiladi.
«Leksikologiya»ning tekshirish obyektini tushunishda berilgan 
so‘zlarni (masalan, 
ko‘k, daftar, ko‘p, chiroyli, yozmoq, baland, bino, 
ko‘tarilmoq, o‘nta, qush uchmoq
va h.k.) ifodalab kelgan ma’nosiga 
qarab: narsa-buyum, belgi-xususiyat. miqdor va harakatni anglatgan 
so‘zlar guruhiga ajratish, bu guruhlarni mustaqil davom ettirib, 
so‘zlarning ma’nolarini sharhlash ijobiy natija ko‘rsatadi. «So‘zning 
o‘z va ko‘chma ma’nolari» mavzusini o‘rganishda ham o‘qituvchi 
o‘quvchilarning aqliy faoliyat usullariga tayanib ish ko‘radi. 
O‘quvchilar oltin, temir, kumush singari modda- ma’dan nomlarining 
asl ma’nosini yaxshi bilishadi. Ulardan bu so‘zlarni o‘z ma’nosida va 
ko‘chma ma’noda qo‘llab, so‘z birikmalari hosil qilish (masalan, 
oltin 
bosh, oltin kuz
va h.k.) talab etiladi. Shundan so‘ng qiyoslash usulidan 
foydalanib, ular o‘z va ko‘chma ma’noli so‘zlar singari guruhlarga 
ajratiladi va «so‘zning o‘z ma’nosi» hamda «so‘zning ko‘chma 
ma’nosi» singari tushunchalarga o‘quvchilar tomonidan mustaqil 
ravishda ta’rif chiqariladi.
Berilgan so‘zlarni o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llab gaplar tuzish, 
o‘qilgan badiiy asarlardan parchalar tanlab, ko‘chma ma’noda 
ishlatilgan so‘zlarni aniqlash, hayvon nomlari, o‘simlik nomlari yoki 
qarindosh-urug‘chilikni ifodalovchi nomlarni ko‘chma ma’noda 
qo‘llab gaplar qurish va matnlar yaratish singari ijodiy-amaliy ishlar 
ham o‘quvchilarning fikrlash faoliyatiga tayanib bajariladi. Ona 
tilidan har bir mashg‘ulot til hodisalarining tahlili bilan boshlanib, 
matn yaratish bilan yakunlanishi kerak. Bu imkoniyat, ayniqsa,

---

168
leksikologiyani o‘rganishda benihoya katta. O‘quvchilar «so‘zning o‘z 
va ko‘chma ma’nolari» xususida umumlashma hosil qilishgach, 
ulardan «Bozorda», «Avtobusda» singari mavzularda matnlar tuzish, 
qarindosh-urug‘chilikka oid nomlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash talab 
etiladi.
«Ma’nodosh so‘zlar» mavzusini o‘rganish ham o‘quvchilarni 
fikrlashga undash orqali boshlanadi. Bu jarayonni samarali tashkil 
etish uchun berilgan gaplardagi ajratilgan so‘zlarni shu ma’noni 
ifodalovchi boshqa so‘zlar bilan almashtirish(masalan, Toshkentimiz