Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MORFOLOGI К TAHLIL
|
k
tovushi g ga o‘tadi; shahrim so‘zining o‘zagi shahr emas, shahar; egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda oxirgi bo‘g‘indagi a tovushi tushadi va boshqalar). Demak, grammatik tahlilda leksik, fonetik, uslubiy tahlil elementlari ham ishtirok etadi. Grammatik tahlil mazmuniga ko‘ra ikki tarkibiy qismga bo‘linadi: 1. Morfologik tahlil. 2. Sintaktik tahlil. Berilgan gapni avval morfologik, so‘ng sintaktik tahlil qilish kerak. Chunki morfologik tahlilda gapni tashkil etgan so‘zlarning xususiyatlari, sintaktik tahlilda o‘sha so‘zlar vositasida qurilgan so‘z birikmalari va gapning xususiyatlari aniqlanadi. MORFOLOGI К TAHLIL Morfologik tahlil o‘z mazmuniga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1. So‘z tarkibi bo‘yicha tahlil. 2. So‘z turkumlari bo‘yicha tahlil. Bular birin-ketin o‘tkazilishi kerak, ular bir-biriga bog‘liq bo‘lib, biridagi nuqson ikkinchisiga ta’sir qilishi mumkin. So‘z tarkibi bo‘yicha tahlil orfografiya va so‘z yasalishi hodisalari bilan uzviy bog‘liqdir. So‘z turkumlari bo‘yicha tahlil esa gapda so‘zlarning ikkinchi bir turkum vazifasida kelishi, so‘zlarning belgili (qo‘shimchali) va belgisiz (qo‘shimchasiz) qo‘llanishi hodisalari bilan bog‘lanadi. So‘zni o‘zak va qo‘shimchalarga ajratishni bilmagan o‘quvchi so‘z yasalishi yo‘llarini, so‘z o‘zgarishini, shular bilan bog‘langan to‘g‘ri yozish qoidalarini ongli ravishda o‘zlashtira olmagan bo‘lib chiqadi. 237 SO‘Z TAR К IBI BO‘YICHA TAHLIL So‘z tarkibi bo‘yicha tahlil morfologik tahlilning bir ko‘rinishi bo‘lib, u o‘z ichiga bir qancha mavzularni oladi: so‘zning asosi, qo‘shimcha, qo‘shimchalarning ma’no va vazifasiga ko‘ra turlari (so‘z yasovchilar, shakl yasovchilar); sodda, qo‘shma, juft so‘zlar va boshqalar. So‘z tarkibi bo‘yicha o‘tkaziladigan tahlil so‘zdagi ikki qismni– so‘zning asosiy ma’nosini anglatuvchi qismni, shuningdek, so‘zning grammatik ma’nosini anglatuvchi qismni ajratishdan boshlanadi. So‘zning asosiy ma’nosini anglatuvchi qismni ajratishda quyidagi holatlar hisobga olinadi: so‘zning tarkibidagi tarixiy holat va so‘zning tarkibidagi hozirgi holat. Masalan, qishloq, yaylov, og‘ayni kabi so‘zlar hozirgi o‘zbek adabiy tilida morfologik qismlarga ajralmaydi, lekin bunday so‘zlar tarixiy jihatdan qismlarga ajralgan. Demak, so‘zni ma’noli qismlarga ajratishda etimologik jihatdan yondashmaslik kerak. Berilgan gapdagi so‘zlarni o‘zak va qo‘shimchalarga ajratishda aniq, yaqqol ko‘rinib turadigan jadvallardan foydalanish o‘rinlidir. Ma’lumki, o‘rta maktablarda morfologik tahlilning turli usullaridan foydalaniladi. Biz bu o‘rinda O‘zMU professori Sh.U.Rahmatullayev va dotsenti Yo.G‘.G‘ulomov usullaridan foydalanish morfologik tahlilning yagona, umumlashgan jadvalini joriy etish tarafdorimiz. Grammatik tahlil uchun, masalan, quyidagi gap berilgan bo‘lsin: Biz bu kunlarga osonlik bilan yetib kelmadik (A.Q.). Berilgan gapdagi so‘zlar avvalo so‘z tarkibi bo‘yicha tahlil qilinadi. Bunda quyidagi ishlar amalga oshiriladi: a) gapdagi har bir so‘zning asl ma’noli va grammatik ma’noli qismlari ajratiladi; b) yasalgan so‘z bo‘lsa, asos va yasovchi qo‘shimchaga ajratiladi; v) shakl yasovchi qo‘shimchalar aniqlanadi; g) imlo bilan bog‘liq tomonlar izohlanadi. So‘zni ma’noli qismlarga ajratishda vertikal chiziqlardan foydalaniladi: |