Ona tili to'garagi

Adabiy – ijodiy to`garaklar
Mazkur to`garakning mashg`ulotlari 2 xil xarakterga egadir. Mashg`ulotning bir xili sinfda olingan bilimni mustahkamlash va tuldirishga, adabiy asarlar yoki ayrim yozuvchilarning ijod yo`li bilan tanishishga qaratilsa, ikkinchi bir xili o`quvchilarning mustaqil ravishda olib boradigan ijodiy ishlarini ustirish va unga rahbarlik qilish, yo`llanma berishga qaratilgan bo`ladi. Buning yaxshi tomoni shundaki, o`quvchilar bir mashg`ulotda biror yozuvchinig asarini tahlil qilsalar, ikkinchi mashg`ulotda xuddi shu asosda to`garak a`zolari tomonidan yozilgan she`r va hikoyalarni tahlil qiladilar. Olingan nazariy bilimlar va asarning badiiy xususiyatlari, ma`naviy va madaniy san`atlar haqida bilimlari yo`zasidan hosil kilgan malakalarini o`z asarlari muhokamasiga ham tatbik qiladilar. Xuddi shu yusinda o`tkazilgan mashg`ulot natijasida o`quvchilarda adabiy asarlar o`qishga xavas uygonadi.
To`garakning vazifasi va maqsadi esa o`quvchilarning qiziqishini tarbiyalashdan ularga sistemali ravishda ko`rsatma berib borishdan iborat bulmogi lozim.
Mustaqil ijodiy ishlar albatta nuksonli bo`ladi. Bu ishda juda extiyot bulmok kerak. Rahbar to`garak a`zosini bezdirib kuymasligi, tahlil va tuzatish jarayonida bosiklik bilan, ilmiy nuqtai nazardan yondoshmogi lozim.
Ijodiy mustaqil ishlarni tahlilda kichiq xajmli asarlarni ayniqsa she`rlarni doskaga yozish, va doskada tushuntirib berish lozimdir.Umumiy muxokada to`garak a`zolari o`z fikrlarini aytadilar. O`qituvchi rahbarlgida shu ish nuksonlarini tuzatib chiqish, kelgusida qanday yozish yo`llarini ko`rsatish, tahlil qilingan asarlarni gazeta va jurnallarda nashr qildirish yo`llari kurib chiqiladi. / Taqrizlar yozdir. / tinglash va muhokama yakunlanadi, yutuq va kamchiliklarni tuzatish yo`llari ko`rsatib beriladi.
Drama to`garagi – o`quvchilarning adabiyotga, ayniqsa dramatik asarlarga bo`lgan qiziqishlarini tarbiyalash vositasidir.
Xususiyatlari: to`garak a`zolari oldiga quyiladigan talablarning xarakteridan kelib chiqib, to`garak a`zolari adabiyot nazariyasi, badiiy asarni tahlil qilish yo`llari, janrlar va ularning xususiyatlari, to`zilishi va ishlari bilan tanish bo`lishlari lozim. To`garakka qiziquvchi xavaskorlar to`planadi. Mashg`ulotlar sinfda va sinfdan tashqari uqiladigan materiallar asosida mashg`ulot rejasi to`ziladi.
To`garakning eng muhim bosqichlaridan biri asarni sahnaga quyishga tayyorgarlik davridir. Bu davrda o`quvchilar asarning maqsadi, badiiy xususiyati va uni o`qish texnikasi bilan tanishadi. Muhim ahamiyatga ega bo`lgan narsa repertuardir. Har qanday sahna asarlarini emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan, o`quvchilarda mehr-shavkat, muhabbat, vatanparvarlik ruhini tarbiyalaydigan, ularning hayotlariga yaqin to`rgan asarlarni, o`quvchilarga tanish bo`lgan yozuvchilarning asarlarini / hikoya, roman, povest, x.z./ ishlab chiqilsa maqsadga muvofiq bo`ladi.

Drama to`garaklarda mashg`ulotning yana bir turi adabiy montajlardir. Tanlangan mavzuni yoritish uchun turli asarlardan kerakli epizodlarni, she`riy parchalar, ashulalar kiritiladi.

A.Navoiyning yoshlik yillari mavzusida adabiyot montajda shu davriga oid parchalar, she`r, tarixiy manba`, memuar va vaqtli matbuot materiallaridan foydalanish mumkin.

To`garak a`zolari nazariy malakani oshirish uchun ko`rgan kino, teatri haqida, aktyorlar mahorati haqida muhokama va mo`zoqaralar utiladi.

Bu ish ularning qiziqishlarini yanada oshiradi.

Ifodali o`qish to`garagi – asosiy maqsadi o`quvchilarni ifodali o`qish va badiiy hikoyalashga, o`z fikrini og`zaki va yozma ravishda ravon anglatishga o`rgatishdan iborat. Reja to`ziladi va shu asosda uqiladigan asarlar ruyxati aniqlanadi, o`qish texnikasi va asarlar mazmunini tushunishga yordam beruvchi nazariy ma`lumotlar bilan o`quvchilarni tanishtiriladi.

Adabiy kechalar odatda barcha to`garaklar kurigi hisoblanadi, To`garak kuchi ma`lum bo`ladi. Doklad mo`zoqarasi badiiy qism. /adabiy montaj/ inssnirovkalar, xotiralar, hikoyalar, deklomasiya, bino, bezak.

Adabiy vistavkalar. /Yozuvchi, shoir , kitoblar haqida/.

Yozuvchining hayotiga oid bo`lgan eksponatlar kuyidagicha:

1. Yozuvchining portreti, oila a`zolari, hayotining ayrim momentlari kurs ilyustratsiyalari.

   
   

2. Yozuvchining tarjimai holiga yoki yozuvchining sayoxatlariga oid karta.

   
   

3. Yozuvchi va uning zamondoshlari.

   
   

4. O`quvchilari ishlagan rasmlari.

   
   

5. Asar yo`zasidan ishlangan maketlar kuinishi.

   
   

6. Sinxronik tablica ijb. siyosiy hayot va davrning adabiy harakati bilan bog`langan holda yozuvchining ijodiy yo`li.

   
   

7. Asarning obrazi va kompoziciyasining o`zaro nisbatini kurs. grafik.

   
   

8. Asarning yaratilish tarixi.

   
   

9. Poetik tilning tahlil na`munalari.

   
   

10. Yozuvchining adabiy guruhlar urt.tutgan o`rni.

    
    

11. Turli davradagi turli sinflar vakillarining yozuvchiga bergan baholari.

    
    

12. Yozuvchining ijodi va u yashagan zamondagi rasm san`ati.

    
    

13. Yozuvchining asarlari musiqada.

    
    

14. Asarlari teatrda va kinoda.

    
    

15. Yozuvchilarning san`atlari va kimmatli fikrlari.

    
    

16. Yozuvchi haqida nimalar o`qish kerak.

    
    

17. Asosiy tanqidiy adabiyot namunasi.

    
    

18. Bizning davrda yozuvchining ijodiga berilgan baho.

    
    

Vistavkalar aniq kishiga ta`sir qiladigan, tassurot qoldiradigan bo`lishi kerak. Bu juda ma`suliyatli ish. Tayyor bulgach, ochiq deb e`lon qilinadi.

Adabiy ekskursiya, tashkil etishdan oldin, o`qituvchi asosiy maqsadni belgilab oladi. Mas.: YI-YII sinflarda biror yozuvchi tarjimai holini utgandan keyin, shu bobni mustahkamlash uchun mo`zeyga ekskursiya uyushtirishi mumkin. Ko`zatish maqsadga ma`lum darajada pedagogik process bilan ham bog`lanadi :1. Utilgan mavzularni mustahkamlash.

1. Sinfdan tashqari mashg`ulotlarning maqsad va vazifalarini qanday tushunasiz?

   
   

2. Sinfdan tashqari mashg`ulotlarda qanday to`garaklar tuzish mumkin?

   
   

3. Adabiy ekskursiya kaerlarda o`tkaziladi?

   
   

Sinfdan tashqari mashg`ulotlar – adabiy ijodiy to`garaklar o`tkazish, o`quvchilarni adabiy ekskursiyalarga jalb qilish va x.k.

Adabiy ekskursiya – o`quvchilarna yozuvchilar yashagan joylarga, ularning uy mo`zeylariga olib borish yoki ular haqidagi telefilm, kinofilmlarni birgalikda tomosha qilish.

Milliy ma`naviyat, milliy istiShlol \oyalari tarbiyasini yuShori saviyada tashkil etishda darsdan, maktabdan tashShari ishlarning ahamiyati benihoya katta. AyniShsa, turli tadbirlar, xususan adabiy kechalar chog`ida so`zlanadigan ma`ruzalarni, o`Shuvchilarning chiShishlarini mazmunan boy, badiiy yuksak saviyada uyushtirish muhim o`rin tutadi. Bunday tadbirlarni uyushtirish uchun tuziladigan scenariylarning pishik bo`lishiga e`tiborni kuchaytirish talab etiladi¹. Bugungi kunda Oybekning hayoti va ijodiga bag`ishlangan tadbirlarni o`tkazish keng Shuloch yoydi. Ushbu tadbirlarning scenariysi muayyan izchillikda amalga oshiriladigan ishlarni o`z ichiga oladi. Birinchi navbatda tadbirdan oldin o`Shuvchilar ishtirokida ko`rgazma tashkil etish va adabiy ekskursiya uyushtiriladi. Ko`rgazma ham, adabiy ekskursiya ham o`Shuvchilarning fikrlash doirasini yanada kengaytiradi, kizikuvchanligini oshiradi. Adabiy kecha esa o`quvchilarning adib ijodi yuzasidan yakunlovchi tadbir sifatida o`tkaziladi.

Tadbirga doir ko`rgazmada sevimli adibimiz Oybekning hayoti va ijodiga oid bo`lgan materiallar kuyidagicha joylashtiriladi:

Oybekning portreti, oila a`zolarining rasmlari, adib hayotidan ayrim lavhalar.

Yozuvchining tarjimai holi, farzandlari hakidagi ma`lumotlar, adibning adabiy merosi.

Oybek va uning zamondoshlari H.Olimjon, Zulfiya, Ғ.Ғulom, Maksud Shayxzoda, Muxtor Avezov va boshkalar.

Asar yuzasidan ishlangan maketlar ko`rinishi.

Zarifa Saidnosirova chizgan suratlar.

Sinxronik jadval: Oybekning ijtimoiy-siyosiy hayot va davrning adabiy harakati bilan bog`langan holda yoritilgan ijod yo`li.

Oybekning asarlari sahnada, kino olamida. Dastlabki “Qutlug` kon” videofil`mida Yo`lchi rolida Tesha Mo`minov, Gulnor rolida Nasiba Usmonova, Mirzakarimboy rolida Po`lat Saidkosimov, Gulsumbibi rolida Sora eshonto`raeva, Yormat rolida Nabi Rahimov kabi san`atkorlar ijrosidan lavhalar.

“Navoiy” videofil`midan ham xuddi shunday namunalar beriladi. Bunda Navoiy rolida Yokub Ahmedov, Badiuzzamon rolida Yodgor Sa`dievlarning ijrosi Oybekning ijodiy mahoratini o`quvchilar ko`zi oldida yanada yukori pog`onaga ko`tarib, tomoshabinlarga Oybek asarlarini keng doirada tanitishga yordam beradi. Yukoridagi videofil`mlardan lavhalar ko`rgazma zalida adib ijodining yorkin namunalari sifatida fayz berib turadi.

Oybek yaratgan asarlar ko`rgazmasini ham tashkil etish mumkin.

Talabalar Oybek hakida yaratilgan asarlar ko`rgazmasi orqali adib ijodi yuzasidan olib borilgan izlanish natijalari bilan tanishadilar.

Ko`rgazmalar kishiga ta`sir kiladigan, o`chmas taassurotlar koldiradigan bo`lishi kerak. Bu juda mas`uliyatli ish bo`lib, katta mehnatni talab kiladi. Ko`rgazma tayyor bo`lgach, u ochik deb e`lon kilinadi.

Hozirgi kungacha Oybek ijodiga bag`ishlab o`nlab dissertaciyalar, monografiyalar, yuzlab makolalar yozilgan. Ular ichida H.Yokubovning “Ғoyaviylik va mahorat”, “Adibning mahorati”, M.Qo`shjonovning “Oybek” romanlarida xarakter yaratish san`ati”, “Oybek mahorati” hamda N.Karimovning “Ajoyib kishilar hayoti” seriyasidan “Oybek” nomli kitoblarini ko`rsatish mumkin.

Oybek hayoti va ijodi yuzasidan darsdan tashkari tadbirlar o`tkazilgandan so`ng ekskursiya uyushtiriladi, shuningdek, ko`rilgan fil`mlar, spektakllar, adib kalamiga mansub bo`lgan asarlardan olingan taassurotlar asosida rasmlar ko`rgazmasi tashkil kilinadi.

Kitoblar ko`rgazmasini kuyidagi kabi turli xil ruknlar ostida tashkil etish mumkin:

1. Oybek yaratgan she`riy asarlar olami (lirik she`rlar to`plamlari asosida), dostonlari.

2. Oybek o`zbek nasri ustasi (hikoya, Shissa, roman).

3. Oybek – tarjimon (tarjima asarlari).

4. Oybekning ilmiy qarashlari (Navoiy ijodi yuzasidan olib borilgan tadShiShotlari bo`yicha).

Shuningdek:

1. “O`zbek she`riyati durdonalari”.

2. “Nasriy asarlarni o`qing”.

3. “Oybek asarlari rus tilida” (5 jildlik nashri).

Shu kabi ko`rgazmalar Oybekning tug`ilgan kuni sanasi munosabati bilan tashkil kilinishi mumkin.

Oybek tavalludi munosabati bilan devoriy gazetalar chikarish, ularga ilova kilib fotogazeta ham tayyorlash mumkin. Unda Oybek hayoti va ijodi yuzasidan to`garakda tayyorlangan ishlardan lavhalar beriladi, Oybek hayoti va ijodi yuzasidan tanikli kishilar bilan uchrashuvlar (masalan, adabiyotshunos olim Naim Karimov, adibning o`g`li Bek Toshmuhammedov kabi), ekskursiyalar, ayrim dikkatga sazovor vokealarga bag`ishlangan makolalar chikariladi. Adib nomi bilan bog`liSh Termiz davlat pedagogika instituti binosining rasmi yoki adib faoliyat ko`rsatgan tashkilotlar suratlari joylashtirilishi mumkin.

Fotogazeta fotosuratlar hamda ularga tegishli sharhli yozuvlardan iborat bo`ladi. Fotomontaj chikarish uchun esa illyustrativ material sifatida jurnallar, otkritkalar, plakatlar va boshka turdagi fototasvirlardan foydalanish mumkin. Bunday rasmlar talabalarning adib ijodiga doir olgan bilim va malakalarini yanada mustahkamlaydi.

Adabiy ekskursiya tashkil etishdan oldin o`qituvchi asosiy maksadni belgilab oladi. Oybek hayoti va ijodini o`rgangandan keyin Oybek uy muzeyiga ekskursiya uyushtirish mumkin.

Hovlida joylashgan Oybek haykalining o`ziga qarab adibning hayot yo`lini esga olish, hatto Oybekning shu holatini yorkin bo`yoklarda tasvirlab berish ham o`Shuvchilarni hayajonga soladi. Ayniksa, adibning og`ir kasalga chalingan damlari xuddi shu hovlida o`tgan, u gapirolmasdan, fakat o`ylari bilan shu hovlini qancha marotaba aylangan kezlarini his etish murakkab kechinmalar tarzida kechadi. Bu o`rinlarda yirik adabiyotshunos olim Naim Karimovning “Oybek” asarida keltirilgan ushbu she`rni eslash o`rinlidir:

Xastamen... fikrga, tuyg`uga to`lib -

Oy menga hamkadam – sekin yuramen.

Sog`aysam bir kuni yozamen to`yib,

Hislarga kalbimni ko`shib yozamen.

Kechalar yururmen telbaday horib,

Boshimda oy borur – menga hamkadam,

Xayollar uchadi mash`alday yonib,

To`yib yozajakman bir kun sog`aysam...

Naim Karimov aytganidek: “Bu ijodga behad tashna, ammo og`ir va uzok yillar davomida ijod etish baxtidan mahrum bo`lgan kalbning sokin faryodi edi”¹. Bunday ma`lumotlarni Zarifa Saidnosirovaning xotiralari asosida Oybekning xarakteri xususidagi, oila a`zolari hakidagi ma`lumotlarni bayon etish mumkin. Oybekning insonlarga, ayniksa, bechorahol kambag`al oilalarga kilgan yaxshiliklarini eslash ham o`tganlar ruhini shod kiladi va o`quvchilarga ibrat namunasi bo`lib xizmat kiladi. Oybekning o`zi aytganidek:

Bulutday kezsa xalk ichida shoir,

Xotirasi kuyosh kabi koladir.

Oybek haykaliga gullar ko`yib, shoir hakidagi xotiralarni eslash bilan birga she`rlaridan namunalarni tinglash o`quvchi ruhiyatiga kuchli ta`sir etadi va bir umrlik taassurotlar uyg`otadi.

Shoir uy muzeyi tomosha kilinadi. Bunda o`qituvchi Oybek hakidagi kizikarli ma`lumotlarni etkazib beradi. Adib yaratgan asarlar hakida, bularning ba`zilari tufayli unga qanchalar malomat toshlari yog`ilgani to`g`risida so`zlanadi. Lekin o`sha asarlar adib ijodining yutug`i hisoblanib, yukori baholangan. Shulardan biri “Navoiy” romanidir. Oybekning umr yo`ldoshi Zarifa Saidnosirovaning “Oybegim mening” kitobida keltirishicha: “U butun umri bo`yi Navoiy hakida o`yladi, Navoiy hakida yozdi. Uning bu satrlari bejiz bitilmagan:

Tarix so`kmoklari izimdan cho`tir,

Har bir xon shivirlar: “Bir lahza o`tir...”

“Qushlar tili” piri yurakda tilak,

Izlayman marvarid – ko`limda elak.

Oybek butun umri davomida ana shu elak bilan Navoiy olamidan marvaridlar terdi”.

Shu kabi ma`lumotlar adib kutubxonasini kuzatish jarayonida jo`shib hikoya kilinadi.

Sayohatdan kaytgandan keyin talabalarning u hakdagi taassurotlari tinglanadi yoki taassurotlari asosida yozma topshiriklar beriladi. Bunda insho mavzusi berilib, Oybek tavalludiga bag`ishlangan tadbirda “Insho tanloviga” yoziladigan insholar ko`rigi o`tkaziladi. Tanlov natijalari tadbir oxirida e`lon kilinadi.

Oybek asarlari bo`yicha sahnalashtirilgan spektakllar, videofil`mlar o`quvchilar bilan birga borib ko`rilsa, ko`pchilikning ulardan bahramand bo`lishiga va asar yuzasidan mushohada yuritishlariga keng imkoniyat yaratadi.

Oybekning hayoti va ijodining turli kirralari bo`yicha viktorinalar, bellashuvlar, bahs-munozaralar o`tkazish ham maksadga muvofikdir.

Bunday sinfdan tashkari ishlarni har bir adib yoki mutafakkir hayoti va ijodi yuzasidan tashkil etish mumkin.

Ayniksa, ilm maskanlarida “Ma`naviyat kunlari”ning tashkil etilishi ham o`quvchi-talabalarni ulardan yiroklashib ketgan sahna asarlarini, hali ko`rib ulgurmagan, vakt topmagan shoir va adiblarning uy-muzeylarini, ma`naviyat kadamjolarini tomosha kilishga undab turadi.

Xullas, kitob o`qish kamaygan bir sharoitda tanikli yozuvchi va adib Oybekning hayoti va ijodiy faoliyati hakida o`quvchi-talabalarda keng tasavvur hosil kilish, shu orqali ularni milliy ma`naviyat, milliy istiklol g`oyalari ruhida tarbiyalash ishlarida oldindan puxta tuzib olingan scenariy asosidagi darsdan, maktabdan tashkari tashkil etiladigan tadbirlar, xususan, adabiy kecha, ekskursiyalar, ko`rgazmalar muhim o`rin tutadi.