O'quv adabiyoti m. D. Ahmedova, X. A. Abduqodirov, sh sh. Shovahobov, M. T. Karimova, S. T. Inomova

ICHAK SESTODOZLARI TENIARINXOZ

Teniarinxoz — surunkali kechishga moyil, ko'proq oshqozoni ichak yo'lining yuqori qismini jaroxatlash bilan kechadigan gijja kasalligidir.

Teniarinxoz — og'iz orqali yuquvchi (peroral), antroponoz biogelmintozdir.

Etiologiyasi. Kasallikni qo'zg'atuvchisi — Tseniarhynchus saginatus (sepen bichiy) rivojlanib yetilgan davrida bu gijjaning uzunliga 7-10 metrgacha, eni 1.5-2.0 sm ga boradi. Gijjani tasmali (lentasimon) bosqichida — yirikkina boshi (skoleks), bo'yni va bo'lakchalardan iborat uzun - tasmasimon tanasi bor. Tumshug'ida 4 ta so'rg'ichi bor. Tanasi esa 1000 ga yaqin bo'lakchalardan (proglotid) iborat.

Parazitni tasmali bosqichi odamning (asosiy xo'jayini) ingichka ichagida parazitlik qiladi. Ichakda rivojlashb yetilgan gijjadan uzilib chiqqan bo'lakchalar najas orqali tashqariga chiqariladi. Barcha sestodlar singari T.Saginatus germafrodit bo'lib, har bir bo'lakcha ichida ham erkak, ham urg'ochi a'zolar yetiladi, bitta gijja bo'lakchasida — 145000-175000 tagacha tuxum bo'ladi. Tashqariga ajralgan bo'lakchalari xar xil yo'llar bilan (ifloslangan hashak yem, suv va boshqalar) shoxli koramollar organizmiga kiradi. Qoramol ichagida gajjaning lichinkalari parda ichidan chiqib, qonga ,o'tadi va muskullar orasidagi biriktiruvchi to'qimalarga o'rnashib, yumaloq pufakka o'xshash shaklga kiradi — ya'ni finnalar hosil buladi. Ana shunday tarkibida finnalari bo'lgan qoramol go'shtini pishirmasdan iste'mol kilinganda bu finnalar odam ichagiga tushadi ra rivojlanib balog'atga yetadi. Ba'zan odam ichagida bir vaqtda birnecha gijja parazitlik qilishi mumkin.

Epidemiologiyasi. Teniarhinhozni birdan-bir manbai ichagida shu gijja bo'lgan (yani invaziyalangan) odam hisoblanadi. Odam organizmida bu gijja 25 yil, va undan ortiq parazitlik kilada. Paragitning lichinkali bosqichi, asosan oraliq xo'jayini 12 oy davom etadi.

O'zbekistonda gijjaning bu turi ko'proq Xorazm, Buxoro, Samarqand viloyatlari, shuningdek, Qoraqalpog'istonda tarqalgan.

Klinikasi. Ko'pincha teniarinxoz juda kam belgilar bilan, faqat ichakdan gijja bo'lakchalarini yoki, ayniqsa, gijja to'dasini ajralib chiqishi bilan namoyon bo'ladi. Boshqa belgilar: biroz quvvatsizlik, bosh aylanishi, ochiqish, qorinda (ayniqsa, ko'richak sohasida) og'riq kabi halokatlardan iborat bo'ladi. Ayrim bemorlarda tez toliqish tinka qurishi, tajanglik, tez-tez ochiqish (keyinchalik esa aksincha ishtahasizlik), o'htin-o'htin qorin og'riq, qorin kepchishi, ko'ngal aynash, ba'zan ich ketishi kabi alomatlar kuzatiladi. Ayrim bemorlarda uyquning buzilishi, tez-tez bosh aylanishi, ayrim hollarda hatto tutqanoq tutishi va boshqa nevrologik alomatlar ko'rilishi kuzatiladi.

Asoratlari. Kamdan-kam holatlarda bu gijja ichak tutilib Qolishiga sabab bo'lishi mumkin.

Tashxisi. Teniarinxoz diagnostikasi asosan — gijja bo'lakchalarini vaqti-vaqti bilan ichakdan faol ravishda o'rmalab chiqib turishi yoki axlat bilan ajralib turishini kuzatishga asoslanadi.

Davolash. Teniarinxozni davolashda oxirgi yilarda asosan yuqori samarali va xam zaxarli bo'lgan fenosal (yomazan, niklozamid, sestotsid, vermutin va boshqalar) keng qo'llanmoqda. Fenasal - bir berishda (sutkalik dozasi ham shu); 5 yoshgacha bo'lgan bolalarga 0.54.0 g, 6-9 yoshdagadarga — 1-15 g, 10-12 yoshda — 1.5-2.0 g, 13 yosh va undan kattalarga — 2 g dan beriladi. Fenasalnn yotishdan oldin yoki nahorga berilgani ma'qul. Uni berishdan oldin chorak stakan suvda 1-2 g, sodani eritib ichiriladi.

Fenasal bilan davolash uchun maxsus tayyorgarlik qilish shart amas, Surga ham berilishda, xuqna ham qilinmaydi. Faqat yengil ham bo'luvchi taomlar parhyezi tavsiya etiladi.

Feyasal bilan davolash ko'pincha faqat 1 kun davomida (ambulatoriya yoki unda) o'tkaziladi. O'tkazilgan davo natija bermagan taqdirda preparatni yana 3 kundan keyin takroran berish mumkin. Xozirda fenasaldan tashqari boshqa, tarkibida fenasal bo'lshan dixlosal yoki trixlosal singari dorilar dam ishlatilmoqda. Bu preparatlar ovqatlanishdan 1-1,5 soat oldin shirin choy bilan ichiriladi.

Profilaktikasi. Bu kasallik oldini olishda ayniqsa aholining sanitariya madaniyatini ko'tarish (go'shtni faqat pishirilgan holda istemol qilish yaylovlarnn ifloslantirmaslik, chorva ho'jaliklarini ozoda saqlash), bemorlarni aniqlab davolash, go'shtlarni albatta veterinarlar ko'rigidan utkazish ahamiyatga egadir.

TENIOZ

Tenioz — asosan oshkozon-ichak yo'lining yuqori qismini jarohatlash bilan surunkali kechadigan gijja kasalligidir. O'zbekistonda ahyon-ahyonda uchrab turadi.

Etiologiyasi. Tenioz kasalligini quzg'atuvchi gijja Toenia solium, ya'ni cho'chqa soliteridir. U o'zining tuzilishi jihatidan qoramol soliteriga o'xshab ketadi, biroq tumshug'ida 4 ta so'rg'ichidan tashqari 22-32 ta ilmoqli hartumi ham bor. Shuning uchun uni qurollangan soliter deb ham atashadi. Bu gijja ham tasmasimon, nisbatan biroz kaltaroq (1.5-2.0 m) bo'lib, 1000 ga yaqin bo'lakchalardan tashkil topgan. Yetilgan bo'lakchalarda tuxumga to'lgan bachadoni bo'ladi.

Bo'lakchalar, odamning axlati orqali asosan uzilib tushgan xolda ajraladi, faol ajralishi esa juda kam kuzatiladi. Ajratadigan tuxumi morfologik jixatdan qoramol soliteri tuxumidan deyarli farqlanmaydi. Bu gijjaning rivojlanishi ham asosiy (odam) va oraliq (asosan uy cho'chqasi) xo'jayinlar a'zolarida almashinib o'tadi.

Epidemiologiyasi. Kasallik manbai invaziyalangan odam xisoblanadi. Balog'atga yetgan gijja odam ichagida (asosan ingichka ichakda) yashaydi. Yetilgan bo'lachaklarida gijja tuxumi (onkosfera) bilan to'lgan bachadoni bo'ladi. Gijja bo'lakchalari vaqti-vaqti bilan tanasidan bo'linib (uzilib) axlat orqali tashqi muhitga ajralib turadi. Ifloslangan suv va turli yem-xashak ozuqalar orqali oraliq xo'jayin bo'lmish uy cho'chqalari (kamdan-kam hollarda — yovvoyi cho'chqalar, itlar, mushuklar va hatto odam) organizmiga tushadi va ularning mushaklari orasidagi biriktiruvchi to'qimalar tuxumlardan lichinkalar - sistitseralar paydo bo'ladi.

Cho'chqa soliteri odamga asosan yaxshi pishirilmagan cho'chqa go'shti iste'mol qilganda yuqadi. Bundan tashqari g'ijja tuxumi sog'lom odamga boshqa bemor odamdan yoki gajjali odamni o'zidan-o'ziga yuqishi mumkin. Bunda yuqish yo'llari — bemorning najasi bilan ifloslangan qo'l, sabzavotlar, mevalar va turli oziq-ovqatlar orqali sodir bo'ladi.

Klinikasi. Ko'pchilik holatlarda tenioz klinik belgilarsiz kechishi mumkin. Ba'zan bemorlarda ko'ngil aynash, vaqti-vaqti bilan qusish, ich ketishi, qorinda og'riq, bosh aylanishi, uyquning buzilishi, xushdan ketish, kamdan-kam hollarda tutqanoq huruji kuzatiladi. Surunkali davrida kasallikning belgilari teniarinxoz belgalariga o'xshab ketadi.

Sistitserkozning klinikasi esa uning joylashgan qismiga, ko'p-ozligiga va rivojlanish bosqichiga bog'liq bo'ladi.

Sistitserka ko'zda joylashganda — reaktiv konyunktivit, retinit, uveit singari jarohatlanishlar bo'lib, ko'rish yomonlashishi yoki ko'rlik yuzaga kelishi mumkin.

Yurak sistitserkozi bo'lgan taqdirda ba'zan yurak ritmi buziladi. Eng ko'p klinik belgilar va og'ir oqibatli kechishi bosh miya sistitserkozida kuzatiladi. Bemorlarda vaqti-vaqti bilan tirishish, xotiraning yomonlashishi ko'riladi. Hatto to'satdan o'lim bulishi ham mumkin.

Sistitserkoz kasalligi umuman surunkali (15 yilgacha va undan ortiq) kechishga moyil bo'lib, u xatarli kasallikdir.

Tashxisi. Xuddi teniarinxozdagi singari axlat bilan ajralib, chiqqan gijja parchasini ko'rish yoki tuxumini aniqlashga asoslangan. Lekin, sisgitserkozni aniqlashda ancha murakkab usullarni (biopsiya, rentgenologik, miyada bosh miyani rentgenografiyasi, angaografiyasi, tomografiyasi, ultratovush va boshqalar) qo'llashga to'g'ri keladi. Serologik usullardan — komplemes, biriktirish reaksiyasi va gemagglutinatsiya reaksiyalari qo'llanadi.

Davolash. Teniozni davolashda, sistitserkoz rivojlanishi xavfini oldini olish maqsadida, ichakka gijjani bevosita parchalovchi dorilarni (fenasol, dixlorofen, trixlorofen) qo'llash maqsadga muvofiq xisoblanadi.

Fenasol (dozasi xuddi teniarinxozdagi singari) ertalab naxorda ichirilib, 2 soatdan keyin yengil nonushta va yana 1 soatdan keyin — tuzli surgi beriladi. Yana 2 xaftadan keyin shu kursi, takrorlash tavsiya etiladi.

Teniozni davolashda, shuningdek, qirqqulokning efirli ektrakti xam ishlatiladi.

Sistitserkozni davolashda esa prazikvantel (biltritsid) - kuniga 16.6 mg/kg xisobidan 14 kun beriladi, yoki 50 mg/kg xisobidan 10 kun beriladi. Bu dori qo'llanishi davrida allergik reaksiyaga yo'l qo'ymaslik maqsadida glyukokortikoidlar ham berib boriladi.

Profilaktikasi. Tenioz tarqalishini oldini olishda ham xuddi teniarinxozdagi singari. Ayniqsa, cho'chqachilik xo'jaliklarida veterinariya xizmati bilan xamkorlikda veterinar-gigiyenik chora-tadbirlar o'tkaziladi.
GIMENOLEPIDOZ (PAKANA GIJJA)
Gimenolipedoz — asosan oshqozon-ichak sistemasi faoliyatini buzilishi bilan namoyon bo'ladigan surunkali parazitar kasallikdir. Gimenolepidoz peroral antroponoz kongigaoz gelmintozdir. U barcha (ayniqsa, issiq) o'lkalarda, shu jumladan Markaziy Osiyoda keng tarqalgan gijja turlaridandir.

Egiologayasi. Gimenolepidozni qo'zg'atuvchisi Hymenolepis nana (pakana gijja) nisbatan kichkina (bo'yi 1.5-2.0 sm, ayrimlari 5 sm gacha, eni 0.55-0.7 mm) gijja bo'lib, uning boshi (skoleks) da 4 ta so'rg'ichi, kichkina xartumi va 20-30 ta ilmoqlari bor, tanasi strobila, 160-1000 tachaga germofradit bo'lakcha (proglotit) lardan tashkil topgan.

U rivojlanish jarayonini odam organizmini o'zida to'liq o'tkaza oladi, shuning uchun ham odam shu gijjaga ham oraliq, ham asosiy xo'jayini hisoblanadi. Gijja tanasida 200 ga yaqin bo'lakchalari bo'lib, bu bo'lakchalar (har birida 180 tagacha) tuxumlar bilan liq to'la, bachadondan iborat bo'ladi.

Pakana gijjalar odamning ingichka ichagida yashaydi va ularning soni har bir bemorda 200 va undan ortiq bo'ladi. Boshqa tenidlardan farqli o'laroq, bu gijjaning tuxumlari faqat gijja bo'laklari tashqariga chiqarilgandan keyingana amas, balki ichakni ichida ham (bo'lakchaning yorilishi yoki undan siqib chiqarilishi yo'li bilan) ajraladi.

Bu holat bemor ichagida autoinvaziya hodasasi yuz berishiga olib keladi.

Epidemiologiyasi. Bemorning axlati bilan tashqariga ajratilgan gijja tuxumlari atrofdagi har xil buyumlarni ifloslantiradi. Bu ifloslangan buyumlardan (ayniqsa hojatxona eshigining bandlari, unitazlar, tuvaklar, o'yinchoqlar va boshqalar) kontakt yo'li bilan og'izga tushadi. Bu gijja tuxumlarining tarqalishida pashshalar ham ma'lum ahamiyatga ega.

Klinikasi. Ayrim bemorlarda gimekolepidoz klinik belgilarsiz, yoki subklinik tarzda o'tishi mumkin. Klinik namoyon kechganida esa, bemor ishtahaning pasayganligi, bosh og'rig'i, ko'ngil aynishi, goho qusish, kindik atrofida og'riq, ba'zan kuchli hurujli bo'ladi, Qorin og'rig'i ovqat yeyilishi bilan bog'liq bo'lmay, najas ko'pincha suyuq, ba'zan shilimshiq aralash bo'lishi mumkin. Ko'pchilik bemorlar tajang bo'lib qoladi, ularni bosh og'rig'i, bosh aylanishn, tez toliqish bezovta qiladi. Bolalarda vaqti-vaqti bilan mushaklar tortishishi, to'tqanoq singari tirishishlar, qisqa muddatli xushini yo'qotishlar bo'lishi mumkin. Ayrim bemorlarda qichimali toshma, vazomotor rinit, Kvinka shishi singari alomatlar, ba'zan jigar kattalashishi va uning faoliyati buzilganligi kuzatiladi.

Qonda biroz gapohrom anemiya, leykopeniya, kamdan-kam hollarda eozinofidiya, ECHT ortganligini ko'rish mumkin.

Tashxisi. Asosan bemor najasidan gijja tuxumini, yoki gajjaning o'zini aniqlashga asoslangan. Tekshiruvni uch marta takrorlash tavsiya etiladi.

Davolash. Gimenolepidozni davolashda fenasal yaxshi samara beradi. Uni 2 kundan, 5 kun oralab, 6-7 marta takror kundalik dozasi 5 yoshgacha bo'lgan bolalarda — 1g, 6-9 yoshgacha — 1.5 g, 9 yoshdan yuqori bolalar va kattalarga 2 g dan beriladi. Uni naxorda ovqatlanishidan 1.5-2 soat oldin, teng miqdorda shakar qo'shib, ozgina suv bilan ichiriladi. Bunday davolash kursini o'tkazish uchun alohida tayyorgarlik talab etilmaydi. Biroq parhyezi yengil hazm bo'ladigan taomlardan iborat bo'lishi kerak. Surgi dori berish, yoki xuqna qilishga ham xojat yo'q. Davolanish davrida va yana 3-4 kun keyin bemor xar kuni dushda yuvinishi va kiyimini almashtirib turishi kerak. Bundan boshqa ham birqancha davolash sxemalari xam mavjud.

Spetsifik davolashdan tashqari bemorga vitaminlar berib turiladi.

Profilaktikasi. Axoli (ayniqsa, bolalar) sanitariya madaniyatini orttirish shaxsiy gigayena qoidalariga rioya kilish, invaziya o'choqlarida sanitariya-gigiyena talablarini olib borish, pashshalar va kemiruvchilarga qarshi kurashish, xojatxonalarni tez-tez dezinfeksiya qilib turish singari choralar kasallik profilaktikasining asosini tashkil qiladi. Biroq gimenolepidozda ichakni o'zidan qayta-qayta yuqish (autoinvaziya) va organizmga moslashib olish (adaptatsiya) xodisasi bo'lganligi tufayli, yuqorida aytilgan tadbirlar yetarli bo'lmaydi. Shuning uchun xam gamenolepidozni yo'qotish uchun avvalo invaziya manbaini yo'qotmoq kerak. Ya'ni barcha invaziyali bemorlarni aniqlab, ularni fenasal bilan to'liq davolangandagina kutilgan natijaga erishish mumkin.