O’quv qo’llanma (bakalavriat yo’nalishi uchun) Toshkent-2004

Bankning asosiy operatsiyalari bo’yicha hujjatlari

Banklar ikki xil - sust va faol operatsiyalarni amalga oshiradi. Passiv operatsiyalar yordamida pul resurslari jamlanadi, aktiv operatsiyalar yordamida ular joylashtiriladi va taqsimlanadi. Bankda pul resurslari o’zining va jalb etilgan mablag’lar hisobiga shakllanitiriladi. Bankni ta’sis etish chog’ida (ta’sis kapitali), shuningdek, foyda va daromad olish asosida hosil bo’ladigan kapital o’zining mablag’lariga kiradi. Pul resurslarining asosiy hosil bo’ladigan kapital o’zining mablag’lariga kiradi. Pul resurslarining asosiy qismi esa jalb etiladigan omonatlar (depozitlar) va boshqa banklardan kelib tushadigan mablag’lar hisobiga shakllantiriladi. Depozitlar ikki xil bo’ladi: yo’qlab olinuvchi muddatli. Birinchisi - omonatchi tomonidan istalgan paytda yo’qlab olinishi mumkin bo’lgan joriy hisoblardagi mablag’lar. Odatda ularga eng kam foiz to’lanadi. Bank o’z harakatlarini mijoz, omonatchi o’z hisobida mavjud bo’lgan pul mablag’laridan to’liq foydalanmasligi evaziga qoplaydi. Bunda qat’iy kassa qoldig’i hosil bo’ladi, uni bank turli iqtisodiy sub’ektlarga ssuda va kredit sifatida beradi.

Ikkinchi holdagi depozitlar ko’rsatilgan muddatlarda qo’yiladi, u tugamaguncha mijoz pulini talab qilib olishga haqli emas. Bunday holda omonatchilarga yo’qlab olinuvchi omonatlarga qaraganda ancha katta foiz to’lanadi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, bank boshqa banklardan ssuda, kredit olish yo’li bilan pul resurslarini jalb etishi mumkin. Xususan, markaziy bank tijorat banklariga, agar ular o’zlarining to’lovga qobilliklari va ishonchliliklari xususida kafolat bera olsalar, muayyan hisob foizi bilan kredit beradi.
Bankning quyidagi aktiv operatsiyalari ma’lum:

• qisqa muddatli, o’rtacha muddatli va onkol (birinchi talabdayoq to’lanadigan), ssudalar, bankli va ta’minlangan kreditlar (ko’chmas mulk, qimmatbaho qog’ozlar, garov shaxodatnomalari va hokazolar ko’rinishida garov, biror bir kafolat asosida) berish;

  
  

• turli qiymatdagi veksellarni hisobga olish va harid qilish (bank, veksel imzosi bo’lgan mijoz bilan kredit munosabatlariga kirib, vekselni undan sotib olishi mumkin, lekin vekselda ko’rsatilganidan ancha past narxda oladi. Bu holda bank vekselning tayin va xarid narxlari ayirmasidan hosil bo’ladigan komission haq oladi. Odatda bank qarzdorga veksel bo’yicha to’lash uchun 90 kundan oshmaydigan muddat belgilab beradi.);

  
  

• aktsept krediti (bank uzatma vekselga o’z imzosini qo’yib va bu bilan o’z zimmasiga unda ko’rsatilgan pul summasini kreditorga to’lash majburiyatini olib, veksel bo’yicha to’lovchi bo’ladi. Bu ancha kam uchraydigan operatsiya. Chunki bank vekselni faqat to’lovga qabul mijozlardan oladi.);

  
  

• garov krediti (ko’chma va ko’chmas mulk, qimmatli qog’ozlar, qimmatbaho metallar, yozma majburiyatlar, veksellarni garovga olib beriladi);

  
  

• lizing (turli uskunalar, uzoq muddat foydalaniladigan mollarni ijaraga berish, bunda bank oladigan ana shu uskuna va mollarni sotib olib, ijaraga beruvchi sifatida chiqadi. Ijara shartnomasi odatda 3-5 yilga tuziladi, buning ustiga ijaraga topshirilayotgan mol bo’yicha renta to’lovlari muddat oxirida uning dastlabki narxidan oshib ketadi. Ayni shu tafovut bankning lizing operatsiyasidan oladigan daromadini, uning komission daromadini tashkil etadi.);

  
  

• faktoring (mijozdan karzdorlik, qarz, majburiyatini sotib olib, qarzdordan undirish huquqlarini o’ziga o’tkazish).

  
  

Banklar mol-mulkini boshqarish, qimmatli qog’ozlar chiqarish, joylashtirish va saqlash; mijoz valyutasi va qimmatbaho toshlar bilan operatsiyalarda ularni joylashtirish, saqlash va ko’paytirish kabi xizmatlarni ham ko’rsatadi.