O’quvchilarda soglom turmush tarzini shakllantirishning nazariy asoslari

II Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirish usullari va vositalari.


2.1 O’quvchilarni turli xil kasalliklar, zararli odat va ta’sirlardan himoya qilish usullari.
” Sog’loom avlod deganda shaxsan men avvalo sog’lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi, fikri sog’lom, iymon – e’tiqodi butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tushunaman ”.
” Buyuk davlatni faqat sog’lom millat, sog’lom avlodgina qura oladi ” – deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov. [ Barkamol avlod O’zb.taraqqiyotining poydevori. Toshkent . Sharq nashriyoti .1998-y].
Aslida olloh taolo inson zotini tabiatan sog’lom, mukammal yaratadi. Lekin afsuski odam bolasining o’zi, qolaversa nosog’lom muhit bu mukammallikni buzadi. Odamzod tassufki nafs, kibr-u havo, jaholatga berilib o’zini – o’zi, turli ofatlarga giriftor qiladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15- fevraldagi 46-sonli qarori bilan ”Sog’lom avlod’’ Davlat dasturi tasdiqlandi. Mazkur dastur 2000-yildan boshlab ko’p yillar davom etadigan tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Boshlang’ich sinf tabiatshunoslik faniga sog’lom turmush tarziga oid turli mavzular kiritilgan. Bulardan 1-sinf tabiatshunoslik ( Atrofimizdagi olam) darsligiga “ Sog’liqni saqla”, “ O’quvchining “kun” tartibi”, “ Mening dam olish kunim”, “ Ovqatlanish qoidalari”, ” Yashil dorixona” mavzulari kiritilgan.
3 – sinf tabiatshunoslik darsligiga ”Odam kim”, ”Teri”, ”Muskullar”, ”Skelet”, ” Yurak va qon”, ” O’pka va nafas olish”, ”Ovqat hazm qilish organlari”, ” Zararli moddalarning organizmdan chiqib ketishi”, ” Ovqatlar va ovqatlanish qoidalari”, ” Nerv sistemasi”, ” Sezgi organlari”, ” Chekishdan o’zingizni tiying!”, ” Kasallikni davolashdan ko’ra oldini olgan oson!’’ mavzulari kiritilgan.
4- sinf darsligida ”Toza havo, toza suv – salomatlik garovi” mavzusi kiritilgan. Ushbu mavzularni o’tish davrida o’qituvchi o’quvchilarga spirtli ichimliklar ichuvchi, nos, sigaretlar chekuvchi giyohvand moddalar йфигд qiluvchi bolalarning qanday holatga tushganlarini batavsil tushuntiradi.
Odam va uning salomatligini muhofaza qilishda qadimgi ajdodlarimizning qo’shgan hissalari bilan tanishtiriladi. Bulardan X asrda yashagan Abu Bakr ibn Ahaviy, Abu Mansur Buxoriy, Abu Saxl Masix Jurjoniy, Abu Rayhon Beruniy o’z asarlarida odamlarda uchraydigan ko’pgina kasalliklar va ularni davolashda ishlatiladigan dorilar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqish va tarqalishida ifloslangan suv va havoning ro’li katta ekanini uqtirib, suvni qaynatib keyin iste’mol qilishni tavsiya etgan. U tashqi muhitdagi turli omillar havo, suv orqali kasallik tarqatuvchi, ko’zga ko’rinmaydigan ”mayda hayvonlar”, ya’ni mikroblar haqidagi bilimga asoslanib fikrlar bildirgan. U kasalliklarning oldini olishda tashqi muhitni muhofaza qilish, shaxsiy va umumiy gigiyena qoidalariga amal qilish zarurligi haqidagi fikrlarni bundan 1000 yil ilgari aytgan edi. Hozirgi paytda o’quvchi – yoshlarimiz orasida nos, sigaret, hatto nasha chekish bilan shug’ullanayotganlar ham bor. Boshlang’ich sinf o’quvchisi kattalarning har bir ishiga taqlid qiladi. Shu davrda nos, papiros, hatto nashani tatib yoki chekib ko’rishga intilish paydo bo’ladi.
O’quvchilarni turli xil kasalliklardan, zarali ta’sirlardan himoya qilish usullaridan yana biri odobnoma, tabiat, jismoniy tarbiya darslarida, tarbiyaviy soatlarda o’quvchilarga odam tanasining a’zolari va uning bajaradigan vazifalari, tanani chiniqtirish, gigiyena qoidalari haqida ma’lumot berib borishdir.
Masalan: 4- sinf odobnoma darsligidagi ” Salomatlik kushandalari”, ” Ichkilik”, ” Zararli xulq va odatlar” mavzulari, boshlang’ich sinf tarbiyaviy soatlarida ” Narkotik moddalar haqida tushuncha”, ” Bo’sh vaqtlarni qanday o’tkazish kerak”, ” Zararli odatlar nima?” Ular nimalarga olib boradi?”, ” Yer yuzida yomon odatlarga o’rin yo’q” kabi mavzular o’tiladi. Odam tanasining tuzulishi haqida boshlang’ich sinfdan boshlab 3- sinf tabiatshunoslik darsligida ” Sog’ligimizni saqlaymiz” bo’limida ” Odam kim?’’, ” Teri”, ” Skelet”, ” Muskullar”, ” Yurak va qon”, ” O’pka va nafas olish”, ” Ovqat hazm qilish organlari” va boshqa mavzular o’tiladi. Muskullar, yurak va o’pkalar, ovqat hazm qilish organlari bilan tanishish jarayonida o’quvchilar o’z tana organlari ish faoliyati bir – biri bilan chambarchas bog’liqligini bilib oladilar. Bunday bog’liq holdagi faoliyat nerv sistemasi orqali boshqariladi. Nerv sistemasi sxema orqali tushuntiriladi. (62- rasm). Nerv sistemasi doimo sog’lom bo’lib, me’yorda ishlashi uchun nimani bilishi kerak? Buning uchun, birinchi navbatta, kundalik rejimga rioya qilish lozim. Qachonki siz ma’lum vaqtda ishlab, dam olsangiz, ovqatlansangiz nerv sistemasi charchamaydi, me’yorida ishlaydi. Nerv sistemasini mustahkamlash uchun mehnat turlarini almashtirib turish, badantarbiya va sport mashg’ulotlari bilan shug’ullanish, ertalabki gimnastika mashqlaridan keyin ho’l sochiq bilan har kuni artinish, ertalabki dush йфигд qilish ham foydali.
O’quvchilarda eng ko’p uchraydigan kasalliklardan biri nafas a’zolarining kasallanishidir. Nafas a’zolari bolalarda tuzulish jihatdan bir qator xususiyatga ega. Ularning burun bo’shlig’i, bronx yo’llarining shilliq qavatlari kattalarnikiga qaraganda changlarga, havoga, tutunlarga juda sezgir bo’ladi. Shuning uchun sinf xonasining havosi tez- tez almashtirilib turiladi. O’quvchilar og’iz orqali nafas olmasdan, burun orqali nafas olish kerakligini, chunki burun havoni ilitib, changlarni ushlab qolish xususiyatlari borligini bilishlari kerak. Hazm qilish a’zolari bolalarda tuzulishi jihatdan bir qancha xususiyatlarga ega.
Qizilo’ngach va oshqazon bolalarda ingichka va yupqa bo’lib, issiq ovqatlar is’temol qilganlarida kuyish ehtimoli bor. Shuning uchun ular iliq, yengil hazm bo’ladigan, vitaminlarga boy ovqatlarni iste’mol qilishlari kerak. Ovqatlanishdan oldin qo’llar toza yuvilgan bo’lishi shart. Iste’mol qilinayotgan ovqat og’iz orqali oshqozonga so’rilish jarayonlari kechishini sxema orqali ( 42-rasm) bolalarga ko’rsatiladi va ovqatlanish gigiyenasi haqida bolalarga tushuntiriladi.
Tishlarning vazifasini, tuzilishini, uni asrashni, tishning yorig’i natijasida tish emali yemirilib, tishni buzilishiga, kuchli og’riq paydo bo’lishiga olib kelishi haqida tushuntiriladi. Tishning vazifasi haqida 4-sinf tarbiyavy soat darslarida o’tkaziladigan ”Sog’ligimiz o’z qo’limizda ” mavzusidagi reja asosida bir soatlik dars ishlanmasini e’tiboringizga havola qilamiz. Tadbir quyidagicha tahkil etildi va o’tkazildi:
( Bu ilovada berilgan).
Xulosa qilib aytganda tadqiqotimiz davomida zararli odatlar xususida quyidagi to’tamga keldik.
__ zararli odatlar nos, sigaret, nasha chekish, spirtli ichimliklarni totib ko’rishga qiziqish maktab davrida boshlanadi;
__ zararli odatlar nafaqat o’quvchining o’zini, balki atrofdagilarni ham sog’ligiga ta’sir qiladi;
__ zararli odatlarga o’rganish jamiyatga zid harakatlarga undaydi;
__ turli xil jarohatlanishlar sodir bo’lishiga olib keladi.
Ushbu mulohazalarga tayanib, quyidagi xulosaga keldik:
__ inson salomatligiga havf soluvchi zararli odatlarga o’rganishni oldini olishda boshlang’ich sinflar muhim bosqich hisoblanadi;
__ salomatlikni asrash xususida ajdodlarimiz merosidan foydalanish yaxshi natija beradi;
__ zararli odatlarni bartaraf qilishda shaxsiy namuna muhim o’rin tutadi;
__o’quvchilarda salomatlikka salbiy ta’sir etuvchi omillarni oldini olish ko’nikmasi hosil qilinadi;
__ shaxsiy va atrofdagilar salomatligini qadriga yetish hissi tarbiyalanadi.