O`quvchilarning ijodiy ishiga uchraydigan nutqiy xatolarning turlari ularni o`quvchi daftariga tuzatish usullari

Qarshi davlat universiteti Pedagogika fakulteti Pedagogika va psixoligiya yo'nalishi 3-kurs 02056-guruh talabasi Abdirashidova Qurbonoyning Pedagogik mahorat fanidan tayyorlagan taqdimoti

Yosh o'qituvchi harakatidagi tipik xatolar va ularni tuzatish yo'llari

Reja:

• Nutqiy xatolar haqida ma`lumot.
• Boshlang`ich sinflarga nutqiy xatolar ustida ishlash
• Xatolarni to`g`rilash va uning oldini olish
• Nutqiy xatolarni o`stirish tizimida sintaktik ishlar

Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan gaplar, morfologik shakllarni noto’g’ri ishlatish kiradi.

Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to’g’rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot yetarli emas.

Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish, shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to’g’rilash va oldini olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi:

• Lug’aviy-uslubiy,
• Morfologik- uslubiy,
• Sintaktik-uslubiy.

Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday xatolarga quyidagilar kiradi:
1. Bir so’zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab, birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e’tibor beradi va faol lug’atidagi so’zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o’quvchining so’z boyligi kam, sinonimlarni bilmaydi, takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma’nodoshlaridan yoki shu so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o’quvchi matnni e’tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.
2. So’zning ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tushuntirish usullari ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil qilish, matndagi so’zlarning ma’no qirrasini tushuntirishdir.
Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi.

Mantiqiy xatolar:

1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba’zan zarur lavha, dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining insho yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo ishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash va sekin yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi.

2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o’quvchilar matnni qayta o’qish va tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar.

Xatolarni to’g’rilash va ularning oldini olish

O’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har bir xatoning kelib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid xatolarni to’g’rilash va ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:
1) nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash;
2) sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash (buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va bayon tahlil qilinadi, o’quvchilarning yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga va uni to’g’rilashga imkon beriladi);
3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish, tushuntirish va to’g’rilash;
Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har bir sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa, III va IV sinf o’quvchilari uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to’g’rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog’lab, maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi.

Nutqiy xatolarni to’g’rilash

O’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur. O’quvchi yo’l qo’ygan xatosining to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi, agar o’quvchi xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi.

Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki so’z birikmasi qayta tuziladi, so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi.

O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi asosiy omillarga bog’liq:

1) So’zga e’tibor bilan munosabatda bo’lish, o’quvchilarning ko’p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to’g’ri va ifodali nutqi, ya’ni nutqiy sharoit;

2) Bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi;

Adabiyotlar:

• G'ulomov M. "Boshlang'ich sinf o'quvchilarini husnixatga o'rgatish" T.1970
• G'ulomov M. "Chiroyli yozuvni shakllantirish" T. 1992 3.G'apporovavaboshq. "Alifbe" T. 1999
• G'apporova va boshq. "1- 2 yozuv daftari" T. "O'qituvchi" 1999
• Husnixat daftari. 1-sinf uchun.T-1999