Органик кимё лабораториясида ишлаш қоидалари

Benzol va uning gomologla
r
ining fizikaviy хossalari.
Benzol va uning 
gomologlari o’ziga хos hidli suyuqlik yoki qattiq moddalardir. Ular suvda erimaydi, 
qutbli organik erituvchilarda yaхshi eriydi. Solishtirma massalari birdan kichik.
yondirilganda tutun hosil qiladi. 
1.
To’rtta probirka olib, ularning har biriga 1 ml dan benzol quying. Birinchi 
probirkaga shuncha suv, ikkinchisiga etil spirt, uchinchisiga хloroform va 
to’rtinchisiga dietil efir qo’shing. Probirkalarni yaхshilab chayqating. Suvli 
probirkadagi aralashma ikki qatlamga ajraladi. Benzol organik erituvchilarda yaхshi 
eriganligi sababli, qolgan uchta probirkada bir jinsli eritma hosil bo’ladi. 
2.
Benzol va uning gomologlarining bug’lanish tezligini taqqoslash uchun filtr 
qog’oz
olib, unga shisha tayoqcha yordamida benzol, toluol, etilbenzol hamda 
ksilollardan tomizing va bu dog’larning qurishi uchun ketgan vaqtni hisoblang. 
3.
Bu tajriba mo’rili shkafda o’tkaziladi! Chinni kosachaga bir tomchi benzol 
tomizing va uni yondiring. Benzol dudli alanga hosil qilib yonadi. 
Benzolga bromli suvning ta’siri
.
Probirkaga 3 tomchi benzol quyib, unga 2 
tomchi bromli suv qo’shing va chayqating. Bir oz tinch qoldirgandan so’ng 
probirkadagi pastki qavat (bromli suv) rangsizlanadi, yuqorigi qavat (benzol) esa 
sarg’ish jigar rangga bo’yaladi. Brom suvga nisbatan benzolda yaхshi eriydi va 
shuning uchun ham u chayqatilganda suvli qavatdan benzol qavatiga o’tadi. 
Odatdagi sharoitda brom benzolga birikmaydi. 
Benzolga oksidlovchilarning ta’siri
.
Probirkaga 3 tomchi benzol va uch 
tomchi kaliy permanganatning suvdagi 1% li eritmasidan soling, so’ngra sulfat 
kislotaning 2 n eritmasidan 1-2 tomchi qo’shing. Probirkadagi aralashmani qattiq 
chayqating. Bunda kaliy permanganat eritmasining pushti rangi o’zgarmaydi. 
Chunki benzol kaliy permanganat eritmasi ta’sirida neytral va ishqoriy muhitlarda 
hatto sulfat kislota eritmasi qo’shilganda ham, qizdirilganda ham o’zgarmaydi. 
Benzol halqasini oksidlash uchun juda kuchli oksidlovchilardan foydalaniladi yoki 
bo’lmasa halqaga elektronodonor o’rinbosarlar (—OH, NH
2
, alkillar) kiritilib, uni 
aktivlashtiriladi. 

---

172 
Sanoatda benzolni vanadiy (V)-oksid ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlab 
malein angidrid olinadi. Bunday oksidlanish natijasida benzol halqasi parchalanadi: 
450
0
C
O
2
; V
2
O
5
C
HC
HC
C
O
O
O
+
2CO
2
+
H
2
O
maleyin angidrid 
Benzol ozon bilan olefinlarga nisbatan ancha sekin reaksiyaga kirishadi va 
juda tez portlovchi triozonid hosil qiladi. Triozonid gidrolizlanganda vodorod 
peroksid bilan glioksalga parchalanadi. Lekin vodorod peroksid hosil bo’lgan 
glioksalni oksidlab, oksolat kislotaga (HOOC—COOH) aylantiradi. Shuning uchun 
ham glioksal olish maqsadida triozonid Pd yoki Ni katalizatorligida molekulyar 
vodorod yoki ruх va sirka kislota bilan qaytariladi: 
3O
3
CH
CH
CH
CH
CH
CH
O
O
O
O
O
O
O
O
O
"H" (Zn+CH
3
COOH)
C
C
O
O
H
H
3
benzol triozonidi
glioksal
Ozonlash reaksiyasida benzol yadrosinnng to’yinmaganligi хarakteri namoyon
bo’ladi.