Органик кимё лабораториясида ишлаш қоидалари

 
Kimyoviy idishlar 
 
Shisha idishlarga qo'yiladigan asosiy talab ularning kimyoviy va termik 
barqarorligidir. Kimyoviy barqarorlik - shishaning ishqor, kislota va boshqa 
moddalarning eritmalarini parchalash ta'siriga qarshi tura olish xossasidir. Termik 
barqarorlik - idishning temperaturaning tez o'zgarishiga chidamliligidir. 
Eng yaxshi shisha pireks hisoblanadi. U kimyoviy va termik barqarorlikka 
ega, uning kengayish koeffitsiyenti kichik. Pireks shishasida 80% kremniy (IV) 
oksidi bor. Uning erish temperaturasi +620°C. Bundan yuqori temperaturalarda 
tajriba olib borish uchun kvars shishasidan yasalgan idishlardan foydalaniladi. 
Kvars shisha tarkibida 99,95% kremniy (IV) oksid bo'lib +1650°Cda eriydi. 

---

9 
Laboratoriya idishlari asosan TU (termik barqaror), XU-1 va XU-2 
(kimyoviy barqaror) markali shishalardan tayyorlanadi. 
1-15 rasmlarda laboratoriya amaliyotida qo'llaniladigan shisha idishlar 
keltirilgan. 
Oddiy va kalibrovka qilingan probirkalar 
(1-rasm)
oz miqdordagi reaktivlar 
bilan ishlashda qo'llaniladi. Reaktivning egallagan hajmi probirka hajmining 
yarmidan ortmasligi kerak 
Laboratoriya stakanlari 
(2-rasm)
turli olchamlarda chiqariladi (burunli yoki 
burunsiz, oddiy yoki o'lchamli belgilari bilan). Stakanlar turli laboratoriya ishlarini 
bajarishga mo'ljallangan. 
1-rasm. Probirkalar: 2-rasm.Kimyoviy stakanlar: a-burunchali; 
a-oddiy; b-burunchasiz; v - kalibrovka qilingan. 
b-kalibrovka qilingan.
Laboratoriya amaliyotlarida turli o'lcham va shakldagi kolbalar keng 
qo'llaniladi (tubi yumaloq va konussimon) 
(3-rasm). 
a b
3-rasm. Kolbalar: a - tagi dumaloq; b – konussimon
Vyurs kolbasi 60-80° burchakda egilgan shisha trubkali tubi yumaloq kolba 
(4-rasm).
Undan gaz olishda, atmosfera bosimida suyuqliklarni haydashda 
foydalaniladi. Yumaloq tubli kolbalar har xil: keng va tor bo`g`izli, uzun va kalta 
bo`g`izli, bir, ikki, uch va to`rt bo`g`izli bo`ladi. Nay chiqarilgan, deflegmator 
o`rnatilgan, nasadka o`rnatilgan, yumaloq tubli kolbalar haydashning turli hollarida 
ishlatiladi.

---

10 
a b v 
4-rasm. Haydash kolbalari: a-Vurs kolbalari: b-Klyayzen kolbalari: v-Favorskiy
kolbasi. 
Voronkalar 
(5-rasm).
Kimyoviy voronkalar suyuqliklarni filtrlashda, bir 
idishdan ikkinchi idishga quyishda ishlatiladi. Suyuqliklarni reaksion aralashmaga 
oz-oz miqdorda qo'shish uchun uzun nayi bor har xil shakldagi tomizgich 
voronkalar ishlatiladi. Ajratgich voronkalar qalin shishadan tayyorlanadi. Ularning
suyuqlik quyiladigan naychasi tomizgich voronkaning nayiga nisbatan qisqaroq 
bo`ladi. Bu voronkalar aralashmaydigan suyuqliklarni bir-biridan ajratishda, 
moddalarni ekstraksiya qilishda ishlatiladi.
5-rasm. Voronkalar: a-kimyoviy; b-tomizgich; v-ajratkich 
Deflegmatorlar 
(6-rasm)
suyuqliklar aralashmasini haydash, yani ikki 
suyuqlikni bir-biridan to`la ajratish uchun ishlatiladi. Deflegmator ichidagi nay 
sirti har xil usullar bilan kengaytiriladi. Sirtni kengaytirish naydagi konussimon 
egiklar hisobiga amalga oshiriladi. Egiklar shunday joylashganki deflegmatorlar 
ichida huddi spiral joylashganligi o`hshaydi. Natijada modda bug`larining o`tish 
yo`li uzayadi. Deflegmatorlar sifatida shisha munchoq yoki shisha halqachalar 
to`ldirilgan shisha kolonkadan foydalanish mumkin.

---

11 
6-rasm. Deflegmatorlar: a-sharikli: b-archasimon: v-nasadkali. 
Organik reaksiyalarning ko`pi qizdirilganda ko`pincha reagentlar 
qaynatilganda boradi. Shuning uchun aralashmadagi komponentlar bug`lanib 
chiqib ketmasligi uchun reaksion aralashma solingan idishga qaytarma sovutgich 
ulanadi. 
Laborotoriya 
praktikasida 
shisha 
sovutgich 
ishlatiladi. 
Bug` 
kondensasiyalanib, reaksion aralashmaga qaytib tushishi uchun sovutgich idishga 
qaytarma qilib ulanadi. Oddiy qaytarma sovutgich havo sovutgichi bo`lib, u oddiy 
uzun shisha naydan yasaladi. Bunday sovutgich qaynash temperaturasi 150
0
C dan 
yuqori bo`lgan moddalar bug`ini suyuqlikka aylantirish uchun ishlatiladi 
(7-rasm).
7-rasm. Sovutgichlar: a-havo sovutgichi: b-Libih sovutgichi: v-sharikli 
sovutgichi: g-ichki nayi spiral shakldagi sovutgich: d-Dimrot sovutgichi 
Hozirgi vaqtda laboratoriyada ishlari uchun standart shlifli shisha idishlar 
ishlatiladi. Shlif asbobni germetik berkitib turadi. Shlifli asboblarda ishlanganda 
olingan moddalar probkalar bilan ishlaganda olingan moddalarga nisbatan ancha 
toza bo`ladi. Chunki shliflar temperatura va har hil reagentlar tasiriga chidamli. 
Shliflar bir necha hil: yassi, konussimon va shar shaklda bo`ladi. Ko`p 
idishlarning shliflari konussimon shaklda tayyorlanadi 
(8, 9-rasm).

---

12 
8-rasm. Shlifli kolba va sovutgichlar. 
9-rasm. Shlifli nasadkalar, tomizgich voronkalar va shlifli alonj.