O’rta asrlarda Yevropa fani

2. O’rta asrlar Yevropasining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Yevropaning deyarli barcha davlatlarida o’rta asrlarda jamiyatda ijtimoiy jihatdan qatlamlarga bo’lingan tabaqalarni uchratish mumkin. Ular davlat hayotidagi mavqeidan kelib chiqib mavqelariga qarab hukmron sinfning iyerarxiya zinapoyasiga taqsimlangan. O’rta asrlarning asosiy ijtimoiy sinfi sifatida shakllangan dunyoviy va diniy feodallar bu tabaqalarning birinchisiga mansub bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tabaqa ulardan mavqelari pastda bo’lgan dvoryanlar va shunga yaqin ijtimoiy guruhlar kirgan. Ana shu tabaqalardan tashqari ayrim davlatlarda uchinchi tabaqa sifatida shaharliklar va erki qo’lida bo’lgan ritsarlar, savdogarlar kabi ijtimoiy guruhlarga kiruvchi tabaqalar ham uchraydi. Yevropa o’rta asrlar tarixining ajralmas bir qismi bo’lgan tabaqaviy monarxiya aslida qirol hokimiyatining davlatda mavjudligini anglatgani holda, uning boshqaruvida tabaqalarning ishtirok etishini anglatadi. O’rta asrlarda shakllangan tabaqaviy monarxiyaning aytish mumkin bo’lsa yorqin namunasini Fransiya tarixi misolida ko’rish mumkin. O’rta asrlar sharoitida davlatning markazlashuv jarayoni, ayniqsa Yevropada, nisbatan uzoq va mashaqqatli kechgan. Bu jarayonni nihoyasiga yetkazish ko’pincha bir shaxsning roliga bog’liq bo’lmagan. Davlat tepasida turgan monarx qanchalik qudratli bo’lmasin, ba’zi bir masalalarni hal etishda, chunonchi diniy masalalar, soliq, urush, askar to’plash, nikoh, meros qoldirish masalalarida baribir qandaydir guruhlarning, ya’ni tabaqalarning «maslahatiga» quloq solishga majbur bo’lgan. Lekin bu «maslahat» bo’lmasdan, balki monarxning amalga oshirmoqchi bo’lgan ishiga «xalq xohish irodasi» niqobini qoplash edi.aydi va aksincha Osiyo qolipida ko’hna qit’aning bu davr tarixini o’rganib bo’lmaydi. Kerak bo’lsa har bir xalq va mamlakat insoniyatning bu bosqichini o’ziga xos bosib o’tgan bo’lsa-da, ularni yaqinlashtiruvchi umumiy jihatlar ham mavjud bo’lgan.
Tahlil qilib o’tganimiz Fransiyadagi General shtatlar tarixining o’zi yuqoridagi fikrimizni tasdiqlab turibdi. Chunki ko’pincha davlat hukmdori o’z ehtiyojidan kelib chiqib, umumtabaqaviy muassasalar yig’ilishiga zarurat sezgan. Ammo ushbu yig’ilish qatnashchilari bo’lgan uchta tabaqa – ruhoniylar, dvoryanlar va shaharliklar vakillari o’z manfaatidan kelib chiqib majlisda ishtirok etishining o’zi mazkur tashkilotni ma’lum darajada qirolga muxolif rolini bajarganligini ko’rsatadi. Ko’pincha o’z erkinliklari va imtyozlarini o’ylagan dvoryanlar va ruhoniylar qirolning siyosatiga qarshilik ko’rsatish orqali uni o’z qo’lida ushlab turishga intilgan bo’lsalar, aksinchi qirol uchinchi tabaqa vakillarining tayanchi orqali o’z maqsadiga erishish yo’lini tutib kelgan. Shunday bo’lsa ham, amalda General shtatlar Angliyadagi parlament kabi to’lig’icha qirolni o’zi bilan hisoblashib turadigan organga aylana olmadi. Buni Fransiyaning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining o’ziga xosligi bilan izohlash kerak. Umuman General shtatlar va provinsial assambleyalarning faoliyati haqida umumiy xulosa beradigan bo’lsak, mumtabaqaviy muassasalar zarur vaqtda davlat hokmiyatining asosiy tayanchi sifatida ba’zi masalalar bo’yicha hal qiluvchi pozitsiyada turgan bo’lsa ham, ammo doimiy faoliyat yurituvchi organga aylanmadi. Qirol hokimiyatining zaiflashuvi tabaqalar o’rtasida ziddiyatlarning va qarama – qarshiliklarning kengayishiga omil bo’lib xizmat qildi. Undan tashqari markaz va provinsiyalar o’rtasidagi kelishmovchilik ham General shtatlarning

muntazam chaqirilib turiladigan davlat vakillik organi bo’lishiga to’sqinlik qildi. O’rta asrlarda Ispaniyasida umumtabaqaviy muassasalar boshqa Yeropa

davlatlariga nisbatan solishtirganda ilgariroq vujudga keldi. Bkning hpm o’ziga yarasha sabablari borligini yuqorida izohlab o’tgan edik. Ammo ispan korteslari faoliyat yo’nalishiga ko’ra ko’proq fransuz General shtatlarini eslatib yuboradi. Ya’ni mazkur organ ham qirolga soliq yig’ish ishida va boshqa masalalarda «maslahat berish organi» vazifasini bajargan. Lekin zarur vaqtlari korteslar qirol tomondan chaqirilmasdan, o’z tashabbusiga ko’ra chaqirilib, unda taxt merosxo’ri yoki regentlik masalasi hal qilingan. Korteslar yig’ilishida ishtirok etuvchi tabaqalar yagona ispan davlati qaror topgunga qadar ayrim ispan davlatlarida to’rttani, ayrimlarida xuddi Fransiyadagidek uchtani tashkil qilgan bo’lsa ham, ammo ijtimoiy tarkibi deyarli bir xil bo’lgan. Yagona farq Ispaniya korteslarida yuqori tabaqa dunyoviy feodallardan iborat bo’lgan bo’lsa, General shtatlarda ruhoniylar qatlamidan tarkib topgan. Buning asosiy sababi Pireney yarim orolida arablarning hukmronligi natijasida uzoq yillar katolik cherkovi bu yerda yuqori mavqeini egallay olmaganligidadir.
Ikkinchi bir tomondan olib qaraganda o’rta asrda dastlabki ispan korteslarining chaqirilishiga ko’proq tashabbuskor davlat monarxi bo’lgan deyish mumkin. Chunki rekonkista natijasida kuchayib ketgan ayrim toifalar, xususan rikos ombreslar davlat hududida o’z xohishlaricha siyosat yuritgan, hatto qirolni taxtdan tushirish yoki boshqa qirolning vassalligiga o’tib ketish huquqi -«denaturilizasiya»dan foydalangan. Ana shu huqularini cheklash, boshqa tabaqalardan birinchi tabaqa ta’sirini tushuirishda ko’mak olishga intilish ma’lum darajada korteslarning ilk yig’ilishlariga sabab bo’ldi. Ispaniyaning turli davlatlarida faoliyat ko’rsatgan korteslar turli pozitsiyada turganligini aytish o’rinlidir. Masalan, Aragonda korteslar qirol hokimiyatini cheklashga uringan bo’lsalar, Kastiliyada aksincha hukmdorni qo’llab – quvvatlashgan. Xuddi Fransiyadagi kabi Ispaniyada ham absolyutizmning shakllanishi korteslarning keyingi faoliyatiga to’sqinlik qildi. Ayniqsa shaharliklar tabaqasining ishtiroki kamayib ketdi. XVIII –asr oxiriga kelganda amalda Ispaniyada korteslar o’z faoliyatini to’xtatdi.
O’rta asrlar Fransiya va Ispaniyadagi umumtabaqviy muassasalarni bir – biriga yaqinlashtiruvchi yana bir jihat, mazkur organlarning qonunchilik faoliyati yo’qligidir. Har ikki organ ham ko’proq maslahat organi vazifasini bajarib bergan. Ba’zan, unda ham davlat tepasida turgan shaxs boshqaruvni qo’ldan berib qo’ygan bo’lsa, u holda General shtatlar va korteslar kuchayishga harakat qilishgan. Ammo o’z siyosatini butun mamlakatga o’tkazmoqchi bo’lgan monarx hech qachon ularning kuchayishiga yo’l qo’ymadi. Garchi qonunchilik hokimiyatiga ega bo’lmasalar ham, o’rta asr fransuz General shtatlari va ispan korteslari davlatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim rol o’ynadi. Yangi zamon davriga kelib shakllanayotgan yangi tabaqalarning ilk zamiri ana shu yig’ilishdagi tabaqalardan kelib chiqdi. Bu birinchi navbatda burjaziyaga taalluqlidir. Undan tashqari yangi va eski dvoryanlar qatlamida ham ajralish sodir bo’ldi. O’rta asrlarda Ispaniya va Fransiyada davlatchilik tizimining mustahkamlanishida, ma’lum darajada bugungi ibora bilan aytganda «demokratlashuviga» General shtatlar va korteslar ham o’z ta’sirini ko’rsatdi.