Orta Əsrlərdə Yaşamış
AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR
fəqihlər, müfəssirlər, mühəddislər, mütəkəllimlər, ravilər, qarilər ...
ناجيبرذأ ءاملع
ىطسولا نورق في
ءاهقف
,
نيرّسفم
,
ينثّدمح
,
ينمّلكتم
,
ةاوُر
,
ءارقلا
...
THE AZERBAİJANİ SCHOLARS
Lived in the Middle Ages
fuqaha, mufassers, muhaddeses, mutakallims, ruwat, qurra ...
Orta Əsrlərdə Yaşamış
AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR
fəqihlər, müfəssirlər, mühəddislər, mütəkəllimlər, ravilər, qarilər ...
ءايبنلاا ةثرو ءاملعلا
Elnur Nəsirov
Kitabın üz qabığındakı rəsm tanınmış türk rəssamı
Osman Həmdi bəyin (1842-1910) ‚İlahiyyatçı‛ portretidir.
Bakı 2011
azerialimler@box.az
Kitabın üz qabığındakı ərəbcə yazıda Muhəmməd peyğəmbərin (م) ‚ Alimlər
peyğəmbərlərin varisləridirlər‛ sözü yazılmışdır. Hədisin bütünü isə belədir:
بِيا عَ نْ دَّلا بِي عَ نْ عَ
عَا عَ
:
بِينِّي بِي عَ
تُ نْ بِيعَ
عَا تُ عَ
بِيدَّا
ىدَّلعَص
تُدَّا
بِي نْ عَلعَ
عَ دَّلعَ عَ
,
تُا تُ عَيَ
:
نْ عَ
عَ عَلعَ
ً بِيرعَط
تُ تُلنْ عَ
بِي بِي
ًمنْلبِي
,
عَ عَلعَ
بِي بِي
ً بِيرعَط
نْ بِي
بِي تُرتُط
بِي دَّ عَنْا
،
دَّ بِي عَ
عَ عَ بِيلا عَمنْا
تُ عَ عَ عَا
عَهبِي عَحبِي نْجعَ
ًضبِي
بِي بِيا عَ بِيا
بِي نْلبِي نْا
،
دَّ بِي عَ
عَ نْ عَ
بِيبِيا عَ نْا
ىعَلعَ
بِيلبِي عَ نْا
بِي نْ عَ عَ
بِيرعَمعَ نْا
عَ عَلنْيَ عَا
بِي نْلعَ نْا
ىعَلعَ
بِيربِيلا عَ
بِي بِي عَ عَ نْا
،
دَّ بِي عَ
عَبِيا عَ نْا
تُربِي نْ عَيَ نْ عَ عَا
تُ عَا
نْ عَ
بِي
بِيت عَ عَمدَّ ا
نْ عَ عَ
بِي
بِي نْ عَا
،
لُّ تُ عَ
ءٍانْ عَ
دَّ عَ
بِي عَ بِينْا
بِي
بِي نْ عَج
بِيا عَمنْا
،
دَّ بِي
عَا عَمعَلتُ نْا
تُ عَ عَ عَ
بِيا عَ بِي نْ عَا
،
دَّ بِي
عَا عَ بِي نْ عَا
نْعَا
تُ بِينِّي عَ تُيَ
ً عَ بِي
،
لاعَ
ًعَهَنْ بِي
،
تُ عَ نْ عَ عَ
عَ نْلبِي نْا
,
نْ عَمعَ
تُ عَ عَ عَ
عَ عَ عَ
ءٍنِّي عَبِي
ربِي عَ
ءٍ
Əbu’d-Dərda’ (ا) dedi: Həqiqətən mən Allah Rəsulunun (م) belə dediyini eşitdim: ‚Kim
elm təhsil etmək məqsədiylə yola çıxsa Allah onu cənnətin yollarından birinə
istiqamətləndirər. Şübhəsiz ki, mələklər elm tələbəsini o qədər xoşlayırlar ki, onun üçün
qanadlarını açarlar. Şübhəsiz ki, alimin abidə olan üstünlüyü ondörd gecəlik ayın
parlaqlığına görə digər ulduzlara olan üstünlüyü kimidir. Göylərdə, yerdə və sudakı
məxluqat Allahdan alimin günahlarının bağışlanmasını diləyərlər. Alimlər
peyğəmbərlərin varisləridirlər. Peyğəmbərlər miras olaraq dinar və dirhəm deyil, elm
qoyub gedərlər. Kim o elmi əxz etsə çox böyük bir miras əldə edər‛.
(Buxari, Səhih, Elm 10; Tirmizi, Sünən, Qur’an 10, Elm 19; Əhməd ibn Hənbəl, Müsnəd,
Elm 252, 325, 407)
Əsər ‚Alimlər peyğəmbərlərin varisləridirlər‛ sözünə məzhər olanlara ithaf olunur
MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ
Qısaltmalar.
GİRİŞ
1.
TƏDQİQAT ÜSULU VƏ MƏNBƏLƏRİN XÜLASƏSİ
2.
ORTA ƏSR AZƏRBAYCAN ŞƏHƏRLƏRİ
3.
ORTA ƏSRLƏRDƏ YAŞAMIŞ AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR
I.
Arranlı alimlər
II.
Bərdəli alimlər
III.
Bərdicli alimlər
IV.
Bərzəndli alimlər
V.
Beyləqanlı alimlər
VI.
Dərbəndli alimlər
VII.
Düveynli alimlər
VIII.
Əbhərli alimlər
IX.
Əhərli alimlər
X.
Ərdəbilli alimlər
XI.
Gəncəli alimlər
XII.
Marağalı alimlər
XIII.
Mərəndli alimlər
XIV.
Miyanəli alimlər
XV.
Naxçıvanlı alimlər
XVI.
Səlmaslı alimlər
XVII.
Sərablı alimlər
XVIII.
Sücaslı alimlər
XIX.
Sührəvərdli alimlər
XX.
Şirvanlı alimlər
XXI.
Təbrizli alimlər
XXII.
Tiflisli alimlər
XXIII.
Urmiyəli alimlər
XXIV.
Uşnuhlu alimlər
XXV.
Varsanlı alimlər
XXVI.
Xalxallı alimlər
XXVII.
Xoylu alimlər
XXVIII.
Xunəli alimlər
XXIX.
Qarabağlı alimlər
XXX.
Zəncanlı alimlər
NƏTİCƏ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR
ييالله الرّحمن الرّح مسب
ÖN SÖZ
2009-cu ilin ramazan ayına təsadüf edən günləri idi. Şəmsəddin Zəhəbinin hədis
hafizlərinin bioqrafiyaları haqqındakı ‚Təzkərətü’l-Hüffaz‛ adlı əsərinin fihristini
vərəqləyirdim və ‚Bərdəi‛ nisbəsi ilə rastlaşdım. Sonra ‚Ərdəbili‛, ‚Miyanəci‛,
‚Bərdici‛, başqa bir ‚Bərdəi‛ nisbəsinə rast gəldim. Fihristdəki səhifə nömrələrini bir
kənara qeyd edib bu şəxslərin tərcümeyi-hallarını oxuyanda marağım daha da artdı. Bu
nisbələrin sahiblərinin həyat hekayələrini oxuduqca üzərində yaşadığımız torpaqların
necə mümtaz insanlar yetişdirdiyinin şahidi oldum. Daha əvvəl də bir sıra azərbaycanlı
alimlərin bioqrafiyaları, həyat və elmi fəaliyyətləri ilə tanış olmuş, bu mövzuda
araşdırma aparmışdım. Lakin ‚siqa‛, ‚müksir‛, ‚səduq‛ kimi böyük hədis alimləri
üçün istifadə edilən titulların daşıyıcısı olan azərbaycanlı alimlərin həyat hekayələri ilə
ilk dəfə bu qədər yaxından tanış olmuşdum. Şəmsəddin Zəhəbinin əsərindən sonra
hədis alimlərinin həyat və fəaliyyətlərindən bəhs edən digər rical kitablarını, təbəqat və
təzkirələri tədqiq etməyə başladım. Başa düşdüm ki, nəhəng bir dəryanın sahilində
dayanmışam. Bu dəryanın dərinliklərinə dalmağın artıq sadəcə bir tədqiqatçı kimi
‚işim‛ deyil, bir müsəlman və azərbaycanlı olaraq borcum olduğunu dərk etmişdim.
Həyat və elmi fəaliyyətlərini aydınlığa qovuşdurmaq bu nadir şəxsiyyətlər qarşısında
mənəvi borcum idi. Sadəcə hədis alimləri deyil, orta əsrlərdə Azərbaycan torpaqlarında
yetişmiş, bu məmləkətin övladı olan fəqih, müfəssir, mütəkəllim, qarilərin də həyat və
elmi fəaliyyətləri haqqında mənbələrin nəql etdikləri məlumatları toplamaq qərarına
gəldim. Beləcə bir illik gərgin və fasiləsiz əməkdən sonra ərsəyə gələn bu əsərin təməli
qoyulmuş oldu.
Azərbaycanlılar ərəblərdən sonra İslamı, kütləvi surətdə, qəbul etmiş ilk millətdirlər.
Allah Rəsulu Muhəmmədin (م) vəfatından cəmi 7 il sonra, 639-cu ildə Xoy və Səlmas
şəhərlərinin əhalisinin böyük əksəriyyətinin İslamı qəbul etdiyi barədə tarixi mənbələr
məlumat verirlər. İrəlidə, Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumat verərkən, bu barədə
daha ətraflı danışacağıq. Xilafətin şimala açılan qapısı olan Azərbaycan, ərəblərlə əsrlər
boyu davam edən müharibələr aparmış Xəzər xaqanlığı ilə həmsərhəd olması səbəbiylə
böyük strateji əhəmiyyət kəsb etmişdi. Bu səbəbdən də istər raşid xəlifələr (ٕ), istərsə də
Əməvi və Abbasi xəlifələri İslamın bu coğrafiyada yayılmasında maraqlı olmuşdurlar.
Xilafətin şimal sərhədinin təhlükəsizliyinin təmini üçün Azərbaycana kütlələr halında
ərəb qəbilələri köçürülmüşdü. Bu köçürmə siyasəti İslamın azərbaycanlılar arasında
yayılması prosesini sürətləndirmişdi. Sonrakı əsrlərdə İslam Azərbaycanda sürətlə
yayılmış və böyük əksəriyyəti atəşpərəstliyə, müəyyən bir qismi isə xristianlığa sitayiş
edən ölkə əhalisinin müştərək dininə çevrilmişdi. Din birliyinin meydana gəlməsi
Azərbaycanın siyasi bütünlüyünün möhkəmlənməsini təmin etməklə yanaşı elmi və
mədəni tərəqqi üçün də təkanverici amil olmuşdu. Abbasi xilafəti dövründə
Azərbaycanın iri şəhərləri elmi və mədəni həyatın canlılığı ilə seçilirdi. Xilafətin
zəifləməsi və mərkəzdənqaçma meyllərinin artması dövründə də bu canlılıq
zəifləməmişdi. Hətta deyərdim ki, əksinə daha da qüvvətləndirmişdi. Xilafətin
zəiflədiyi dövrdə Bağdaddan formal asılılığı olan Rəvvadi, Salari, Saci, Şəddadi və
Şirvanşahlar kimi Azərbaycan dövlətlərini idarə edənlər hakim olduqları şəhərlərin
istər iqtisadi-ticari, istərsə də elmi-mədəni inkişafında maraqlı idilər. Ticari-iqtisadi
canlanmanın və tərəqqinin müşahidə edildiyi şəhərlər bir müddət sonra ölkənin ziyalı
potensiyalını da özünə cəlb etməyə başlayırdı. Bu da öz növbəsində həmin şəhərlərdə
elm və tədris ocaqlarının yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olurdu. İrəlidə barələrində
bioqrafik məlumat verəcəyimiz şəxslərin yaşadığı dövrlərlə onların yetişdikləri
şəhərlərin tarixini müqayisə edərkən bunu rahatlıqla təsbit etmək mümkün olacaqdır.
Məsələn klassik ərəb coğrafiyaşünaslarının ‚Arranın anası‛ adlandırdıqları Bərdə
şəhəri xilafət dövründə Azərbaycanın şimalında inzibati mərkəz olmuşdur. İnzibati-
siyasi əhəmiyyət qazanması tezliklə bu şəhərin ticari-iqtisadi inkişafına da təkan
vermişdi. Bu inkişaf X əsrin ortalarında rusların Bərdəni xarabazara çevirmələrinə
qədər davam etmişdir. ‚Bərdəi‛ nisbəsi daşıyan alimlərin də məhz VIII-X əsrlərdə
yaşaması iqtisadi-ticari canlanmanın qaçılmaz olaraq elmi-mədəni tərəqqiyə təkan
verdiyi barədəki fikrimizi dəstəkləyir. Eləcə də ‚Naxçıvani‛ nisbəsi daşıyan alimlərin
daha çox XII-XIII əsrlərdə, yəni Atabəylərin hakimiyyəti dövründə, ‚Gəncəvi‛ nisbəsi
daşıyan alimlərin isə X-XI əsrlərdə, yəni Şəddadilərin hakimiyyəti illərində
yaşamalarını da buna nümunə göstərmək olar. Bu iki şəhər adı çəkilən dövlətlərin
paytaxtı olmuşdular. Eləcə də irəlidə ölkədən kənarda elmi fəaliyyətlə məşğul olan
azərbaycanlı alimlərin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif ölkələrə üz tutduqlarının şahidi
olacağıq. Məsələn XI əsrə qədər Bağdadın elm ocaqları müsəlman şərqindəki ziyalı
kütlə üçün cazibə mərkəzi idisə, bunun ardınca gələn dövrdə alimlər, elm və sənət
adamları Buxara, Nişapur və Səmərqənd kimi şəhərlərə daha çox üz tuturdular. Çünki
adı çəkilən şəhərlər elm və mədəniyyətə böyük əhəmiyyət verən Samanilərin böyük
şəhərləri idi. Moğol işğalından sonrakı dövrdə isə Məmlüklülərinin idarəsi altına olan
Misir və Şam diyarı, sonrakı əsrlərdə isə Osmanlı ölkəsindəki elmi-mədəni mərkəzlərin
İslam coğrafiyasının dörd bir yanından gələn alim və mütəfəkkirləri özünə cəlb etdiyini
müşahidə etmək olar.
Millətlərin və cəmiyyətlərin mədəni dəyəri onun yetişdirə bildiyi elm və düşüncə
insanlarının keyfiyyəti ilə, sayı ilə deyil məhz keyfiyyəti ilə, birbaşa bağlıdır. Çünki bu
həmin cəmiyyətin özünəməxsusluğunun, bənzərsizliyinin göstəricisidir. Elmin,
təfəkkürün, ümumiyyətlə mədəniyyətin təqlidi siyasi və iqtisadi asılılıqdan daha ağır
və faciəli nəticələrə səbəbiyyət verir. Siyasi və iqtisadi baxımdan asılı vəziyyətə düşmüş
cəmiyyətlər fiziki cəhətdən ölürlərsə, elmi-mədəni baxımdan yad ünsürlərdən asılı olan
və ya onu təqlid edən cəmiyyətlər ruhən məhv olurlar. Müsəlman şərqi son üç əsrdə
ruhən ölmüş, fiziki baxımdan isə nəfəs alır vəziyyətdə idi. Son 30-40 ildəki hərəkətliliyi
bu koma vəziyyətindən çıxışa doğru atılmış addımlar hesab etmək olar. Bu baxımdan
azərbaycanlıların üzərində yaşadıqları torpağın altında necə insanların yatdığını
bilmələrinin faydalı olacağı düşüncəsi ilə bu əsəri oxucunun xidmətinə təqdim edirəm.
Elnur Nəsirzadə
26 ramazan 1431/05 sentyabr 2010
ظ
م م
۲ٓٓ۹
.
ب سره ت ح ص ين ا تج
"
ظ نِّي ا ةر ت
"
ة جمرت بيه ا لا سمشا
ث لا ظ نِّي
.
ا
"
ر
"
ثم
"
ل
"
ثم
"
مذ
"
ثم
"
يج ر
"
ثم
"
ر
"
ر آ
.
ت ح صا لت م لج
آ
خ
ص خ ا ئا ة جمرت ةاآر ت ل
.
ع ض لم ه ةاآر م ه ز ل
.
ت ر ل
ه ل ش تيا ض ا ه ا ا لى ه ط خ مل ب ا ه ة
.
ا مل ت ت ر ل ا
ع ض لم ه مل ا ته ط ش ج ذ
.
ث نِّي عَ نه ا ص خ ا الاؤه ا
ث
ر
ث لا ا مل ا ا نى ا ه م ت ث لص
.
ىر ق ح ت ل بيه ا لا سشم ب ل
ا جرا ث لا ا مل ت ط ش ثلتح تيا
.
ظ ط مح ئط ل مه
.
قم لى لي ر
ج ذ ل م ل ق ط ق حم لم س ا ط لمح ه
.
ته ين ل ً ا
ا ا م ته ط ش
.
رنِّي لم ا ه ا ط ا ه ا مل ت ط ش ة ا صلم ا جم ت نِّير
ا ص ا نِّير ا ينمنِّيل لم
.
ف ا ل ل م ل ل ين ي ا ب ه
.
بر ا ل ل ا م لا لي ا ه ج ذلآ
.
نِّيي تُ ل ه رث أ يخ ت ص بريخ ا
م مل س مل
٦۳۹
ل ه
۷
الله ا ة ط ين
م
ل ً نِّيص ه الله ا نِّيل
.
ت نها ا مشا لي ح ي ا لخ ب ج ذا ا اذ جا خلا ج ت تر ج ذ
ط ً ينمل لم م لإ ب ي ا زلخ ل
.
ين ا ل را ا للخ م م ه مح لإ ة لا رش ا ا
ين نِّي ا
.
ج ذ لى ر ا لا ا ل ا مشا لخ لا جا
.
ين لا رش ه ه
ج ذ
.
ه رث ي ا م ا ً ترش ً م لإ ح ص اذ ل
س مج
رص ل
.
ل شا ك تر
مل مل ا ً مه ً
.
ا ط ش ا ه نِّي ا له ثا مل ا هط ش ز م ت ةير ا للم
ً ح ص س ا ا ل لخ ف ف ت
.
ج ذا ا م يح ا ا ر لأا ا
"
ين نِّي
"
,
"
ين
"
,
"
ين ج
"
,
"
ين نِّيل
"
,
"
ين ه ش ر
"
ً مل ً ً ص ه لا تح للم ت ينم ه
ً
.
س ل ح ا ل ا ه ل للم ه ي ج ا ي ص لإ مل ا ه
للم لت ل ا ت
.
ل ً ث
ر
ل ا بر ا ر ا ه م تيا
"
نِّيرا نِّيمتُ
"
ج ذ ا شم ً ً ز ر
.
ي ص لإ ي ج ا مل ت لى ً ً ً ز ر للم ه
.
س را بر لى مل ا ه ل
ر
رص
ص نه بر ا ا مل ا ل أت ذ ر ا
٨
١٠
.
ي ج ا ي ص لإ مل ا ر ل ؤ ه
ثا مل ا مل ا لى ل
.
ص ج ا ا مل ا ر ً ث بر ا
١٢
١٣
ي
ين ز لا له
(
ج ذا ين ت
)
ي ز بج ا
(
ي ج
)
ص
١٠
١١
ين نِّيل له
.
ر ل ه
ةز ج
(
ج
)
ج ذ ض م تيا ا للا مص
.
ل ا ل ا ل مخ ا لى هتج ين ج ذ ا مل ىر ً
.
رص ا مل ا ب تج ً ز ر ل ذ
ى خ ا لى ج ت ا مل ا
ٰ
ثا ل لا ل ر ا
.
ين لملم تح ا م شا رصلم له ش
ت ا ا ل
(
ا لم
)
رنِّي لم ا مل ه ا ب تج ه لت تيا ص ين مث ا ا لا ثا مل ا ز ر
ا ا ا نه
.
م لمج شا ه هأش ا رنِّي لم ا مل ا ط تر م لمج شلا ثم
.
ا ه ا
م لمج شا اذ ص ص لى
.
ص ت ً رض بر ثا رنِّي ا ل ا ل ل ت
.
ت م لمج ل ذ
ل ت تم ص لإ ا ٰىر تُ ت م مج ت تيا
,
ٰىر تُ ت م مج ت تيا ت م لمج ا ت ل ذ
ت تم ثا ل ا
.
ط ل سنِّي ل ةير ا ص ا نِّي لا ر
.
تيا ت نِّيرتح ا
ل ش
٤٠
٣٠
خ ا ج ر مر ملم
.
ا ج ذا شا ب ا ه مل اذ جا
ض تح م ةز مد ص خ مل
.
زيرص ا
٢٦
١٤٣١
/
۲۰۱۰
برم
۵
PREFACE
These were the days of ramadhan in 2009. I was looking through the biographical
hadith memories by Shams al-Din Dhahabi. It was the book ‚Tadhkarat al-Huffaz‛.
When I faced the ‚Bardai‛ possession while reading. Then after one another came
‚Ardabili‛, ‚Miyanaji‛, ‚Bardiji‛, the other ‚Bardai‛. Now I was interested more and
having noted the pages of these possessions and began to read the biographies of the
authors. Before I had learned the biographies, life and activities of Azerbaijan scienties
and made some researches. But it was the first time I closely studied life and activities
of great scientists using titules for ‚as-siqa‛, ‚al-mukthir‛, ‚as-sadoq‛.
While reading the great monuments of these people I witnessed what distinguished
great people our land had grown. After the work by Shams al-Din Dhahabi I began to
research the biographical encyclopaedies, ‚tabagats‛ and ‚tadhkirats‛ dealing with
their life and activities and I realized that I was standing at the shore of the great
waters. I understood that it was not simply my work as a researcher, but also it was my
duty as a muslim and Azerbaijan one to make their activities clearer was my duty
before these rare people too. I decided to collect information not only about ‚hadith‛
scientists but also the information about life and activities of Azerbaijan ‚fageeh‛,
‚mufaser‛ and ‚gari‛ scientists. Thus after a long year’s work this book was finished.
Azerbaijanis are the first nation after arabian who admitted Islam. It is informed that
the population of Khoy and Salmas admitted Islam in 639 after Muhammad prophet’s
death. Further we’ll speak about it widely while informing about Azerbaijan cities.
Azerbaijan was the door opening to the north for Caliphate and it was the reason for
wars between Khazar kaganate and arabian. That’s why both rashed caliphs and
Umayyad caliphs, Abbasid caliphs were interested in spreading Islam in these areas. In
order to assure security of north borders of Caliphate crowds of Arabian tribes were
moved to Azerbaijan. This policy was the reason for spreading Islam very rapidly
among Azerbaijans. Next centuries Islam was spread more widely and united all the
people even having other religious such as ‚fire-worshipper‛ and ‚christian‛. The
appearance of united religion was one of the main branch for both developing of
science and culture of Azerbaijan integrity.
The flourishing of big Azerbaijan cities was seen even in the period rulers Rawadids,
Salarids, Sajids, Shadadids and Shirvanshakhs. The progress was in the sphere of trade,
economy and culture. The rulers of these states even those who depended on Baghdad
were interested in it, too. It is was also followed by scientific and educational
institutions. We’ll also peak widely about it while companing history of these big cities,
for example Barda called ‚mother of Arran‛ by classical arabian geographists was the
administrative centre in the north of Azerbaijan during the reign of Caliphate. Political,
economical and cultural progress lasted till midst of X centure when Russian turned it
into ruins. Thus the economical and trade development, cultural and scientific
development gives us idea to be sure that scientists of ‚Bardai‛ possession lived in VIII-
X centuries. Also scientists of ‚Nakhchivani‛ possession lived in XII-XIII centuries,
scientists of ‚Ganjavi‛ possession lived in X-XI centuries.
Further we’ll also witness life and activities of other scientists living in other countries.
Scientist used to go to Bukhara, Nishapur and Samargand after XI century becouse
these big cities of Samanides were in great importance for science and culture.
The people grown by nations and societies are connected not by quantity but only by
quality. Political and economical dependence are couse for bad and heavy tragedies.
The societies depend on economically and politicaly die physicaly but societies depend
on science and culture de spritualy. Muslim East died spiritualy last 3 centures but
breathed physicaly. Last 30-40 years we can consider the steps running forward. In this
point of view I leave this book for my readers to witness for living of great people of
Azerbaijan.
Elnur Nasirzade
05 September 2010/26 Ramadhan 1431
Dostları ilə paylaş: |