Orta topaq balalarında geometriyalıq formalar haqqındağı qıyallardı qàliplestiriw metodikası hàm texnologiyası Mazmun : Kirisiw I bap

II. 2. Orta toparda balalardı geometriyalıq forma túsiniklerin rawajlandırıw
Forma haqqındaǵı qıyallardı ósiriw jumısı sanawǵa úyretiw menen hám zatlardıń ólshemlerin salıstırıw shınıǵıwları menen parallel túrde ámelge asıriladı hám ajıralmas pátda alıp barıladı. Bul jumıstı suwretleytuǵın iskerliginiń hár qıylılarına úyretiw menen baylanıstırıp aparıw úlken áhmiyetke iye, sebebi zattı soǵıw (suwretin sızıw, ılay yamasa plastilindan soǵıw, konstruksiya qılıw ) mútajligi onıń formasın anıq, bólek-bólek bólimlerge bolıp aqıl etiw zárúriyatın tuwdıradı.
Geometriyalıq figuralardi bir-birinen parıq etiw hám olardıń birpara qásiyetleri menen tanısıw. I- mawsim dawamında balalarda sheńber, kvadrat, úshmúyeshliklerdi parıqlaw hám olardıń atınıń tuwrı aytıw kónlikpesi bekkemlenedi. Usı figuralardiń modelinen balalarǵa zatlar jıyındıları ortasındaǵı muǵdarlıq munasábetlami anıqlaw hám sanawdı orınlaw ushın tarqatpa material retinde keń paydalanıladı. Pedagog (tárbiyashi) balalardı sanawǵa úyretiwde jol ústinde olardıń usı figuralar haqqındaǵı qıyalların bekkemlenip baradı. Ol balalarǵa berilgen model átirapından qol jurgizib shıǵıwdı, onı ustap kóriwdi, kórsetilgen forma daǵı modellerdi (mısalı, hámme kvadratlardı ) tańlap alıwdı usınıs etedi. Balalar hár túrlı yamasa birdey, biraq reńi yamasa shıyemlari hár túrlı bolǵan figuralar muǵdarın salıstıradilar. «Qaysınisi kóbirek, kvadratma yamasa úshmúyeshliklerma? Úlken úshmúyeshlikler kópma yamasa kishkene úshmúyeshlikler kópma? » hám sol sıyaqlılar.
Oqıtıwdıń bul dáwirinde «Tap sonday figurani kórset», «Sizlerdene? » sıyaqlı oyın shınıǵıwlarınan paydalanıw múmkin. Tárbiyashi kórgezbe materialdı mudami ózgertirip turadı. Ol áyne bir figuraniń túrli reń hám ólshemler degi modellerin kórsetedi hám taǵı basqa. Hár gezek balalarǵa bul zatlardıń reńi hám ólshemlerin aytıp beriwdi usınıs etedi.
Modellerdiń zárúrli qásiyetleri menen bir qatarda, olardıń zárúrli bolmaǵan qásiyetlerin ajıratıp kórsetiw figuralar haqqındaǵı bilimlerdi ulıwmalastırıw ushın shárt-sharayat jaratadı.
Modellerdiń reńi hám ólshemi ózgeredi, biraq formasınıń belgileri ózgertirilmeydi. Balalar sol belgilerge qaray figuralardi teńiydiler.
Balalardi jańa geometriyalıq figuralar menen tanıstırıw ushın olardıń modelleri balalarǵa aldınan tanıs bolǵan modeller menen salıstırıladı yamasa eki jańa model bir-biri menen; tuwrı tórt múyeshni kvadrat menen, shami kub menen, cilindrni kub hám shar menen salıstırıladı. Aldın olar jup etip salıstırıladı, keyin bolsa figuralardińtoparları bir-biri menen, mısalı, kvadrat toparı úshmúyeshlikler toparı menen salıstırıladı hám taǵı basqa.⁷
Figuralardi kórip shıǵıw hám bir-birine salıstırıw málim tártipte alıp barıladı: «Bular ne? Reńi qanday? Ólshemleri qanday? Neden jasalǵan? Bir-birinen ne menen parıq etedi? Qaysı tárepleri bir-birine uqsaydı? ». Sorawlardıń málim tártipte beriliwi balalardı figuralarni izbe-izlik menen kórip shıǵıwǵa hám tekseriwge, birdey belgilerine qaray salıstırıwǵa, zárúrli belgilerin ajıratıp kórsetiw, quramalı belgileri (reńi, ólshemleri, materialı, keńislikgi jaylasıwı ) ga itibar bermeslikke uyretedi.
Balalardi figuralar modelleri menen hár qıylı jumıs orınlawların shólkemlestiriw zárúrli áhmiyetke iye, sebebi bul modeller haqqındaǵı qıyallar dárejesi formanı aqıl etiw tájiriybesiniń baylıǵı menen belgilenedi.


Juwmaq
Matematika boyınsha muǵdarlar menen tájiriybe ótkerediler, mısalı, forması hám ólshemi birdey bolǵan shamalar ne ushın hár túrlı massaǵa ıyelewi múmkinligin anıqlaydilar, suyıqlıq hám quyma elementlardıń málim bir kólemi tamırlar formasından ózgermeydi hám taǵı basqa. Baylanıs waqtında mektepke shekem jas daǵı balalar kóbinese ózlerin basqa balalar menen salıstırıwlasadı - olardıń qay-qaysısı biyik, kim úlken hám taǵı basqa. Bunday háreketler tiykarında shama haqqındaǵı qıyallar jaratıladı.
Forma haqqındaǵı qıyallardı ósiriw jumısı sanawǵa úyretiw menen hám zatlardıń ólshemlerin salıstırıwlaw shınıǵıwları menen parallel túrde ámelge asıriladı hám ajıralmas pátda alıp barıladı. Bul jumıstı suwretleytuǵın iskerliginiń hár qıylılarına úyretiw menen baylanıstırıp aparıw úlken áhmiyetke iye, sebebi zattı soǵıw (suwretin sızıw, ılay yamasa plastilindan soǵıw, konstruksiya qılıw ) mútajligi onıń formasın anıq, bólek-bólek bólimlerge bolıp aqıl etiw zárúriyatın tuwdıradı.
Balalar (orta, úlken hám mektepke tayarlaw toparlarında ), buyımlardı hám geometriyalıq sırtqı kórinislerdi hár túrlı belgileri boyınsha toparlarǵa ajıratıwdı, oyınshıqlar, sırtqı kórinisler, kesteler kompleksine tayarlaw toparlarında «qansha» sózi menen sorawlar oylap tabıwdı shınıǵıw etediler. Sonıń menen birge «Qońsılaslarińdi tap», «Men qaysı sannı ótkerip jiberdim? », «Kim kóp bilse, ol uzaq sanaydi» sıyaqlı oyınlar ótkeriledi.
Jańa materialdı túsindiriwde tárbiyashiniń yamasa shaqırılǵan balanıń háreketleri hámme balalarǵa kórinip turıwı zárúrli.
Keyin bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew ushın tapsırmalar hámme balaǵa bir waqıtta beriledi. Balalar orınlarında júzleri (yamasa qaptal tárepleri) menen qaray otırıwları kerek. Sebebi tapsırmalardıń orınlanıwın tekseriwde yamasa jańa tapsırmalar beriwde tárbiyashi balalar itibarın úlgine tartıwı, orınlanıwınıń ol yamasa bul tárepin kórsetiwi kerek boladı. Altı orınlı stollar ámeldegi bolǵanda, onıń átirapına tórtewden artıq balanı ótirǵizmaw kerek. zárúr bolsa, qosımsha 1-2 stol qoyıw kerek.
Matematika shınıǵıwlarında balalar eń ápiwayı geometriyalıq sırtqı kórinisler menen, olardıń birpara ózgeshelikleri menen tanısadılar, buyımlardı geometriyalıq etalonlar menen salıstırıwlaw tiykarında olardıń (buyımlardıń ) formasın analiz qılıw hám bahalawdı úyrenediler.
Balalarda az-azdan forma haqqındaǵı ulıwma oyda sawlelendiriw qáliplesedi, bunday oyda sawlelendiriw mektepte geometriya, sızılmashılıq sıyaqlı pánlerdi ózlestiriw ushın tiykar boladı.
Juwmaq etip aytiwimız múmkin, mektepke shekem jas daǵı balalardıń shama haqqındaǵı qıyalların qáliplestiriw, eger siz tekǵana tárbiyalaniwshilerge jetkeziliwi kerek bolǵan bilimlerge itibar qaratsańiz, bálki olardıń jeke mútajlikleri hám uqıpların da esapqa alsańız, sapa tárepinen boladı.