O’simlikchilik

Nazorat va mu^okama uchun savollar:

1. 
   Dexkonchilikning xalk xo’jaligidagi ahamiyati nimada?
   
2. 
   Dexkonchilikning asosiy tarmoqlari va ularning xususiyatlari kanday?
   

3. 
   Dexkonchilik tarmoqlari ishlab chiqarishi va agrotexnik tadbirlarning iktisodiy samaradorligi kanday aniklanadi?
   
4. 
   Donchilik, paxtachilik sabzavotchilik, bog’dorchilikning ahamiyati nimada?
   
5. 
   Dexkonchilik tarmoqlarida yalpi qishloq xo’jaligi maxsulotining necha foizga yakini yetishtirilmokda.
   
6. 
   Bog’dorchilik necha turdagi maxsulot byeradi?
   
7. 
   Dexkonchilikda iktisodiy samaradorlikni oshirish yo’llari?
   
8. 
   Kartoshkachilikning ahamiyati nimada?
   
9. 
   Tokchilikning ahamiyati nimada?
   
10. 
    Dexkonchilikda agrotexnik tadbirlarni iktisodiy samaradorlikga ta’siri kanday?
    

MAVZU. CHORVACHILIK TARMOQLARI IQTISODIYoTI


Reja:

1. 
   CHorvachilikning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati va uni rivojlantirish asoslari.
   
2. 
   CHorvachilikning asosiy tarmotslari va ularning xususiyatlari.
   
3. 
   CHorvachilik tarmotslari ishlab chitsarishi va uning iqtisodiy samaradorligi.
   
4. 
   K^oramolchilik iqtisodiyoti. va boshqaruvi.
   
5. 
   Kuychilik iqtisodiyoti. va boshqaruvi.
   
6. 
   Parrandachilik iqtisodiyoti. va boshqaruvi.
   
7. 
   Pillachilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.
   
8. 
   Baliqchilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.
   
9. 
   Asalarichilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.
   

Mamlakat iktisodiyotining rivojlanishi, xalk turmush darajasining muttasil usib borishi xozir chorvachilikni yanada tezrok yuksaltirish vazifasini birinchi uringa kuymokda.

Iktisodiyotning barqaror rivojlanishida qishloq xo’jaligi, xususan chorvachilik muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda axolining chorvachilik maxsulotlariga bo’lgan extiyojini kondirish, bozorlarda gusht,

sut, tuxum, Baliq va boshqa maxsulotlar syerobligini ta’minlashga ustuvor vazifalardan biri sifatida yondashilmokda.

CHorvachilik - mamlakat qishloq xo’jaligining muhim tarkibiy kismidir. CHorvachilik tarmoqlarining maqsadga muvo-fik, samarali joylashtirilishi respublikada Mehnat taksimo-tining ijobiy xal etilishiga bevosita ta’sir etadi. Xudud-larning tabiiy, iktisodiy sharoitlarini xamda bozor talablarini e’tiborga olgan xolda chorvachilikning koramol-chilik, kuychilik, Baliqchilik, asalarichilik, ondatrachilik tarmoqlarining joylashtiri-lishi va rivojlantirilishi zarur. CHunki bu tarmoqlarda oziq- ovqat va qayta ishlash sanoati korxonalari uchun gusht, sut, jun, tyeri, asal va boshqa maxsulotlar yetishtiriladi.
CHorvachilikning rivojlanishi natijada sanoat tarmoqlarining rivojlanishi xam ta’minlanadi, chorvachilik tarmoqlarida inson salomatligi uchun zarur, oksil moddalarga boy bo’lgan turli xildagi maxsulotlar xam yetishtiriladi. Respublikada axoli jon boshiga gusht, sut yetishtirish va iste’mol kilish tibbiy me’yorlar darajasidan past. CHorvachilik tarmogining bugungi xolati inson organizmi uchun zarur mikdor va me’yorlarni ta’minlab byera olmaydi. SHuning uchun respublika xukumati mamlakatning barcha soxalarida chorvachilikni rivojlantirishga karatilgan yirik dasturlar ishlab chikib, ularni amaliyotga tatbik etish buyicha kator chora-tadbirlarni amalga oshirmokda.
Bundan tashkari, chorvachilikda dexkonchilik va chorvachilikning ayrim soxalari rivojlanishini ta’minlaydigan maxsulotlar xam yetishtirilmokda. CHorva chikindisi - gung tuproq unumdorligini oshiradi, o’simliklar uchun organik ugit xisoblanadi. Talab katta bo’lgan chorvachilik maxsuloti sut esa axoli tomonidan iste’mol kilinishidan tashkari yangi to’g’ilgan yosh xayvonlarga xam byeriladi.
Xozirgi davrda rivojlangan mamlakatlarda chorva chikindisi - gungdan biogaz- bioenyergiya olish yo’lga kuyilgan bo’lib, gung arzon enyergiya manbai xisoblanadi.
CHorvachilik tarmoqlarida yalpi qishloq xo’jaligi maxsulotining 46,6 foizga yakini yetishtirilmokda. Uning 90 foizdan ortigini dexkon xo’jaliklari yetkazib byermokda.. CHorvachilik tarmoqlarida

yetishtirilayotgan maxsulotlarning asosiy kismi respublika axolisi talablarini kondirish maqsadida ichki bozorlarda sotilmokda.

CHorvachilikning tarmoq tuzilmasini aniklashda maxsulot bozorining xolati, muassasaning bu bozorda tutgan o’rni (bozor xajmi, rakobatning mavjudligi va darajasi, mazkur muassasa ishlab chikargan maxsulotning rakobatdoshligi) eng muhim omillardan xisoblanadi.
CHorva xayvonlari iktisodiyoti quyidagi guruxlari va turlari buyicha o’rganiladi:

1. 
   Qoramolchilik- gusht va sut yunalishi buyicha;
   
2. 
   Qo’ychilik- gusht, jun, tyeri yunalishi buyicha;
   
3. 
   Echkichilik- jun va tivit, sut yunalishi buyicha;
   
4. 
   CHuchkachilik- bekon, yarim yog’, yog’lik gusht yunalishi buyicha;
   
5. 
   Parrandachilik- tuxum va gusht broylyer yunalishi buyicha;
   
6. 
   Yilkichilik- gusht va sut, ish xayvonlari xamda sport yunalishi buyicha;
   
7. 
   Tuyachilik- gusht, jun va sut yunalishi buyicha;
   
8. 
   Pillachilik buyicha;
   
9. 
   Asalarichilik buyicha;
   
10. 
    Quyonchilik buyicha;
    
11. 
    Xovuz Baliqchiligi buyicha;
    
12. 
    Muynachilik buyicha va boshqalar;
    

CHorvachilik tizimi moddiy-texnik, texnologik va tashqiliy-iktisodiy elementlardan tashqil topadi.
Moddiy - texnik elementlarga: chorvani saklash uchun bino, mashinalar tizimi va tarmoqni yuritish uchun zarur bo’lgan boshqa vositalar kiradi. CHorvachilikda maxsulot yetishtirishni jadallashtirish darajasi kancha baland bo’lsa, bu elementlar shuncha ko’p ahamiyatga ega bo’ladi.
Texnologik elementlar - chorvani qayta ishlab chiqarishni tashqillashtirish, nasldorlikni kuchaytirish, zotdorlik sifatlarini yaxshilash, ozuqalantirish tiplari va chorvani bokishni takomillashtirish, chorva kasalliklariga karshi kurash tadbirlarini kamrab oladi.

Tashqiliy - iktisodiy elementlar - soxaga yunaltirilgan tuzilma va ishlab chiqarish kiradi. Bu-muassasa faoliyati anik sharoitlariga mos yyer maydoni birligiga xisoblangan chorva tuyog’ining soni, uning ixtisoslashuvi, bozordagi o’rni demakdir. Tarmoqda chorva tuzilmasi xar bir xolatda ishlab chiqarish yunalishiga mos kelishi kyerak.

Ishlab chiqarish usuli va chorvani oziklantirish xamda saklashga kura, eng muhim belgilar sifatida chorvachilikda quyidagi tizimlar mavjud:

• 
  yaylov - ekstensiv, kuchma, yaydok-yaylov, doimiy yaylov, madaniy yaylov;
  
• 
  ogilxona-yaylov - tabiiy ozuqa, aralash ozuqalarning urtacha jadalligi, ekiladigan
  

va yuksak maxsuldorli tabiiy ozuqalarga boyligi bilan ajralib turadi.

• 
  ogilxona - yillik ogilxona, ogilxona - lagyer (mavsumiy).
  

Barcha turdagi chorvachilik maxsulotlarining iktisodiy samaradorligini oshirish uchun quyidagi omil va imkoniyatlaridan tularok foydalanish zarur:

1. 
   CHorva xayvonlari maxsuldorligini oshirish.
   
2. 
   CHorva xayvonlarning zotdorlik belgilarini saklash va yanada mustaxkamlash.
   
3. 
   Qishloq xo’jalik korxonalari, fermer, dexkon xo’jaliklarini yuqori maxsuldor zotli chorva mollari bilan muntazam ta’minlash.
   
4. 
   CHorvadorlarning Mehnat unumdorligi va Mehnat xakini barqaror oshirish.
   
5. 
   Xayvonlarni saklashning progressiv usullaridan, shu jumladan, bog’lamasdan saklash, maxsus kuralardan foydalanish.
   
6. 
   Asosiy vositalardan ayniksa, chorva binolari va inshootlari kuvvatidan okilona foydalanish.
   
7. 
   Progressiv zoovetyerinariya xizmatlaridan foydalanish.
   

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 23 martda qabul kilingan “SHaxsiy yordamchi, dexkon va fermer xo’jaliklarida chorva mollarni ko’paytirishni ragbatlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi ¹ 308-


¹Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларида чорва молларни купайтиришни рагбатлантириш чора- тадбирлари тўғрисида. Узбекистон Республикаси Президентининг Карори 23.03.2006 йилдаги ПК- 308-сон, кучга кириш санаси 23.03.2006

qarori chorvachilikni rivojlantirishda muhim omil bo’ldi. Ushbu xujjatda davlat tomonidan fermerlarga zotdor mollarni sotib olish va naslchilik ishini jadallashtirishda yordam byerish, vetyerinariya xizmat ko’rsatishni tashqil etish, axolining maxsuldor chorva mollarini sotib olishi uchun mikrokreditlar ajratish, qishloq axolisining chorva mollarini parvarish kilishdan manfaatdorligini oshirish orkali ularning bandligini, daromadini, oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlanishini oshirishga aloxida e’tibor karatildi.

Respublikamizda naslchilik ishlarini yaxshilash, chorvachilik yunalishidagi fermer xo’jaliklarini rivojlantirish ularda naslli koramollar podasini ko’paytirish, naslchilik yadrosini shakllantirish va kengaytirish, koramollar maxsuldorligini oshirish maqsadida respublikamizga 2006- 2014 yillar mobaynida Ukraina, Belorussiya, Polьsha, Avstriya, Gyermaniya, Gollandiya va boshqa Yevropa mamlakatlaridan 46 ming boshdan ortik naslli golshtinfriz (Gyermaniya, Polьsha) kora-ola (Belorussiya, Ukraina), kizil-chul (Ukraina), simental (Avstriya) zotlarga mansub yuqori maxsuldor o’rgochi koramollar import kilindi va ko’pgina naslchilik fermer xo’jaliklari yangidan shakllandi. CHetdan keltirilgan mollar bugungacha to’g’ish xisobidan 55,5 ming boshga ko’paydi.
quyidagi 2.1-jadvalda O’zbekiston Respublikasida 2006-2014 yillarda chet davlatlardan keltirilgan naslli koramollar bosh soni dinamikasi keltirilgan.
Jadval ma’lumotlariga kura respublikaga naslli kormallar 2006 yildan boshlab keltirila boshlandi. 2006 yilda jami 632 bosh naslli koramollar keltirilgan bo’lsa, xozirgi kunda 9151 bosh naslli koramollar keltirildi va jami chetdan keltirilgan mollar 45806 boshni tashqil etdi. Buning natijasida koramollar bosh soni ko’payib ularning zoti keskin yaxshilandi. Bundan tashkari ularning maxsuldorlik ko’rsatkichlari oshdi, gusht va sut yetishtirish tannarxi keskin kamaydi.
CHet davlatlardan 2006-2014 yillarda keltirilgan naslli koramollar t^risida, bosh²



11.1-жа

Xududlar	CHetdan keltirilgan nasldor urFOchi mollar, bosh									Jami chetdan keltirilgan mollar, bosh
	2006 yil	2007 yil	2008 yil	2009 Yil	2010 yil	2011 yil	2012 yil	2013 yil	2014 yil
^orakalpogiston R	37	281	100	464	0	0	411		132	1425
Andijon	0	282	230	408	0	398	1060	500	1356	4234
Buxoro	0	139	503	1100	0	629	152	93	497	3202
Jizzax	204	662	226	526	0	419	75	104		2216
Qashkadaryo	0	122	600	1378	0	119	202	306	771	3498
Navoiy	0	170	406	223	237	0	147	103	262	1548
Namangan	0	165	0	362	0	669	256	1112	453	3017
Samarkand	100	189	760	75	165	531	477	952	556	3805
Surxondaryo	60	60	278	422	100	186	218	241	411	1976
Sirdaryo	0	75	486	225	475	0	84	457	164	1966
Toshkent	68	669	1793	605	0	1247	1022	3547	378	12029
Fargona	0	125	469	363	0	297	155	619	1005	3098
Xorazm	163	258	650	505	0	828	629	293	466	3792
Jami	632	3197	6501	6656	977	5323	4888	8327	9151	45806

двал
O’zbekiston Respublikasida 2011-2015 yillarda koramollar bosh soni usishi, ming bosh³

Xududlar	Iillar
	2012 yil	2013 yil	2014 yil	2015 yil	2015 yilda 2011 yilga nisbatan
					+g	%
^orakalpogiston R	841,9	861,1	886,8	955	113,1	113,4
Andijon	863,4	906	960,4	980	116,6	113,5
Buxoro	992,4	1057,8	1110,2	1133,2	140,8	114,2
Jizzax	700,4	749,9	788,7	825,1	124,7	117,8
^ashkadaryo	1199,1	1267,7	1352,4	1405,1	206	117,2
Navoiy	355,9	366,4	392,0	415	59,1	116,6
Namangan	556,9	564,4	581,1	640	83,1	114,9
Samarkand	1284,9	1331,8	1391,7	1425,2	140,3	110,9
Surxondaryo	775,8	793,8	828,0	850,1	74,3	109,6
Sirdaryo	327,4	349,2	359,7	399,8	72,4	122,1
Toshkent	699,6	727,2	773,4	815	115,4	116,5
Fargona	819,6	881,1	935,7	969,4	149,8	118,3
Xorazm	724,0	750,5	784,5	824,3	100,3	113,9
Jami	10141,3	10606,9	11144,6	11637,2	1495,9	114,8

² Узбекистон кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари асосида 136
11.3-jadval O’zbekiston Respublikasida 2012-2015 yillarda naslchilik xo’jaliklarida naslli mol tayyorlash dinamikasi²

Xududlar	Naslli mol tayyorlash, bosh
	2012 yil	2013 yil	2014 yil	2015 yil	2015 yilda 2012 yilga nisbatan
					+g	%
^orakalpogiston R.	112	125	586	160	48	142,9
Andijon	488	644	672	601	113	123,2
Buxoro	294	530	591	661	367	224,8
Jizzax	198	205	144	107	-91	54,0
^ashkadaryo	463	565	469	482	19	104,1
Navoiy	199	231	264	319	120	160,3
Namangan	421	438	607	691	270	164,1
Samarkand	365	420	438	691	326	189,3
Surxondaryo	495	505	510	499	4	100,8
Sirdaryo	275	289	269	286	11	104,0
Toshkent	1521	1583	1723	1834	313	120,6
Fargona	632	716	825	1070	438	169,3
Xorazm	281	282	277	305	24	108,5
Jami	5744	6533	7375	7686	1942	133,8

Keyingi yillarda chorvachilikning asosiy tarmogi bo’lgan koramolchilikni rivojlantirishga bo’lgan e’tibor yuqori bo’lmokda. (2.2-jadval).

Respublikada koramollar soni yildan-yilga oshishi ax,olini gusht va sut max,sulotlariga bo’lgan talabini kondiradi, sanoatni xom ashyo bilan ta’minlaydi.
Xrzirgi kunda koramolchilik yunalishidagi naslchilik xo’jaliklari soni 412 taga yetkazilib, ularda 99,2 ming bosh yuqori nasldor koramollar parvarish kilinmokda .
Birgina, 2015 yilda ularda 7,7 mingdan ortik naslli mollar ustirildi va fermer va dexkon xo’jaliklariga sotildi.
Bugungi kunda Prezidentimizning 2013 yil 25 dekabrdagi P^-2099-sonli qarori bilan chorvachilik soxdsiga byerilgan imtiyozlar muddati 2017 yil 1 yanvarigacha uzaytirildi.
Qoramollarning naslini va max,suldorlik imkoniyatlarini oshirishda naslchilik- selektsiya ishlarida x,am ijobiy uzgarishlarga yerishilmokda. Zavod tipidagi naslchilik fermer xo’jaliklari va korxonalarida import kilingan golshtinofriz, simmental, shvits, kora-ola va kizil zotli mollar x,isobidan shakllanmokda.
Bugungi kunda respublikada shvits, bushuev, golshtinofriz, simmental, kizil chul va

² Узбекистон кишлок ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари асосида
kora-ola kabi koramol zotlari parvarish kilinmokda.
Aksariyat naslchilik toifasidagi xo’jaliklarda sigirlardan bir kunda 20-30 kilogrammdan yoki laktatsiya davomida 6-7 ming kgdan sut sogib olinmokda.
Respublikamizda chorvachilikning boshqa tarmoqlari: parrandachilik, asalarichilik, Baliqchilikka xam katta e’tibor byerilmokda.
2016 yil 1 yanvarь xolatiga barcha xo’jalik toifalari buyicha chorva mollari va parrandalar soni 11.4-jadvalda ifodalanadi.

11.4-jadval O’zbekiston Respublikasida chorvachilik maxsulotlari ishlab chiqarish

darajasi³

Maxsulotlar	2013 yil	2014 yil	2015 yil	2015yilni 2013yilga
Gusht (tirik vaznda), ming tn.	1787,8	1906,3	2033,5	113,7
shu jumladan:
fermer xo’jaliklari	49,0	55,3	58,3	119,0
dexkon xo’jaliklari	1690,3	1800,2	1920,6	113,6
qishloq xo’jalik korxonalari	48,5	50,8	54,5	112,4
Sut, ming tn.	7885,5	8431,6	9028,2	114,5
shu jumladan:
fermer xo’jaliklari	285,6	308,6	328,4	115,0
dexkon xo’jaliklari	7547,2	8064,6	8635,3	114,4
qishloq xo’jalik korxonalari	52,7	58,4	64,4	122,2
Tuxum, mln. dona	4388,1	4950,0	5526	125,9
shu jumladan:
fermer xo’jaliklari	501,3	543,0	613,6	122,4
dexkon xo’jaliklari	2399,9	2726,9	3105,5	129,4
qishloq xo’jalik korxonalari	1486,9	1680,1	1806,9	121,5
Jun, tn.	32,4	34,4	36,0	111,1
shu jumladan:
fermer xo’jaliklari	2,2	2,8	2,9	131,8
dexkon xo’jaliklari	28,1	29,5	30,8	109,6
qishloq xo’jalik korxonalari	2,1	2,1	2,4	114,3
^orakul tyeri, ming dona	1062,1	1061,3	1035,0	97,4
shu jumladan:
fermer xo’jaliklari	51,1	52,6	55,8	109,2
dexkon xo’jaliklari	801,7	831,8	860,4	107,3
qishloq xo’jalik korxonalari	209,3	176,9	118,9	56,8

³Кишлок ^ва сув хужалиги вазирлиги маълумотлари асосиди тайёрланди
CHorvachilikni rivojlantirish qishloq xo’jaligi oldida to’rgan birinchi darajali vazifalardan xisoblanadi. Bu vazifani muvaffakiyatli xal etish uchun quyidagi kompleks tadbir-choralari ishlab chikilgan:

• 
  chorvachilikning mustaxkam yem-xashak bazasini barpo kilish va yem- xashakdan ratsional foydalanish;
  
• 
  barcha turdagi chorva mollari va parrandalarni ko’paytirish;
  
• 
  podalarning maxsuldorligini oshirish va mollarni sanoat texnologiyasi asosida bokishga moslashtirish maqsadida chorvachilikda naslchilik ishlarini yaxshilash;
  
• 
  xizmat ko’rsatish punktlari tarmogini kengaytirish xisobidan vetyerinariya xizmatlari va sun’iy kochirish xizmatlaridan foydalanishni yaxshilash;
  
• 
  shaxsiy yordamchi, dexkon va fermer xo’jaliklariga zotdor mollarni sotish buyicha kimoshdi savdolarini tashqil etish;
  
• 
  koramol sotib olishni yengillashtirish uchun yordamchi va dexkon xo’jaliklarini mikrokreditlash imkoniyatlarini kengaytirish, 2006-2012 yillarda ushbu maqsadlarga 158 milliard sum yunaltirish, ularning 80 foizi tijorat banklari orkali byerilishi (imtiyozli foizli stavkalar va takdim etishning soddalashtirish tartibi buyicha) kuzda to’tildi;
  
• 
  chorva mollarning yangi zotlarini yaratish va mavjud zotlarini yaxshilash, chorvachilikning turli soxalarini boshqarishda nazariy va amaliy usullarini ishlab chikish, shu asosda chorva mollarini ko’paytirish xamda bokishning ratsional usullarini joriy etishda zootexnika va chorvachilik ilgorlarining ish tajribalariga keng urin byerish.