O‘simliklarda moddalar tashiluvi режа

Faol transport. Bunda moddalarning membrana orqali tashilishi gradiyentga
qarama-qarshi sodir bo’ladi. Ya’ni hujayradagi moddalarning konsentrasiyasi
tashqi sharoitdagiga nisbatan bir necha baravar ko’p bo’lganda ham ionlarning
membrana orqali tashilishi davom etadi. Bu jarayon energiya (ATF) sarflanishi
bilan bog’liq. Faol transport: H
+
ATFaza, Na
+
va K
+
- ATFaza, Ca
+
- ATFaza,
anion ATFaza ion nasoslari misol bo’ladi.
Tashuvchilik vazifasini bajaruvchi oqsillar membranada bitta erigan
moddani o’tkazsa bunga unkport deyiladi. Birinchi erigan moddaning o’tkazilishi
ikkinchi moddaning o’tkazilishiga ham bog’liq bo’lishi mumkin. Ya’ni ularning
ikkalasi ham bir tomonga (simport) yoki qarama-qarshi tomonga (antiport)
o’tkazilishi mumkin. Mineral elementlarning radial transporti ikki yo’l bilan sodir
bo’ladi: 1) apoplast, 2) simplast.

Ildizlarda ionlarning yaqin masofaga va uzoqqa tashiluvi 
Apoplast harakat. Hujayraning po’stiga diffuziya va almashinuv
adsorbsiyasi bilan to’plangan ionlar eritmaning gradiyenti asosida harakat qiladi va
bu harakat suv yordamida tezlashadi. Po’stdan-po’stga adsorbsiyalanish yo’li bilan
ionlarning so’rilishi ildizning to ichki endoderma qavatigacha davom etadi va
sitoplazmaga o’tib, simplast yo’li bilan harakat qiladi. Chunki endodermadagi
Kaspari belbog’i deb ataluvchi suberin moddasi bo’lgan qalin po’st oziqa
moddalarini o’tkazmaydi. Bu yo’l qisqa bo’lsa ham ildizlarning tashqi muhit bilan
aloqa sathini ko’p marta oshiradi.
Simplast harakat mineral moddalar transportining asosiy yo’lidir. Ya’ni
sitoplazmaga o’tgan moddalar sitoplazmaning harakati va sitoplazmatik tur
kanallari orqali hujayradan – hujayraga plazmodesmalar yordamida o’tadi. Bu
harakat tezligiga moddalarning konsentrasiya gradiyenti ham ta’sir qilishi mumkin.
yuqorida aytilgandek endoderma qavatida bunga apoplast yo’li bilan tashilayotgan
ionlar ham qo’shiladi va yagona simplast yo’li bilan davom etadi. Bu harakat
natijasida oziqa moddalar traxeid va ksilema naylariga o’tkaziladi. Bu naylardagi
shiralar transpirasiya kuchi va ildiz bosimi asosida o’simlikning boshqa qismlariga
tarqaladi.

---

---

O‘z navbatida suv va unda erigan moddalarning harakati to‘qimalarda

apoplast bo‘yicha, ya’ni hujayra devorlari orqali hamda simplast bo‘yicha, ya’ni
plazmodesmalar bilan bog‘langan hujayralar sitoplazmalari orqali bo‘lishi
mumkin. Shuningdek moddalarning tashilishi plazmodesmalar ishtirokida
endoplazmatik retikulum bo‘yicha ham sodir bo‘lishi mumkin.
Shuni aytib o‘tish lozimki, simplast tashiluv bo‘yicha mineral va organik
moddalarning harakati, apoplast tashilishda esa suv va anorganik ionlar tashiluvi
ustunlik qiladi. Vakuolalar sistemasida faqatgina suv tashilishi ro‘y beradi.
Simplast bo‘yicha moddalarning tashilishi diffuziyaga nisbatan jadalroq
bo‘ladi va uning tezligi 1-6 sm/soat atrofida bo‘ladi. Moddalarning tashilishining
ushbu tipi energiya sarflanishini talab qilmaydi.
O‘simliklarda moddalarning tashiluvini ikkita asosiy jarayon taminlaydi.
Bulardan birinchisi transpiratsion oqim, ya’ni suv va unda erigan moddalarning
ildizdan o‘simlikning yer ustki qismlariga tashilishi. Ikkinchisi esa assimilyatlar
oqimi bo‘lib bu fotosintez jarayonida barglarda hosil bo‘lgan moddalarning
o‘simlikning yer ostki va yer usti vegetativ hamda generativ organlariga
tashilishidir.
Suv va unda erigan moddalarning о‘tkazuvchi naychalar tutamlari orqali
tashiluvi ham ikki tipda ya’ni ksilema tо‘qimalari bо‘ylab (ildizlardan poya
organlarigacha bо‘lgan «yuqoriga kо‘tariluvchi oqim») va floema tо‘qimalari
bо‘ylab tashiluv (barglarda BIOSintez bо‘lgan organik birikmalarning
о‘simlikning geterotrof oziqlanuvchi boshqa organlariga yoki zahiralovchi qismiga
tashiluvi «pastga harakatlanuvchi oqim») kо‘rinishida bо‘ladi. Shuningdek floema
bо‘ylab zahira moddalar metabolitlari ham tashilishi mumkin.
Kо‘p hujayrali suv о‘tlarida metabolitlarning harakati simplast orqali rо‘y
beradi. Faqatgina qо‘ng‘ir suv о‘tlaridan bо‘lgan laminariyalarda ularning
tallomlari tо‘qimalarga ajralganligi sababli suv о‘tkazuvchi naychalar tutamlari
poya’ning о‘rtasida shakllangandir.
Suv va unda erigan moddalarning butun о‘simlik tanasi bо‘ylab harakati
moxlarga ham xosdir. Ammo qolgan barcha yer ustki yuksak о‘simliklarida
trexeidlardan yoki ksilema naychalaridan tashkil topgan о‘tqazuvchi tо‘qimalar
hamda elaksimon tо‘qimalar va yо‘ldosh hujayra floemalari mavjud. Shuningdek
suv va unda erigan moddalarni о‘tkazishga moslashgan parenxima va boshqa
maxsus hujayralar mavjud. О‘tkazuvchi nay tutamlari suv va unda erigan
moddalarni bir necha ditsemetrdan bir necha о‘n metrgacha tashishi tufayli
о‘simlikning barcha organlarini tutashtirib turadi.
Yuksak о‘simliklarda о‘tkazuvchi tо‘qimalar mavjudligi sababli
moddalarning hujayra devorlari va sitoplazma bо‘ylab tashiluvi bir necha millimetr
atrofida bо‘ladi xolos. Ildizlar va poyadagi moddalarning radial tashiluvi va barg
mezofili bо‘ylab moddalarning harakati bunga yaqqol misoldir.
Moddalarning o‘simlik tanasi bo‘ylab tashilishi ikki bo‘limga bo‘lib qaraladi
ya’ni yaqinga va uzoqqa tashish.