Osiyo tinch okeani mintaqasi va janubiy osiyo mamlakatlari iqtisodiyoti va mamlakatshunosligi


 Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi



Yüklə 0,6 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/14
tarix27.04.2023
ölçüsü0,6 Mb.
#103559
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari rivojlanishining asosiy xususiyatlari

1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi 
ko’rsatkichlar 
Iqtisodiy jarayonlarni, mamlakatlarning rivojlanish darajasi va o’zaro 
murakkab xo’jalik aloqalarini tahlil etishda xalqaro tajribada qabul qilingan milliy 
hisoblar tizimidan faydalaniladi. Bu makro darajada iqtisodiyot rivojiga oid 
bo’lgan va o’zaro bog’langan ko’rsatkichlar tizimidir. Milliy hisoblar tizi mining 
asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
Yalpi ichki mahsulot(YaIM) - bu ko’rsatkich ma’lum davlat hududida 
faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning ma’lum davrda yaratgan pirovard 
maxsulotlari va xizmatlarining umumiy hajmini aks ettiradi. Ushbu yakuniy 
maxsulotni hisoblashda hom ashyo, yarim mahsulotlar, boshqa moddalar, yoqilg’i, 
elektr quvvati hamda ularni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa hizmat 
turlari (qayta hisob bo’lmasligini oldini olish uchun) chegirib tashlanadi. 
Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda yalpi milliy maxsulot (YaMM) 
ko’rsatkichidan faydalaniladiki, u YaIMdan farqli o’laroq qaysi mamlakatda 
yaratilganligidan qat’iy nazar shu millat (mamlakat)ning korporatsiyalari, hususiy 
shaxslari nazoratida bo’lgan ishlab chiqarish hajmini aks ettiradi. YaMMni 
aniqlash uchun shu mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan chet elliklarning 
daromadlari (chet el korporatsiyalarining foydalari hamda chet ellik ishchi 
xizmatchilarining ish haqlari) YaIMdan chegirib tashlanadi, shu mamlakat 
korporatsiyalari, fuqarolari horijda ishlab topgan daromadlari qo’shiladi. YaIm 
bilan YaMM ko’rsatkichlari o’rtasidagi tafovut odatda miqdor jihatidan unchalik 
ko’p bo’lmaydi, nari borsa qariyb 1%ni tashkil etadi. shuni e’tiborga olish lozimki, 
YaIM ko’rsatkichi milliy hisoblar tizimi asosoida ishlab chiqiladi. Bu tizim mehnat 
faoliyatining barcha turlarida mehnat unumli mohiyatga ega, degan qoidaga 


14 
asoslangan(qiymat yaratilishi nuqtai nazaridan). 
Milliy daromad (MD) ko’rsatkichi quyidagicha belgilanadi: YaIM minus 
amortizatsiya (shunda sof YaIM xosil bo’ladi), minus bilvosita soliqlar va 
qo’shilgan subsidiyalar. Soliqlar mahsulot va xizmatlarning bozor narxlariga 
tirqaladi. Subsidiyalar narxlarga teskari ta’sir qiladi -bu narxlar ana shu 
subsidiyalar miqdorida pasayadi. MD ko’rsatkichi ishlab chiqarilgan milliy 
mahsulot ko’rsatkichiga deyarli to’g’ri keladi. Milliy mahsulotning o’sish sur’ati 
uzoq muddat nuqtai nazaridan YaIMga deyarli to’la ravishda muvofiq keladi, 
shung uchun ham asosan YaIM ko’rsatkichidan foydalaniladi. 
Turli mamlakatlardagi ishlab chiqarish omillari, taraqqiyot darajasining xilma-
xilligi iqtisodiy rivojlanish darajasini biron-bir yagona ko’rsatkich orqali 
baholashga imkon bermaydi. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar dan 
foydalaniladi: 
1. 
Yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot yoki milliy daromadning axoli jon 
boshiga hisobi. 
2. 
Milliyu iqtisodiyot tarmoqlari tarkibi. 
3. 
Axoli jon boshiga hisoblaganda asosiy mahsulot turlarini ishalb chiqarish 
(ushbu tarmoqlarning rivojlanish darajasi). 
4. 
Aholining turmush darajasi va uning sifati. 
5. 
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari. 
Iqtisodiy taraqqiyot darajasini tahlil etishda YaIM, YaMMning axoli jon 
boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlari bosh mezon hisoblanadi. Ayrim 
rivojlanayotgan mamlakatlarda axoli jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM 
rivojlangan mamlakatlar singari yuqori darajani tashkil etadi, biroq boshqa 
ko’rsatkichlar (iqtisodning tarmoqlar tuzilmasi, axoli jon boshiga hisoblaganda 
asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarish va hokazolar) yeg’indisiga ko’ra bu 
mamlakatlarni rivojlangan mamlakatlar toifasiga qo’shib bo’lmaydi. 
Iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari guruhi iqtisodiy taraqqiyot darajasini 
juda aniq belgilab beradi, nega deganda u bevosita yoki bilvosita -mamlakatda 
asosiy va aylanma kapitaldan, mehnat resurslaridan foydalanish sifati, holati, 


15 
darajasidan 
dalolat 
beradi. 
Samaradorliklning 
asosiy 
ko’rsatkichlari 
quyidagilardan iborat: 
1) 
Mehnat unumdorligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish tarmoqlari va 
turlari bo’yicha); 
2) 
YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turiga qancha capital sarflanishi; 
3) 
Asosiy fondlar qaytimi koeffitsienti; 
4) 
YaIM birligiga yoki aniq bir mahsulot turlariga qancha xomashyo sarflanadi. 
Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, uning 
tashqi iqtisodiy aloqalari shunchalik faol va xilma-xil bo’ladi. Demak, 
mamlakatning xalqaro iqtisodiy aloqalardagi ishtroki ham qisman uning iqtisodiy 
taraqqiyoti darajasidan dalolat beradi. 
Barcha tashqi iqtisodiy aloqalarning millliy iqtisodiyotga ta’siri ma’lum bir 
sifat va qiymat ko’rsatkichlari orqali baholanishi va fodalanishi mumkin. 
Avvalambor mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi qay 
darajada ekanligini bilish lozim. Bu ekportning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 
orqali aniqlanadi (YaIM). Bu ko’rsatkich mamlakat eksport kvotasi deb ataladi. 
Ko’rsatkich qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda 
qatnashish darajasi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Masalan, AQSHning eksport 
kvotasi 10-15% ga teng, Germaniya, Fransiya, Italiya va Angliyaning eksport 
kvotasi esa 25-30%, Yaponiyada 18% atrofida, Belgiya, Vengriya, Singapur 
davlatlarida esa 110-113%. Ammo bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy 
munosabatlarning sifat tuzulishini, stukturasini harakterlay olmaydi. Shuning 
uchun uni aks ettirish maqsadida yana bir ko’rsatkichdan foydalaniladi. Bu real 
eksport kvotasi bo’lib, u mamlakatning sanoat ishlab chiqarilishidagi eksportning 
ulushi orqali o’lchanadi. Rivojlangan mamlakatlarda u tahminan 40-50 foizga 
teng. Bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yarmi tashqi bozorga olib 
chiqilishini anglatadi. Mamlakatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda 
qatnashishi shuningdek uning eksportining elastiklik darajasi orqali ham 
aniqlanadi (YaIM va eksport o’sish sur’atlarining muvozanati). Agar elastiklik 
birdan oshsa, mamlakat tobora xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qatnashishi 


16 
chuqurlashayotganini anglatadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ta’siri bu sohadagi 
barcha ishtrokchilar, asosan eksport, import, kredit operatsiyalari faoliyati 
shuningdek texnik va boshqa xizmatlar ko’rsatish natijalari oqibatida yuzaga 
keladi. Shu bilan birga avvalo jamiyat, milliy xo’jalik, davlat, manfaatlari 
ko’zlangan holda samaradorlikni to’g’ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tashqi 
iqtisodiy 
faoliyat 
samaradorligini 
baholashda 
bir 
qator 
ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular qatorida quyidagilarni ajratib ko’rsatish 
mumkin: 
• 
Eksportning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi 
• 
Importning valyuta samaradorligi ko’rsatkichi 
• 
Tashqi savdo almashinuvi samaradorligi ko’rsatkichi 
• 
Savdoning narx shartlari, eksport va import narx indekslari 
• 
To’lov balansi , uning tarkibiy qismlari:
• 
Savdo balasi 
• 
Xizmatlar va nosavdo harajatlar balansi 
• 
Kapital harakati va kredit balansi 
• 
Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hisobi 
• 
• 
• 
• 
• 


17 
1.2.1-rasm 
• 

Yüklə 0,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin