Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy fanlar va texnika fakultet iqtisodiyot kafedrasi

1.1. Tashkilot tushunchasi va tasnifi
Ibtidoiy tashkilotlar qadimdan ma’lum. Boshqaruvning dastlabki tashkilotlari ibtidoiy jamoaning, «oqsoqollar kengashi»ning yuzaga kelishidan boshlangan degan xulosani qilsak ham xato bo’lmaydi va insoniyat jamiyatining rivojlanishi bilan uning tashkiliy shakllari ko’payib, tarqalib, murakkablashib bordi. Shu bilan birga tashkilotlarning murakkablashib borishi odamlar hayotida muhim ahamiyat kasb etdi.

Tashkilot — bu umumiy maqsad yoki maqsadga erishish uchun ongli ravishdagi faoliyatning muvofiqlashtirilgan kishilar guruhidir.

Tarixda odamlarning umumiy maqsadlarini birlashti- ruvchi birgalikda
faoliyat ko’rsatuvchi tashkilotlarning uchta shakli ma’lum:
• korporatsiya;
• assotsiatsiya.
Agar tashkilotni shakllantirish va uning mazmuni hamda mohiyatini anglatmoqchi bo’lsak, odatda «tashkilot» tushunchasi odamlar guruhining umumiy maqsadlarga erishishi uchun o’zaro hamkorlik qiladigan joyini, makonini bildiruvchi fikrlar paydo bo’ladi.
Shuning uchun ham «tashkilot»ning eng oddiy rasmiylashtirilishi hamisha
keltirgan fikrlarimiz bo’yicha o’zaro hamkorlikdagi odamlar guruhlarining umumiy
maqsadlar yo’lidagi faoliyati bilan bog’liq. Bu maqsadlarga erishish uchun o’zaro
hamkorlikdagi guruhlarning o’zaro faoliyatlari ongli ravishda muvofiqlashtirilishi kerak. Shuning uchun ham tashkilotga umumiy maqsadga (maqsadlarga) erishish
uchun o’zaro faoliyatlari ongli ravishda muvofiqlashtiriladigan odamlar guruhi deb qarash
mumkin. Lekin, bunda muhim, asosli farqlar ham mavjud bo’lib, bu farqlar
tashkilotlarning ikki hildagi ko’rinishga, ajralishiga olib keladi.
Sonning oshishi turlanishni talab qiladi, turlash uchun albatta ajratiladigan tur o’zining sifat belgilariga yoki alohida xususiyatlariga ega bo’lishi kerak. Shu nuqtai-nazardan, tashkilotning mohiyatiga berilgan maqom ikkiga bo’linib, rasmiy tashkilot va norasmiy tashkilotni hosil qiladi.
Norasmiy tashkilot – bir-biri bilan o’zaro hamkorlikga yetarlicha, doimiy kiruvchi, o’z-o’zidan paydo bo’lgan odamlar guruhi.
Rasmiy tashkilot – ta’sis hujjatlarida faoliyatlari maqsadlari tasdiqlangan, yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan tashkilot. Faoliyat ko’rsatishi me’yoriy aktlarda, kelishuvlarda va holatlarda, tashkilotning har bir a’zolarining mas’ulligi va huquqlari reglamentlangan.
Rasmiy tashkilotlar tijorat tashkilotlar va notijorat tashkilotlarga bo’linadi. Tijorat tashkilotlari – faoliyati xizmatlar ko’rsatish yoki ishlarni bajarish, mahsulotlarni sotish, mulklardan foydalanishda tizimli daromad olishga yo’naltirilgan tashkilotlar hisoblanadi. Notijorat tashkilotlar – tashkilotlarda qatnashuvchilar o’rtasida olingan daromadni
taqsimlanmaydigan, o’zining faoliyatini asosiy maqsad sifatida
ko’rmaydigan tashkilotlardir.
Norasmiy tashkilotlar barcha rasmiy tashkilotlarning ichida mavjud bo’ladi. Ular rasmiy tashkilotlar boshqaruvining ko’p tomonlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.

Tashkilotning hayot sikli konsepsiyasiga muvofiq uning barcha faoliyati u tug‘ilishidan boshlab hayotini to‘xtash yoki tubdan modernizatsiyalash (takomillash) gacha qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Ularning har biri ma’lum maqsadlar, belgilar, boshqarish uslubi vazifasi va mehnatni tashkil qilish kabi 5 fazadan iborat:

1-faza. Tashkilotning tug‘ilishi. Unda yashab qolishdan iborat bosh maqsadni belgilash; boshqarish uslubi inqirozi; asosiy vazifa, bozorga chiqish.
2-faza. Bolalik va yoshlik. Asosiy xususiyatlar: bosh maqsad — qisqa muddatli foyda va tez o‘sish; qattiq rahbarlik hisobiga yashash; asosiy vazifa mustahkamlanish va bozorning ma’lum qismini egallash; mehnatni tashkil qilish, foydani rejalashtirish, xizmat va maoshni oshirish.
3-faza. Yetuklik. Bosh maqsad tizimli muvozanatli o‘sish va shaxsiy shakllanish; vakolatlarni berish orqali rahbarlik samaradorligi; asosiy vazifa —turli yo‘nalishlar bo‘yicha o‘sish; bozorni egallash, turli manfaatlarni hisobga olish, mehnatni tashkil qilish— taqsimot va kooperatsiya, shaxsiy natija uchun mukofot.Madaniyat,Jarayonlar,Vazifa va topshiriqlar,Strategik maqsadlar,Texnologiya,Tashkilotning tuzilishi,Odamlar, Menejer
4-faza. Tashkilotning qarishi. Mohiyati bo‘yicha yetuklikning eng yuqori darajasi. Tashkilotning rivojlanishida bosh maqsad — erishilgan natijalarni saqlash, boshqarish sohasida samarali harakatlarni moslash orqali erishiladi; asosiy vazifa— barqarorlikni ta’minlash, mehnatni erkin rejimda tashkil etish, foydada qatnashish.
5-faza. Tashkilotning tiklanishi (qayta tug‘ilishi). Bosh maqsad — barcha funksiyalar bo‘yicha jonlanishni ta’minlash: jamoatchilik hisobiga o‘sish; bosh vazifa— yosharish; mehnatni tashkil qilish sohasida — ITTKI (ilmiy tajriba tadqiqot konstruktorlik ishlari) ni tadbiq qilish, jamoaviy mukofotlash.

1.2 Tashkilot tarkibi — bu boshqarish darajalarining mantiqiy o‘zaro munosabatlari va tashkilotni samarali maqsadga erishishga imkon beradigan shaklda tuzilgan funksional sohalardir. Barcha tashkilotlar bir-biridan ajratib turadigan yo‘nalishga ega (funksiyalar, uslub va prinsiplar, operatsiyalar murakkabligi va ish tartibi). Shuning bilan birgalikda ular barcha tashkilotlar uchun umumiy tavsifga ega. Biznesda tashkilotlarning ichki va tashqi muhitlari. Har qanday tashkilotda bir turdagi ishni bajaruvchi kishilar birlashadi.

Shunday qilib bo‘limlarni korxona ichida ixtisoslashuvining to‘rtta talabini ajratib ko‘rsatish mumkin: ishlab chiqarish turlari bo‘yicha; geografik hududlar bo‘yicha; iste’mol bozorlari bo‘yicha; faoliyat turi bo‘yicha.
Noformal munosabatlarga odamlarni kirishini quyidagi tarzda guruhlash mumkin:
1. Mansublik hissi — o‘z hissiyotini qondirish ehtiyoji — eng kuchli hissiy ehtiyojlardan biridir.
2. O‘zaro yordam. Yordam tariqasida o‘z boshlig‘iga murojaat qilishi mumkin, ammo u noto‘g‘ri fikrga bormasligi uchun o‘z kasbdoshlari yordamiga intiladi.
3. Himoya. Odamlar biladiki, kuch birlikda. Shuning natijasida kishilarning noformal tashkilotga kirishi anglangan ehtiyoj bo‘lib qoladi.
4. Muloqot. Odamlar atrofda nima bo‘layotganini bilishni xohlaydi. Ko‘pchilik formal tashkilotlarda ichki aloqalar tizimi kuchsiz, ba’zan rahbariyat bilgan holda bo‘ysunuvchilardan axborotlarni yashiradi, bunday paytda axborot olish uchun yo‘l faqat noformal tashkilot orqalidir.
5. Moyillik (simpatiya). Odamlar kim unga moyil bo‘lsa unga yaqinlashishga harakat qiladi.
Faoliyatning ko'lamlari bo'yicha tashkilotlar transmilliy, milliy, viloyat, mahalliy, shahar, tuman va boshqalarga bo'linadilar.
Tashkilotlarni tashqi va ichki muhit omillariga moslashishlariga ko'ra ikki turdagi mexanistik va organik tashkilotlarga ajratish mumkin.
Tashkilotlarning mexanistik turi qo'yidagilar bilan tariilanadi:

• 
  aniq ma’lum va barqaror vazifalar;
  
• 
  egilmaydigan tuzilma;
  
• 
  o'zgarishlarga qarshiliq qilish ;
  
• 
  ierarxik tuzimi;
  
• 
  kommunikatsiyalarning ko'proq farmoyishlar, yo'ruqnomalar va rahbarlik tomonidan qabul qilingan qarorlarga ega buyruqli turi.
  

1.3 Boshqarish strukturasi deganda- boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va funksiyalarini bajaruvchi bir-biri bilan bog‘langan turli boshqaruv organlari va bo‘g‘inlarining majmuasi tushuniladi.

Boshqarish bo‘g‘ini - bu boshqarishning ayrim yoki qator funksiyalarini bajaruvchi mustaqil strukturali bo‘limlardir. Bu bo‘limlar o‘rtasidagi bog‘lanish va aloqalar gorizontal xarakterga ega. Boshqarish bosqichi - bu ierarxiyaning muayyan darajasida amal qiladigan bo‘g‘indir. Masalan: Vazirlik  birlashma  korxona  tsex  uchastka
Tashkilotni boshqarish tuzilmasi. Korxonalarning tipik tashkiliy tuzilmalari Tashkiliy tuzilmada bo'ysunish

1. 
   Tashkilotni boshqarish tuzilmasi.
   
2. 
   Boshqaruv tuzilmalarining turlari.
   
3. 
   Tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini qurishning asosiy tamoyillari.
   

Tashkilotning boshqaruv tuzilishi uning ishlab chiqarish tuzilishi bilan belgilanadi. Korxona boshqaruvining tuzilishi - bu boshqaruv bo'linmalarining tarkibi va ularning o'zaro bog'liqligi. Tashkiliy tuzilma boshqaruv boshqaruv apparati bo'linmalarining tarkibini, ularning o'zaro bog'liqligini va o'zaro bog'liqligini aniqlaydi. Loyihalash va amalga oshirish jarayonini amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan menejerlar va mutaxassislar guruhi boshqaruv qarorlari, ma'muriy xodimlar hisoblanadi korxona.

Alohida, lekin o'zaro bog'liq bo'laklarga bo'linadigan boshqaruv apparati - boshqaruv funktsiyalarini bajarish uchun yaratilgan. Har bir boshqaruv organi ishlab chiqarishni boshqarishning muayyan operatsiyalari va tartiblarini bajaradi. Boshqaruv apparati gorizontal ravishda bo'g'inlarga, vertikal esa ierarxiyani tashkil etuvchi boshqaruv darajalariga bo'linadi. Xuddi shu gorizontal darajada joylashgan boshqaruv elementlarining bo'ysunish ketma -ketligi boshqaruv bosqichlarini tashkil qiladi.

Ishlab chiqarish kooperatsiyasining tuzilishi, boshqaruv apparati avtomatlashtirish darajasi, individual boshqaruv organlarining aloqalari va o'zaro ta'siri bilan to'ldirilib, boshqaruvning tashkiliy tuzilishi deb ataladi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ishlab chiqarish turi, ixtisoslashuv darajasi, konsentratsiyasi va boshqa omillar ta'sir ko'rsatadi.

Boshqaruv apparati butun korxona bo'ylab boshqaruv xodimlarini, shuningdek uning tarkibiy bo'linmalarini o'z ichiga oladi. Amalda, ikki turdagi tuzilmalar ajratiladi:

1) mexanik, rasmiy tartib va ​​qoidalardan foydalanish, tashkilotda hokimiyatning qattiq ierarxiyasi, markazlashtirilgan qarorlar qabul qilish bilan tavsiflanadi. Bularga chiziqli, funktsional, chiziqli-funktsional, mahsulot, bo'linma tuzilishi va boshqalar kiradi;

2) organik, rasmiy qoidalar va protseduralardan mo''tadil foydalanish, markazsizlashtirish, hokimiyat tuzilmasining moslashuvchanligi, quyi bo'g'inlarni boshqarishda ishtirok etish bilan tavsiflanadi. Bu turga dizayn, matritsa, dastur-maqsadli tuzilmalar kiradi.

Chiziqli boshqaruv tuzilishi- boshqaruv apparatini faqat o'zaro bo'ysunuvchi organlardan ierarxik narvon shaklida qurish natijasida hosil bo'lgan tuzilma. Ushbu tuzilma yordamida boshqaruv qarorlari chiziqli aloqalarni hosil qiladi. Bu qarorlarga ma'muriy funktsiyalar (tashkilot) va protseduralar (qaror qabul qilish) kiradi. Bu boshqaruv sxemasi chiziqli sxemalarga asoslangan.

Bunday tuzilishda etakchi chiziqli deb ataladi va u ham ma'muriy, ham boshqa funktsiyalarni qamrab oladi. Bundan tashqari, menejerga ishning borishi to'g'risida hech qanday ma'lumot berilmasligi mumkin. Ma'muriy funktsiyalar va protseduralar bosh menejer tomonidan ierarxiyaning quyi darajalariga topshirilishi mumkin. Boshqaruvning quyi bosqichlarining har bir a'zosi to'g'ridan -to'g'ri keyingi, yuqori darajadagi rahbarga bo'ysunadi. Ushbu tuzilmani kadrlar soni kam bo'lgan va ishlab chiqarish hajmi va nomenklaturasi kichik korxonalarda qo'llash maqsadga muvofiqdir.

Funktsional boshqaruv tuzilmasi- boshqaruvning barcha darajalarida ma'lum funktsiyalarni bajarish uchun bo'linmalar yaratish kerak bo'lgan tuzilma. Bu holda boshqaruv qarorlari chiziqli va funktsional bo'linadi, ularning har biri bajarilishi majburiydir. Bu tuzilmada umumiy va funktsional rahbarlar bir -birining ishlariga aralashmaydi. Har bir rahbar vazifalarning faqat bir qismi uchun javobgardir. Fikr -mulohaza bo'lmasligi mumkin.

Ushbu tuzilmaning modifikatsiyasi - funktsional -ob'ektli boshqaruv tuzilmasi , bu erda funktsional bo'limlar doirasida ma'lum bir ob'ekt bo'yicha barcha ishlarni bajarish uchun mas'ul bo'lgan eng malakali mutaxassislar ajratiladi. Bu, umuman, korxona manfaatlariga ziyon etkazadigan, alohida ob'ektlarning rolini asossiz ravishda oshirish uchun, butun ish doirasi uchun javobgarlikni kuchaytiradi.

Chiziqli-funktsional boshqaruv tuzilishi- boshqaruv harakatlari chiziqli bo'linadigan tuzilma - majburiy va funktsional - tavsiya.

Bosh menejer strukturaning barcha a'zolariga chiziqli ta'sir ko'rsatadi va funktsional (iqtisodiy, muhandislik -texnik va boshqalar) bo'limlari rahbarlari ish bajaruvchilariga funktsional ta'sir ko'rsatadi.

Kadrlarni boshqarish tuzilmasi - chiziqli menejerlarga yordam berish uchun maxsus funktsional bo'linmalar tuzilishini nazarda tutadigan tuzilma - aniq vazifalarni hal qilish uchun shtab -kvartiralar (tahliliy, muvofiqlashtirish, tarmoqni rejalashtirish va boshqarish, maxsus va boshqalar). Bosh shtab ma'muriy funktsiyaga ega emas, balki rahbarlar uchun tavsiyalar, takliflar va loyihalarni tayyorlaydi.

"Mahsulot" boshqaruv tuzilmasi- korxona ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish darajasida ishlab chiqarilgan mahsulot uchun funktsiyalarni ajratib turadigan tuzilma. Bu alohida buxgalteriya hisobi, sotish, sotib olish va h.k.

Innovatsion - ishlab chiqarish tarkibi boshqaruv- Bu innovatsion funktsiyalarni bajaradigan bo'linmalar boshqaruvini aniq bo'linishini ta'minlaydigan tuzilma-strategik rejalashtirish, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni ishlab chiqish va tayyorlash hamda o'zlashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishni kundalik operativ boshqarish funktsiyalari. mahsulotlar.

Bunday tuzilmaning paydo bo'lishi boshqaruv apparati ishchilarni mahsulot, uskunalar va ishlab chiqarish texnologiyasini muntazam yangilab turish imkoniyatidan mahrum qiladigan joriy operatsion ishning ortiqcha yuklanishining natijasidir. Vaqti -vaqti bilan yangilanib turadigan mahsulotlarni ishlab chiqarishning muhim miqyosi bilan bunday tuzilmadan foydalanish oqilona.

Loyihani boshqarish tuzilmasi- xavfsizlikka yo'naltirilgan tuzilma samarali boshqaruv korxonaning parallel bajarilishi yoki bir qator yirik loyihalarni tashkil etishda. Shu bilan birga, ushbu loyihalar rahbarlari boshchiligidagi alohida loyihalarda ishtirok etadigan birliklarning muayyan guruhlari avtonomiyaga ega. Loyiha menejeri uni o'z vaqtida va sifatli ishlab chiqish va amalga oshirish uchun to'liq javobgardir. Unga bo'ysunuvchi bo'linmalarni boshqarish bo'yicha barcha huquqlar berilgan va loyihani tayyorlash bilan bevosita bog'liq bo'lmagan bo'ysunuvchi bo'linmalar yo'q.

Bu tuzilmalar markazlashgan va markazlashtirilmagan shakllarda yaratilishi mumkin. Markazlashtirilmagan shaklda funktsional va yordamchi bo'linmalar loyiha bo'limlariga bo'linadi va loyiha menejerlariga bo'ysunadi va markazlashtirilgan shaklda ular barcha loyiha bo'limlari uchun umumiy bo'lib, korxona rahbariga bo'ysunadi.

Matritsani boshqarish tuzilishi- vertikal chiziqli va funktsional boshqaruv ulanishlarini gorizontal bilan birlashtirgan tuzilma. Funktsional bo'linmalar xodimlari tarkibi va bo'ysunishida qolishi bilan birga, alohida loyihalar va ishlarni boshqarish uchun tuzilgan loyiha menejerlari yoki maxsus shtab, kengashlar va boshqalarning ko'rsatmalariga amal qilishlari kerak. Loyiha menejerlari ishning tarkibi va ustuvorligini belgilaydilar va ularning to'g'ri va o'z vaqtida bajarilishi uchun funktsional bo'linmalar rahbarlari javobgar bo'ladilar. Ushbu tuzilmalarni qo'llash mumkin. alohida tashkilotlar, shuningdek tashkilotlar tizimlari uchun.

Bo'limlarni boshqarish tuzilmasi mahsulot, innovatsiya yoki sotish bozori bo'yicha tashkilot ichida amalda mustaqil bo'linmalar - "bo'linmalar" ni ajratish bilan tavsiflanadi. Amalda qo'llanilgan Korporativ boshqaruv, qachon boshqariladigan tashkilot ishlab chiqarish ko'lami va xodimlar soni bo'yicha yirik va yirik toifaga kirsa, shuningdek, mahsulotlarning xilma -xilligi, sotish bozorlarining kengligi bilan ajralib tursa.

Zamonaviy boshqaruv tizimi oddiy va moslashuvchan bo'lishi kerak. Uning qurilishining asosiy mezoni raqobatbardoshlik va samaradorlikni ta'minlashdir. Boshqaruv tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
Minimal talab qilinadigan boshqaruv darajalariga ega bo'lish;
Malakali mutaxassislar bilan jihozlangan (kichik) ixcham bo'linmalarni bo`lishi;
Mutaxassislar guruhiga asoslangan moslashuvchan tuzilmalarga ega bo`lishi;
Raqobatbardosh bozorga yo'naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish;
Ishni tashkil qilish mijozlarga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.