Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

1.2. Intensiv va ekstensiv iqtisodiy o’sish 
Iqtisodiy fan iqtisodiy o‘sishning birinchi marta K. Marks tomonidan ko‘rsatilgan 
ikki shaklini farklaydi. Ular ishlab chiqarish natijalari va omilari nisbati bilan farqlanadi. 
Birinchi shakli iqtisodiy resurslarning hajmini o‘sishi bilan xarakterlanadi (ishlab 

---

10 
chiqarish omilari), ya’ni yangi korxonalarni, elektr tarmoklari, yo‘lar qurilishi, 
foydalaniladigan yangi yerlarni, tabiy va mehnat resurslarini va h.k. o‘zlashtirilishi. Bu 
shakl ekstensiv iqtisodiy o‘sish nomini olgan. Bu shakldagi iqtisodiy o‘sishda YAIMni 
o‘sishi tirik va ijtimoiy mehnat xajmini o‘sishi hisobiga erishiladi, shu bilan birga 
jamiyatdagi mehnat unumdorligi o‘zgarmasdan qoladi. 
Buni quyidagicha ifodalash mumkin. Aytib o‘tilganidek, Iqtisodiy o‘sishning 
o‘lchovi bo‘lib YAIMni ma’lum bir davr ichida o‘sish jadaligi xizmat qiladi:
Υ = Υt-Υt-1/Υt-1
Bu yerda Υt - YAIMning t davr ichida o‘zgarishi
Υt-1YAIMning o‘tgan davrdagi xajmi
Shunda ekstensiv o‘sishni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin.
Υt/Nt = SONST yoki Ýt=Ňt
Bu yerda Nt -foydalanilayotgan resurslar soni (masalan, band bo‘lganlar soni);
Ňt,-resurslarning ma’lum davrda o‘sishi.
Iqtisodiy o‘sishning ikinchi shakli intensiv o‘sish deb atalib, bunda YAIMningo‘sishi 
foydalanilayotgan resurslar xajmini o‘sishiga qaraganda tezroq bo‘ladi. 
Ýt >Ňt. 
Ma’lumki, iqtisodiyotning intensiv o‘sishi jamiyat taraqiyotining asosi hisoblanadi. Shu 
bilan birga ekstensiv o‘sish iqtisodiy o‘sishning soda shakli hisoblanadi. Uning asosiy 
afzaligi xo‘jalik rivojlanishi sur’atini oshirishning oson yo‘li ekanligi hamda mamlakat 
iqtisodini nisbatan tez va arzon o‘sishni ta’minlaydi. Ekstensiv o‘sish tarixan intensiv 
o‘sishdan oldin kechadigan jarayon. Har bir mamlakat o‘z vaqtida ekstensiv o‘sishni 
boshdan kechiradi. Misol uchun Gʻarb mamlakatlari XX asrning birinchi yarmida 
ekstensiv o‘sishdan intensiv o‘sishga o‘tganlar.
Iqtisodiy o'sish hayot sifatini yaxshilashning asosiy omilidir. Rivojlanayotgan 
iqtisodiyot ko'proq ish o'rinlari va aholi ehtiyojlarini qondiradigan tovarlarni 
ko'paytiradi. Iqtisodiy o'sishning ikki turi mavjud - intensiv va ekstensiv. Ekstensiv 
iqtisodiy o'sish bir qator xarakterli farqlarga ega. 

---

11 
Iqtisodiyotda ekstensiv o'sish nima? 
Ekstensiv o'sishning asosini ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalarining ko'payishi 
tashkil etadi. Ushbu rivojlanish yo'li birinchi bo'ldi, lekin u individual ishchining 
unumdorligi pastligi bilan ajralib turadi.Ishlab chiqarishda ishchi kuchining ko'payishi 
tufayli ishsizlik darajasi kamaymoqda. Shu bilan birga, har bir ishchining mehnat 
unumdorligi o'zgarishsiz qolmoqda. Ish o'rinlarining miqdoriy o'sishi iqtisodiy o'sish 
uchun asos bo'lgan ishlab chiqarish darajasining oshishiga olib keladi.
Ishsizlik darajasini pasaytirish orqali iqtisodiy o'sish bir qator cheklovlarga ega. 
Aholini ish bilan bandligini ma'lum darajaga etkazish mumkin, shundan keyin endi 
iqtisodiyotga yangi ishchi kuchlarini jalb qilish mumkin bo'lmaydi va o'sish yana 
avvalgi chegaralariga qaytadi. Shuni ta'kidlash kerakki, aholining ma'lumoti va kasbiy 
fazilatlari o'smasdan mehnat unumdorligi oshmaydi.
Texnik taraqqiyotning rivojlanishi iqtisodiyotning ekstensiv o'sishiga xos emas. 
Ishlab chiqarish usullari, shuningdek mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilish va 
boshqarish usullari o'zgarishsiz qolmoqda. Iqtisodiyot ishlab chiqarishda innovatsiyalar 
qo'llanilmaganda turg'unlik holatiga o'tadi. Natijada ishlab chiqarish samaradorligi 
oshmaydi. Ushbu holat ekstensiv o'sishning quyidagi xususiyatiga olib keladi - aktivlar 
rentabelligi o'smaydi. Bu korxonalarga asosiy vositalarni o'z vaqtida yangilashga imkon 
bermaydi, bu ularning asta-sekin eskirishiga olib keladi. Vaqt o'tishi bilan bu jarayon 
og'irlashadi va ishlab chiqarish resurslarining yo'q qilinishiga olib kelishi mumkin.
Keng qamrovli rivojlanish yo'lining afzalligi - bu tabiiy resurslarni tezda egallash 
va o'zlashtirishni boshlash qobiliyatidir. Biroq, tezlik past samaradorlik bilan to'ldiriladi, 

---

12 
bu esa resurslarning tükenmesine olib keladi. Qoloq texnologiyalar va uskunalardan 
foydalanish tabiiy resurslardan to'liq foydalanishga imkon bermaydi, bundan tashqari u 
atrof muhitga zarar etkazishi mumkin. 
Bundan tashqari, asosiy kapital ishchi kuchining ko'payishiga mos kelmaydi, bu 
esa bitta ishchiga to'g'ri keladigan asosiy kapital nisbati pasayishiga olib keladi. Bu 
ishchilarga ko'proq mahsulot ishlab chiqarishga imkon bermaydi va iqtisodiyotning 
keyingi rivojlanishini cheklaydigan yana bir omil. Iqtisodiyotning ekstensiv o'sishi 
ko'proq mehnat va resurslardan foydalanishni talab qiladi, shu bilan birga ishlab 
chiqarish unumdorligi oshmaydi. Bu samarasiz ishlab chiqarishga olib keladi, natijada 
iqtisodiyotda turg'unlik yuzaga keladi. 
Iqtisodiy o'sish ikki xil: ekstensiv va intensiv. G.M. Gukasyan o'z darsligida 
ekstensiv va intensiv o'sishning quyidagi ta'riflarini beradi: "ekstensiv o'sish - bu o'sish. 
milliy mahsulot jalb qilish orqali qo'shimcha omillar ishlab chiqarish. Kuchli o'sish- bu 
texnologiya va texnologiyani takomillashtirish hisobiga milliy mahsulotning o'sishi.
Shunga ko'ra, keng qamrovli omillarga quyidagilar kiradi: 
Sh iqtisodiyotda band bo'lganlar sonining ko'payishi;
W o'zgarmagan texnologiyalar bilan asosiy kapitalni oshirish; 
W iste'mol qilinadigan xom ashyo, materiallar, elektr energiyasi, yoqilg'i va aylanma 
mablag'larning boshqa elementlarining o'sishi. 
Intensiv omillarga quyidagilar kiradi:
Xodimlarning malakasini oshirish;
Sh asosiy va aylanma mablag'lardan foydalanishni yaxshilash; 
Ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish; 
Samaradorlikni oshirish iqtisodiy faoliyat yaxshi tashkil etilganligi tufayli.Iqtisodiy 
oʻsishning ekstensiv turidagi har bir omilning rolini yoritish uchun ishlab chiqarish 
hajmini koʻpaytirishda ekonometrika (iqtisoddagi miqdoriy jarayonlarni oʻrganuvchi 
ilmiy fan) qoʻllaniladi. Uning yordami bilan, matematik modellar milliy iqtisodiyotning 
o'sishi. Demak, shu maqsadda Nobel mukofoti laureati Robert Solou (AQSh) ishlab 
chiqarish funktsiyasi formulasidan 11 foydalangan. Ma'lumki ishlab chiqarish 
funktsiyasi mahsulotning (Y) asosiy kapital (K), mehnat (L) va "yer" (tabiiy, moddiy 

---

13 
resurslar- N):Robert Solou texnik taraqqiyot bo'lmaganda (ya'ni ishlab chiqarishni keng 
kengaytirish bilan) iqtisodiy o'sish modeli omillarning o'sishi miqyosida doimiy 
daromad olish xususiyatiga ega ekanligini aniqladi: