O’tkazishning kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda

7.3. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish  Rejalashtirish audit o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, audit  o’tkazishning kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda  auditorlik tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan,  shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning  moliyaviy hisoboti to’g’risida xolis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zfrur bo’lgan  auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va izchilligini  belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi.  Auditni rejalashtirishni auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishning umumiy  qoidalariga, shuningdek quyidagi xususiy qoidalarga muvofiq o’tkazishi kerak, ya’ni:  - rejalashtirishning kompleksliligi;  - rejalashtirishning uzluksizligi;  - rejalashtirishning maqbulligi.  Auditni rejalashtirishning kompleksliligi qoidasi birlamchi rejalashtirishdan  boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar rejalashtirish barcha  bosqichlarining o’zaro bog’langan va uyg’un bo’lishi ta’minlanishini taqozo etadi.  Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi auditorlar guruhiga o’zaro  bog’langan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish bosqichlarini muddatlar hamda  93  xo’jalik yurituvchi turdosh sub’ektlar (alohida balansga ajratilgan tarkibiy  bo’linmalar, filiallar, vakolatxonalar, shu’ba jamiyatlar) bo’yicha balansda o’z  ifodasini topadi. Audit uzoq vaqt davriga rejalashtirilganda xo’jalik yurituvchi  sub’ektning auditorlik kuzatuvi bir yil davomida amalga oshirilsa, auditorlik  tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyatidagi o’zgarishlarni  va oraliq auditorlik tekshiruvlar natijalarini hisobga olgan holda auditni o’tkazish reja  dasturlariga o’z vaqtida tuzatishlarni kiritishi kerak bo’ladi.  Auditni rejalashtirishning maqbulligi qoidasi shundan iboratki, rejalashtirish  jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik tashkilotining o’zi belgilagan mezonlar  asosida audit umumiy rejasi va dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati  uchun rejalashtirishning variantliligini ta’minlashi kerak.  Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy bosqichlarni  ajratishi kerak:  1. Dastlabki rejalashtirish;  2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish;  3. Audit dasturini tayyorlash va tuzish/  Auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi  sub’ekt rahbariyati bilan auditni o’tkazish bo’yicha asosiy tashkiliy masalalarni  kelishib olishi kerak.  Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor xo’jalik yurituvchi sub’ektning  moliya-xo’jalik faoliyati bilan tanishishi va quyidagilar to’g’risida axborotga ega  bo’lishi shart:  - xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsatadigan,  umuman, mamlakat (mintaqa)dagi va iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq  xususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar haqidagi;  - xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsatadigan, uning  individual xususiyatlari bilan bog’langan ichki omillar haqidagi.  Shu bilan birgalikda, auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak:  -  xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi;  94  -  ishlab chiqarish faoliyatining turlari va ishlab chiqarilayotgan  mahsulotlarning ro’yxati;  -  kapital tuzilmasi va aktsiyalar kursi;  -  mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining o’ziga xosligi;  -  rentabellik darajasi;  -  xo’jalik yurituvchi sub’ektning asosiy xaridorlari va mahsulot etkazib  beruvchilar;  -  tashkilot ixtiyorida qoladigan foydani taqsimlash tartibi;  -  mavjud sho’’ba va tobe korxonalar;  -  xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tashkil etilgan nazorat tizimi;  -  xodimlarga ish haqi to’lashni shakllantirishning tamoyillari.  Auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy-xo’jalik faoliyatini audit qilishda  muayyan axborotlarni olishi kerak. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risida axborot  olish manbalari quyidagilardir:  -  korxonaning Nizomi;  -  korxona ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risida hujjatlar;  -  korxonaning kuzatuv va ijro organlari majlislari, aktsiyadorlar yoki  shunga o’xshash boshqa boshqaruv organlari yig’ilishlarining bayonlari;  -  korxonaning hisob yuritish siyosatini tartibga soluvchi hujjatlar va unga  kiritilgan o’zgartirishlar;  -  buxgalteriya hisoboti;  -  statistika hisobotlari;  -  korxona faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar, smetalar, loyihalar);  -  korxonaning kontraktlari, shartnomalari, bitimlari;  -  auditor maslahatchilarining ichki hisobotlari;  -  ichki firma yo’riqnomalari;  -  soliq tekshiruvlari materiallari;  -  sud da’volari materiallari;  -  xo’jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini  tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va shu’ba jamiyatlari ro’yxati;  95  -  xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati va ijrochi xodimlari bilan  suhbatlardan olingan ma’lumotlar;  -  xo’jalik yurituvchi sub’ektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini  ko’zdan kechirishda olingan axborot.  Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish  imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishni mumkin deb  hisoblasa, u auditni o’tkazish uchun shtatni shakllantirishga o’tadi.  Auditorlar guruhiga kiradigan mutaxassislar tarkibini rejalashtirish paytida  auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart:  - auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi ish  vaqti byudjetini;  - guruh ishining taxmin qilinayotgan muddatlarini;  - guruhning miqdoriy tarkibini;  - guruh a’zolarining mansab darajasini;  -. guruh xodimlarining vorisligini;  - guruh a’zolarining malaka darajasini.  Audit umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik  tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, shuningdek,  o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi kerak.  Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun  ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak.  Tahliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi va o’tkazish muddatlarini  auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya hisoboti ma’lumotlarining  hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi.  Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti  xo’jalik yurituvchi sub’ektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining  samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi xatarini (nazorat xatarini)  baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo  bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni  aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining  96  samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining etarli  miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning  ishonchliligi xususida etarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga  va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini  tegishli tarzda tuzatishi kerak bo’ladi.  Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti  moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan jiddiylik va  auditorlik xatarining uning uchun maqbul darajasini belgilashi kerak.  Auditorlik xatarini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’jalik yurituvchi  sub’ekt auditidan qat’i nazar, ushbu hisobotga xos bo’lgan moliyaviy hisobotning  ajralmas xatari va nazorat xatarini belgilaydi. Belgilangan xatarlar va jiddiylik  darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli cohalarni aniqlaydi va  zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirish  paytida belgilangan auditorlik xatari va jiddiylik darajasining o’zgarishiga ta’sir  ko’rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin.  Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob  axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik  tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash  imkonini beradi.  Audit jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy rejaning ayrim qoidalarini  qayta ko’rish uchun asoslar paydo bo’lishi mumkin. Rejaga kiritilayotgan  o’zgartishlarni, shuningdek, o’zgartishlar sabablarini auditor batafsil hujjatlashtirishi  kerak.  Umumiy rejada auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish muddatlarini nazarda  tutishi va auditni o’tkazish muddatlarini, hisobot (xo’jalik yurituvchi sub’ekt  rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzishni nazarda tutishi shart.  Vaqt sarfini rejalashtirish jarayonida auditor quyidagilarni hisobga olishi kerak:  - haqiqiy xarajatlar;  - bundan oldingi davrda (takroriy audit o’tkazilgan taqdirda) vaqt sarfi hisob- kitobi va uning joriy hisob-kitob bilan aloqasi;  97  - jiddiylik darajasi;  - auditorlik xatarlarining amalga oshirilgan baholari.  Umumiy rejada auditorlik tashkiloti dastlabki tahlil natijalari asosida auditni  o’tkazish usulini belgilaydi, ichki nazorat tizimining ishonchliligini, audit xatarlarini  baholaydi. Tanlab audit o’tkazishga qaror qilingan taqdirda auditor auditorlik  tanlamasini "Auditorlik tanlamasi" audit andozasiga muvofiq shakllantiradi.  Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishni rejalashtirishga  doir qoidalar umumiy rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy rejada  quyidagilarni nazarda tutish tavsiya qilinadi:  Rahbarning reja bajarilishi va auditor assistentlari ishining sifati, ular  tomonidan ish hujjatlari yuritilishi va audit natijalari tegishlicha rasmiylashtirilishini  nazorat qilishi;  Auditorlik guruhi rahbarining auditorlik rusum-qoidalarini amalda ro’yobga  chiqarish bilan bog’liq uslubiy masalalarini tushuntirishi;  Muayyan faktni baholashda auditorlik guruhi rahbari bilan uning oddiy a’zosi  o’rtasida ixtiloflar paydo bo’lganda auditorlik guruhi a’zosi (ijrochi)ning alohida  fikrini hujjatli rasmiylashtirish.  Auditorlik tashkiloti umumiy rejada ichki audit rolini, shuningdek audit  o’tkazish jarayoniga eksportlarni jalb etish zaruratini belgilaydi.  Audit dasturi audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini  amalda ro’yobga chiqarish uchun zarur bo’lgan auditorlik rusum-qoidalari  mazmunining batafsil ro’yxatini o’z ichiga oladi. Dastur auditor assistentlari uchun  batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi va bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va  auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi.  Auditor audit dasturini hujjatli rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik  rusum-qoidasini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak, toki auditor ish jarayonida  o’zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo’lsin.  Auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi ko’rinishida va  mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ko’rinishida tuzish kerak.  98  Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati  to’g’risidagi axborotni yig’ish uchun mo’ljallangan harakatlar majmuining  ro’yxatidan iborat. Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular  xo’jalik yurituvchi sub’ekt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda  yordam beradi.  Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari o’z ichiga buxgalteriya hisobida  hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil  tekshirishni oladi. Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday  aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi.  Mohiyatiga ko’ra rusum-qoidalar uchun auditor buxgalteriya hisobining ayni qanday  bo’limlarini tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir bo’limi  bo’yicha audit dasturini tuzishi kerak bo’ladi.  Auditni o’tkazish shartlari va auditorlik rusum-qoidalari natijalarining  o’zgarishiga bog’liq holda audit dasturi qayta ko’rib chiqilishi mumkin.  O’zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak.  Auditorlik dasturining har bir bo’limi bo’yicha auditorning ish hujjatlarida  rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt  rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun fakt materiali,  shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti to’g’risida  auditorning xolis fikrini shakllantirish uchun asos bo’lib hisoblanadi.  Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so’ng audit umumiy rejasi va  dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo’yilishi kerak