Oвid haydarov

Birinchi  bosqich  shartli  ravishda  XVI-XVII  asrlar.  Bu  davrda 
fuqarolik  jamiyatining  iqtisodiy,  siyosiy  va  mafkuraviy  asoslari  yaratildi. 
Ular  jumlasiga  sanoat  va  savdoning  rivojlanishi,  ishlab  chiqarish 
turlarining  ixtisoslashuvi,  mehnat  taqsimotining  teranlashuvi,  tovar-pul 
munosabatlarining  rivojlanishini  kiritish  mumkin.  Shuningdek,  yagona 
markazlashgan davlatlarning tashkil topishi bilan feodal tarqoqlik davrida 

---

10 
 
mavjud bo‗lgan tengsizlik, huquqsizliklarga barham berishga e‘tibor berila 
boshlandi.  
Ikkinchi  bosqich  XVIII  asr  oxiridan  XIX  asr  oxirigacha  davom  etdi. 
Bu  davrda  eng  rivojlangan  mamlakatlarda  umumiy  yuridik  tenglik  va 
erkinlikka,  tadbirkorlik  erkinligi  va  shaxsiy  tashabbusga  asoslangan 
dastlabki kapitalizm ko‗rinishidagi fuqarolik jamiyati shakllandi.  
Uchinchi  bosqich  (XIX  asr  oxiri  va  keyingi  davr)  vertikal  feodal 
tuzilmalar o‗rnini erkin odamlarning huquqiy tengligi va o‗zaro bitimlariga 
asoslangan  gorizontal  munosabatlar  egallagani  bilan  tavsiflanadi. 
Insoniyatning  ko‗p  asrlik  tarixida  barcha  odamlar,  ijtimoiy  kelib  chiqishi 
va  mavqeidan  qat‘i  nazar,  jamiyat  hayotining  huquqiy  jihatdan  teng 
ishtirokchilari deb e‘tirof etilishi muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etdi. Ular 
har  kimga  o‗zini  erkin  xohish-irodaga  ega  bo‗lgan,  o‗z  harakatlari  va 
ularning  huquqiy  oqibatlari  uchun  javob  berishga  qodir  shaxs  sifatida 
namoyon  etish  imkoniyatini  beruvchi  qonunlar  bilan  e‘tirof  etilgan  qator 
huquqlar va erkinliklarga ega bo‗la boshladi.  
Fuqarolik  jamiyatining  amalda  yuzaga  kelishiga  Huquqlar  haqidagi 
bill (1689 y. Angliyada, 1791 y. AQSHda) yoki Inson va fuqaro huquqlari 
deklaratsiyasi  (1789  y.  Fransiyada)  ning  qabul  qilinishi  muhim  ahamiyat 
kasb  etdi.  Fuqarolik  jamiyati  –  o‗z  shaxsi,  ijodiy  tashabbusini  erkin 
namoyon  etuvchi  teng  huquqli  odamlar  jamiyati,  ortiqcha  ta‘qiqlar  va 
keraksiz  ma‘muriy  tartibga  solishdan  xoli  teng  imkoniyatlar  jamiyati 
sifatida shakllandi.  
Jamiyat  a‘zolari  yuridik  nuqtai  nazardan  fuqarolik  huquq  va 
erkinliklarga ega bo‗ldi. Fuqarolik - insonning muayyan davlatga barqaror 
tarzdagi  mansubligi,  inson  va  davlatning  o‗zaro  huquqiy  aloqasi  sifatida 
namoyon  bo‗la  boshladi.  Bu  ikki  tomonlama  aloqalar,  bir  tomondan, 
davlat o‗z fuqarolariga muayn huquq va erkinliklarni kafolatlaydi, ularning 
o‗zini  va  mol-mulkini  zo‗ravonlik  va  o‗zboshimchaliklardan  himoya 
qiladi,  xorijiy  mamlakatlarda  istiqomat  qilayotgan  o‗z  fuqarolariga 
homiylik  qiladi.  Boshqa  tomondan,  fuqarolar  davlat  qonunlariga  rioya 
qilishlari,  u  belgilagan  majburiyatlarni  bajarishlari,  o‗z  mehnati  bilan 
davlatni  mustahkamlashga  ko‗maklashishlari,  uning  obro‗sini  saqlashlari, 
zarur bo‗lgan holatlarda uni himoya qilishlari lozim. Bu huquq va burchlar 
majmui fuqarolarning siyosiy-huquqiy maqomini tashkil etadi.  
XX asrda fuqarolik jamiyati g‗oyasi yanada muhimroq ahamiyat kasb 
etdi.  Bunga  avvalo  totalitar  va  avtoritar  tuzumlarning  paydo  bo‗lishi  va 
ularga qarshi demokratiya uchun kurash olib borish zaruriyati sabab bo‗ldi. 

---

11 
 
Plyuralizm  nazariyasi  keng  tarqaldi.  Bu  nazariyaga  binoan,  demokratik 
jamiyatning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: 
- fuqarolar totuvligiga erishish yo‗llarini izlash; 
- aholining turli guruhlari manfaatlarini hisobga olish; 
- qarama-qarshiliklarga barham berish va nizolarning oldini olish. 
Tabaqaviy imtiyozlarning tugatilishi va fuqarolik huquqlarining paydo 
bo‗lishi  fuqarolik  jamiyati  shakllanishining  muhim  omili  hisoblanadi. 
Shaxsning  huquq  va  erkinliklarini  ta‘minlovchi  huquqiy  davlat  fuqarolik 
jamiyatining siyosiy negizi bo‗lib xizmat qiladi.  
Shuni  ta‘kidlab  o‗tish  lozimki,  fuqarolik  jamiyatining  davlatdan 
ajralishi  aynan  tabaqalar  o‗rtasidagi  tengsizlikni  tugatish  va  ijtimoiy 
munosabatlarni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  jarayonida  yuz  bergan.  Bu 
jarayonga  butun  aholi  nomidan  ish  ko‗ruvchi  vakillik  davlatining 
shakllanishi asos bo‗lgan.  
Buning  uchun  odamlarning  yuridik  tengligi  ularga  huquq  va 
erkinliklar berish orqali qonun yo‗li bilan tan olindi. Tabaqaviy tengsizlik 
o‗rnini  egallagan  umumiy  yuridik  tenglik  shaxsning  mutlaqo  yangi 
ijtimoiy  holatini  belgilab  berdi.  Endi  individlar,  ularning  ijtimoiy  kelib 
chiqishidan  qat‘iy  nazar,  erkin  hamda  ijtimoiy  hayotning  to‗laqonli 
ishtirokchilari deb e‘tirof etildi.  
3.Fuqarolik  jamiyati  fanining  predmeti  fuqarolik  jamiyatining 
shakllanishi,  rivojlanishi,  har  bir  milliy  davlatda  fuqarolik  jamiyati  qaror 
topishining  umumiy,  o‗ziga  xos  qonuniyatlarini  va  tamoyillarini 
o‗rganishdan iboratdir. 
Fuqarolik  jamiyati  fanining  ob‘ekti  –  bu  rivojlangan  mamlakatlarda 
va  O‗zbekistonda  fuqarolik  jamiyatini  shakllanish  va  rivojlanish  jarayoni 
hisoblanadi.  Bu  jarayon  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  va  ma‘naviy 
sohalardagi  tub  o‗zgarishlarni  ifodalaydi  va  bir  necha  o‗n  yilliklarni  o‗z 
ichiga  olib,  unda  fuqarolik  jamiyatining  huquqiy  davlat  bilan  o‗zaro 
uyg‗unlikda  rivojlanish  bosqichlari  nazariy  va  amaliy  nuqtai  nazarlardan 
o‗rganiladi. 
Fuqarolik jamiyati fanining predmeti – bu uzoq va bosqichma-bosqich 
tarzdagi  tarixiy  rivojlanish  natijasidan  iborat  bo‗lib,  fuqarolik  jamiyati 
shakllangan  va  rivojlangan  oraliq  davr  –  bir  necha  avlodlarning  yangi 
jamiyat  qurishdagi  ishtiroki,  jamiyatshunos  olimlarning  bu  jamiyatni 
rivojlantirishga  doir  nazariy  ishlanmalari,  Birinchi  Prezident  I.A.Karimov 
tomonidan  O‗zbekistonda  fuqarolik  jamiyati  qurishning  ―o‗zbek 
modeli‖ga  xos  nazariy  qarashlar,  mamlakatda  fuqarolik  jamiyatining 
rivojlanish jarayonidan iboratdir. 

---

12 
 
Fanni  o‗qitishdan  maqsad  -  talaba  yoshlar  ongida  fuqarolik 
jamiyatiga  doir  tasavvurlarni  singdirish,  ularda  jamiyatni  rivojlantirishga 
doir  mustaqil  fikrlash  ko‗nikmalarini  shakllantirish,  Vatanga  sadoqat  his-
tuyg‗ularini yuksaltirish kabilardan iborat.  
Fanning vazifalari quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 
-  jahon  tajribasi  va  milliy  voqeliklarni  o‗rganish  asnosida  fuqarolik 
jamiyatiga doir konsepsiyalar mazmun-mohiyatini ochib berish; 
-  talabalarga  fuqarolik  jamiyatiga  doir  tushunchalarni  tahlil  qilishda, 
unga  doir  nazariyalarni  o‗rganishda  har  tomonlama  ko‗maklashish, 
ularning jamiyatga doir qarashlarini boyitish; 
- fuqarolik jamiyati qurish islohotlarida shaxsning rolini ochib berish 
asnosida  talabalarda  shaxsiy  fuqarolik  nuqtai  nazarlarni  shakllantirishga 
yordamlashish; 
-  talabalar  ongiga  fuqarolik  jamiyati  qurish  jarayonida  paydo 
bo‗ladigan muammolar va ularning echimlariga doir bilimlarni singdirish; 
-  talabalarga  fuqarolik  jamiyatiga  doir  nazariy  ishlanmalarni  tahlil 
qilish 
ko‗nikmalarini 
shakllantirishlarida 
ularga 
har 
tomonlama 
ko‗mklashish;  
-  ―Kuchli  davlatdan  –  kuchli  fuqarolik  jamiyati  sari‖  tamoyilining 
mazmun-mohiyatini tushuntirish va boshqalar. 
Fuqarolik jamiyati fanini o‗zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan 
masalalar 
doirasida 
talabalarda 
quyidagi