O’zbek xonliklari davrida madaniyat (XVII asr-xix asrning birinchi yarmi)

O’zbek xonliklari davrida madaniyat (XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi)
Reja:
1.XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Qо‘qon xonligi madaniyati.
2.XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Hiva xonligi madaniyati.
3.XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Buxoro amirligi madaniyati.
4.Kitobat, xattotlik, musavvirlik va tasviriy san’at ijodi.
5.She’riyat.
6.Musiqa-qo‘shiqchilik ijodi, musiqa nazariyasi namoyandalari.
7.Teatr, kino, qo‘g‘irchoqbozlik, qiziqchilik-masxarabozlik, askiya, sirk-dorbozlik san’ati ijodi.
XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Qо‘qon xonligi madaniyati.
Qo‘qon xonligining XVIII-XIX asrning birinchi yarmida kechgan madaniy xayotida tarixnavislik sezilarli ravishda o‘sib borganini ko‘ramiz.
Qo‘qon xonligi tarixi Mulla Olim Maxdumxoji («Tarixi Turkiston»), Muxammad Xakimxonto‘ra («Muntaxab at-tavorix»), Fazliy Namangoniy («Shoxnoma»), Mushrif Isfarangiy («Shoxnomai Umarxon»), Avazmuxammad («Tarixi jaxonnomayi»), Niyoz Muxammad Xukandiy («Tarixi Shoxruxiy», «Tarixi sayyidi Xudoyorxon»), Muxammad Solixo‘ja Qoraxo‘ja o‘g‘li («Tarixi jadidi Toshkand») asarlarida keng yoritilgan.
XVIII asr adabiy xayotining ko‘zga ko‘ringan namoyandalari: Mujrim Obid, Shavqiy, Hiromiy, Hoziq, Ahmad Donish singari shoir va adiblar o‘z davri adabiy jarayoniga salmoqli hissa qo‘shdilar.
Quqon honi Umarhon davrida (1810-1822 yillar) shakllangan va rivojlangan Kuqon adabiy muhiti honlikning madaniy hayotida kata o‘rin tutdi. Umarhonning «Amiriy», о‘g‘li Muhammad Alixon «Xon», rafiqasi Mohlaroyim esa «Nodirabegim» taxalluslari bilan tanilgan shoirlar edi.
Fazliy Namanganiy tuzgan «Majmuai shoiron» tazkirasida Qо‘qonda yashab ijod etgan 63 shoir haqida ma’lumot beriladi.

Qо‘qonda hajviyotning rivojida Gulhaniyning «Zarbulmasal», Mahmurning xajviy she’rlarining alohida о‘гш bor.

Bu davr adabiyotining muhim xususiyatlaridan biri Nodira, Uvaysiy, Mahzuna, Dilshod Otin kabi shoiralarning adabiyot maydoniga chiqishidir. Ular faqat g‘azalchilik bilan cheklanmasdan, risola va dostonlar ham yozganlar.

XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Hiva xonligi madaniyati.

Xiva honligida bu davrda ananaviy lirika bilan tazkiranavislik rivoj topdi. Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» asarlari an’anaviy Sharq, nashrining go‘zal namunalari bo‘ldi.
XVII-XIX asrlarda Xorazmda XV asrda erishilgan ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, ma’rifiy-tarbiyaviy fikrlarni davom ettirib, ijtimoiy hayotiy masalalarni chuqur badiiy bayon etishga urinish va targ‘ib etishga intilish to‘zga tashlanadi. Chunonchi, bu davrlarda yashagan Muhammad Xoksor, Muhammadniyoz Nishotiy, Vafoiy, Roqim, Paxlavonquli Ravnaq, Nurmuhammad Andalib, Berdaq, Munis, Ogahiy kabi adib va mutafakkirlarning asrlarida ilgari surilgan yoshlarni ma’rifatli qilish, ularda ilm-fanga muxabbat uyg‘otish, ma’naviy-axloqiy kamolotga erishishga da’vat, ustoz-shogird munosabat- lariga oid fikrlar Horazmda ma’rifiy-tarbiyaviy qarashlarning rivojlanishida muhim rol о‘ynadi. Shuni ham aytib о‘tish kerakki, Ogahiyning katta tarihiy xizmatlari tufayli Sharq daholari bо‘lmish Nizomiy, Sheroziy, Jomiy, Xiloliy singari adiblarning shox asarlari fors tilidan о‘zbek tiliga tarjima qilindi. Hiva xoni Muhammad Raximhon II Feruz Ogahiyning iste’dodli shogardlaridan bо‘lgan.
XVII asr-XIX asrning birinchi yarmi Buxoro amirligi madaniyati.
XVI-X1X asrlar Buxoro xonligi (amirlik) ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy xayotini o‘rganishda tarixnavislar: Fazlullox ibn Ruzbexonning «Mehmonnomai Buxoro», Xofiz Tanish Buxoriyning «Sharafnomai shoxiy» (ko‘proq «Abdullanoma» nomi bilan mashhur), Zaynuddin Vosifiyning «Badoye’ ul-vaqoye’», Muxammad Vafo Karmanagiyning «Tuxfat ul-xoniy», Mirza Muxammad Xaydarning «Tarixi Rashidiy», Muxammad Yusuf Munshiyning «Tarixi Muqimxoniy», Muxammad Amin Buxoriyning «Ubaydullanoma», Abdurahmon Tolening «Tarixi Abulfayzxon», Muxammadsharifning «Tarixi Amir Xaydar», YAqub Buxoriyning «Gulshan ul- muluk», Mir- olim Buxoriyning «Fatxnomayi sultoniy», Mirza Abdul Abduazim Somiyning «Mang‘it sulolalari tarixi» singari asarlari muhim o‘rin tutadi.
Kitobat, xattotlik, musavvirlik va tasviriy san’at ijodi.
Xar uch xonlikda badiiy ijodning «xalq kitoblari» turi rivoj topganini ta’kidlash joiz.
Gо‘rо‘g‘li turkumidagi о‘nlab jangnomalar, tarixiy mazmundagi, qahramonlik dostonlari «Tohir va Zuhra», «Oshiq Fapib va Shohsanam», «Sayyod va Xamro», «Yusufbek va Ahmadbek», «Alibek va Bolibek», «Xurshid va Malikai Dilorom» dostonlarining xalq kitobi variantlari maydonga keldi.
Muhammad Darvish Samarqandiy (XVI asr oxiri - XVII asr boshi). Musavvir va xattot. Asarlarida Markaziy Osiyo miniatyura maktabiga xos xususiyatlar o‘z ifodasini topgan. Uning «Dostonu zebu zevar» qo‘lyozmasiga ishlangan 4 rasmi (Britaniya muzeyida), Sa’diyning «Bo‘ston» asari qo‘lyozmasiga ishlangan miniatyuralari (Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) va yozgan qit’asi (Tehrondagi Saltanat kutubxonasida) saqlanib, bizgacha yetib kelgan.
Abulg‘oziy Ubaydulla Bahodirxon (XVII asr). Muhammad Shayboniyxonlar sulolasidan. 1643 yilda Xiva taxtiga o‘tirgan. Davlatga rahbarlik qilish bilan ayni vaqtda ilm, ijod bilan ham shug‘ullangan. Hadis ilmida muhaddislar ustozi bo‘lmish xoja Mavlono Isfahoniyning, islom huquqi ilmida esa mavlono Mahmud Azizonning shogirdi bo‘lgan. Qiroatda esa mavlono Yormuhammad qoriyga shogird tushgan. Forsiy va turkiyda she’rlar ijod qilgan. Huvaydo (XVIII asr). Marg‘ilonning Chimyon hududidan. 1780 yilda 0‘shda vafot etgan. Ismi Xo‘jamnazar. Huvaydoning devoni o‘zbek tilida nashr etilib, kitobxonlarga yetib borgan. Fazliy (XIX asr). Namanganlik yirik ijodkor. O‘z davrida yashab ijod etgan 100 ga yaqin shoir va shoiralarning qisqacha bayoni berilgan «Majmuat ush-shuaro» asarini yaratgan va unda o‘zbek hamda tojik tilida bitilgan she’rlari ham berilgan. Fazliyning ismi Mulla Abdukarim.

Muhammad Darvish Samarqandiy (XVI asr oxiri - XVII asr boshi). Musavvir va xattot. Asarlarida Markaziy Osiyo miniatyura maktabiga xos xususiyatlar o‘z ifodasini topgan. Uning «Dostonu zebu zevar» qo‘lyozmasiga ishlangan 4 rasmi (Britaniya muzeyida), Sa’diyning «Bo‘ston» asari qo‘lyozmasiga ishlangan miniatyuralari (Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) va yozgan qit’asi (Tehrondagi Saltanat kutubxonasida) saqlanib, bizgacha yetib kelgan.

Abulg‘oziy Ubaydulla Bahodirxon (XVII asr). Muhammad Shayboniyxonlar sulolasidan. 1643 yilda Xiva taxtiga o‘tirgan. Davlatga rahbarlik qilish bilan ayni vaqtda ilm, ijod bilan ham shug‘ullangan. Hadis ilmida muhaddislar ustozi bo‘lmish xoja Mavlono Isfahoniyning, islom huquqi ilmida esa mavlono Mahmud Azizonning shogirdi bo‘lgan. Qiroatda esa mavlono Yormuhammad qoriyga shogird tushgan. Forsiy va turkiyda she’rlar ijod qilgan.
Huvaydo (XVIII asr). Marg‘ilonning Chimyon hududidan. 1780 yilda 0‘shda vafot etgan. Ismi Xo‘jamnazar. Huvaydoning devoni o‘zbek tilida nashr etilib, kitobxonlarga yetib borgan.
Fazliy (XIX asr). Namanganlik yirik ijodkor. O‘z davrida yashab ijod etgan 100 ga yaqin shoir va shoiralarning qisqacha bayoni berilgan «Majmuat ush-shuaro» asarini yaratgan va unda o‘zbek hamda tojik tilida bitilgan she’rlari ham berilgan. Fazliyning ismi Mulla Abdukarim.
5.She’riyat.
Mahzuna-XIX asrning I yarmida Qo‘qon adabiy muhitida yetishgan yirik shoiralardan. Shoira hayoti va faoliyatiga doir ma’lumotlar nihoyatda kam. Xon (XIX asr I yarmi). Qo‘qon xoni va shoir Umarxonning katta o‘g‘li. Onasi Komila xonim Nodiradir. Asl ismi Muhammad Ali bo‘lib, 1822-1842 yillarda xonlik qilgan. Vafoiy (XIX asr). Farg‘ona hududida tug‘ilgan. Mirlar naslidan. Ismi, vafoti haqida ma’lumot yo‘q. Manzur (XIX asr). Andijonda tug‘ilib, Qо‘qonda ijod qilgan shoir. Ismi ham Manzur Ьо‘НЬ, saroy xodimlaridan edi. She’riyatga ixlosi yuqori bо‘lgan.
Imlo Buxoriy. To‘liq ismi Oxund Mullo Muhammad Imlo Buxoriy. XVIII asr I yarimlarida ijod qilib o‘tgan o‘z davrining taniqli shoirlaridan biri. Hayoti haqida ma’lumotlar kam. Imlo Buxoriydan g‘azal va ruboiylardan iborat yagona devon meros bo‘lib qolgan.
Mulham Buxoriy. Mullo Abdullo Mulham Buxoriy XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida yashab ijod etgan shoirlardan. Asosiy kasbi kosibchilik va chodir tikish bo‘lib, she’riyatda ham samarali ijod qilgan. Bizgacha uning adabiy merosidan she’rlar «Devon»i va «Layli va Majnun» asari yetib kelgan.
Kirom Buxoriy. Abdulatif Kirom Buxoriy XVIII asr Buxoro shoirlarining peshqadamlaridan bo‘lgan. She’riyatda ustoz darajasiga yetgan. Shoir umrining keyingi yillari haqida ma’lumotlar juda kam. Undan bizninig kungacha mukammal g‘azal devoni yetib kelgan.
Voras - Ashtarxoniylar xukmronligi davri, ya’ni, taxminan XVII asr II yarmi va XVIII asr boshlarida yashab o‘tgan. Ismi Muhammad bo‘lib, Voras tahallusi bilan 5 ming baytdan ziyodroq turli janrlardagi she’rlari bugungacha yetib kelgan. Uning «Shohnomai Mansur» asari ham mashhur bo‘lgan.
Mirzo Sodiq Munshiy XVIII asr II yarmi-XIX asr boshlarida yashab, ijod etgan. Taxallusi Sodiq. Shoir mang‘it amirlaridan Doniyol, Shohmurod, Xaydar saroylarida xizmatda bо‘lgan. Sodiqdan to‘plab qasida, g‘azal, muhammas, ruboiy, fardlar bizgacha yetib kelgan. G‘azalidan ikki misra namuna:
«Chehrasi gul, sham’i har maxfilligingni istamam, Har taraf gul shoxiday moyilligingni istamam». Sо‘fiy-XIX asr shoirlaridan Ьо‘НЬ, ismi Sо‘fixо‘ja, Samarqand va Buxoroda qozi kalon mansabida ishlagan. Keyinchalik Buxorodagi Ko‘^‘kaldosh va Gavkushon madrasalarida dars bergan.
6.Musiqa-qo‘shiqchilik ijodi, musiqa nazariyasi namoyandalari.
Xonliklarda sozandalik va musiqa san’ati ham yaxshi rivojlangan. Shu о‘rinda madaniyatning bu sohasiga о‘qituvchi alohida to‘xtalsa va misollar keltirsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. Darvishali Changiy (XVI asr Xirot-XVII asr Buxoro). Musiqashunos, bastakor, sozanda, hofiz, shoir va olim. Xojaiy Ja’far Qonuniy, Ali Do‘st Naiy, Amir Masti Qobuziy, Hasan Kavkabiy kabi o‘z davrining mashhur va mohir san’atkorlaridan ta’lim olgan. Uning Husayn Oxun nomli o‘z davrining mashhur ijodkori ustozi bo‘lgan. Changiy ko‘pgina ma’lumotlarni ustozidan olgan. 0‘sha vaqtlarda Movarounnahr va Xurosonning madaniy markazlari bo‘lmish Buxoro, Toshkent, Andijon, Samarqand kabi shaharlarida bo‘lgan va elga xizmat qilgan. Changiy tahallusi bilan g‘azallar bitgan. «Tuxfat us-surur» yoki «Risolayi musiqiy» kabi qo‘lyozma asari bizgacha yetib kelgan.
Ali Do‘st Naiy (XVI asr oxiri-XVII asr boshlari). Musiqashunos, sozanda-bastakor. XVI asrning yirik musiqashunosi Mahdumzoda Xorazmiyning shogirdi. Ko‘pgina amallar va mustahil (yangi oy) nomli cholg‘u asarlarining muallifi. Hisorda, Balxda, so‘ngra Termizdagi san’atkorlar homiysi Mirarab huzurida ijod qilgan.
Niyozjon xo‘ja (XVIII asr II yarmi-XIX asr boshlari). Xorazmlik maqomchi xonanda, sozanda va bastakor. XIX asr boshlarida Buxoroga borib ustozlardan Shashmaqomning ashula va cholg‘u yo‘llarini o‘rgangan va ularni Xorazmda keng tarqalishida muhim rol o‘ynagan. Uning o‘zi bir qancha kuylar bastalagan. Uning ijodiy ishini yetuk shogirdlari Maqsumjon Qozi, Usta Muhamadjon Sanduqiy, Komil Xorazmiy, Ahmadjon Tabibiy va boshqalar davom ettirganlar.
7.Teatr, kino, qo‘g‘irchoqbozlik, qiziqchilik-masxarabozlik, askiya, sirk-dorbozlik san’ati ijodi.
Muhokama qilinayotgan davrda teatr, kino, qo‘g‘irchoqbozlik, qiziqchilik- masxarabozlik, askiya, sirk-dorbozlik san’ati juda yaxshi rivojlangan deyishimiz mumkin. XVI-XVII asrlarda G‘iyos masxara, Xoja Dehdor, Abdulla devona, Abdulvose’ munshi, Said Badr kabi teatr san’atining yetuk namoyandalari yetishib chiqib elga xizmat qilganlar.
Teatrning kulgili turlari - qiziqchilik, masaxarabozlik, qо‘g‘irchoq оУткг ham asta-sekin badiiy tomosha tizimi sifatida tashkil topgan va san’at turiga aylangan. XX asr boshlarida ilk о‘zbek kinosi san’atiga ham asos solingan. XVIII-XIX asrlarga kelib teatrning asosiy turlari saqlanib, repertuar va ijro uslubida о‘ziga xos xususiyatlar, takomillashuvlar, ijodiy yondashuvlar rivojlanib borgan.
Ayniqsa, bu davrlarda boshqa hech bir millat ijodida uchramaydigan о‘zbek askiya san’ati ham rivojlanib borgan. Askiya-(arabcha zakiy-zehnli, hozirjavob) о‘zbek xalq og‘zaki ijodi turidir. U ikki yoki undan ziyod kishi о‘rtasida sayil, to‘y, bayramlarda, sahnalarda ijro etiladigan ma’lum mavzu to‘yicha badiiy sо‘z tortishuvidir. Bu san’at turi asosan XV asrlarda shakllangan.
XVI asrda Mavlono Burxoni Lang, Said G‘iyosiddin Sharfa, Mavlono Halil Sahof, Muhammad Badaxshiy kabi yetuk askiyachilar yetishib chiqqan, XVIII-XIX asrlarda esa bu ijod Farg‘ona va Toshkentda rivojlangan. Farg‘onada Dehqon Shernazarov (1860-1942), Toshkentda Saidahmad askiyachi (1880-1940) kabi mashhur askiyachilar о‘tgan va ularning dong‘i uzoq hududlarga ham yoyilgan. Askiya san’ati bugungi kungacha an’anaviy davom etib kelmoqda.