O’zbekiston jurnilistika va ommaviy kommunikasiyalar universiteti

O’ZBEKISTON JURNILISTIKA VA OMMAVIY

KOMMUNIKASIYALAR UNIVERSITETI
XALQARO MUNOSABATLAR VA IJTIMOIY-SIYOSIY
FANLAR FAKULTETI
SIYOATSHUNOSLIK YO’NALISHI
SIYOSATSHUNOSLIKKA KIRISH FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
MAVZU:Davlatchilik vz milliy o’ziga xoslik: Jamiyat qadriyatlarini
Shakllantirishda davlatning o’rni
Hududiy suveren davlat shaklida zamonaviy siyosiy hukmronlik genezisiga olib kelgan uzoq muddatli jarayonlarni tavsiflash uchun davlat shakllanishi atamasi eng ko'p qo'llaniladi. Bir nechta asarlarda davlat qurilishi, davlat qurilishi yoki institut qurilishi atamalari davlat shakllanishi bilan sinonim sifatida ishlladi. Ijtimoiy fanlarning asosiy adabiyotlarida zamonaviy davlat shakllanishi Evropada paydo bo'lgan va Evropa mustamlakachiligi va keyinchalik postkolonial davlatlarning xalqaro davlat tizimiga integratsiyalashuvi orqali dunyoning boshqa mintaqalariga kengayganligi tushuniladi. Ushbu adabiyot Evropada zamonaviy davlat shakllanishini va xalqaro davlatlar tizimining parallel shakllanishini turli markaziy elementlarni o'z ichiga olgan murakkab yo'nalishli, ammo boshqarilmaydigan tarixiy jarayon sifatida qayta tikladi. Bularga, eng muhimi, qonuniy zo'ravonlik vositalarini monopollashtirish va institutsionalizatsiya qilish va shu asosda amalga oshiriladigan turli funktsiyalar, asalan, soliq, ijtimoiy tartib va ​​politsiya, harbiy salohiyatni saqlash va ulardan foydalanish; bu monopoliyalarni ketma-ket demokratlashtirish; boshqaruvni byurokratlashtirish, ratsionalizatsiya va shaxsiyatsizlashtirish; davlat hokimiyatining hududiy chegaralari g'oyasi va davlat suvereniteti g'oyasi; davlat hukmronligining qonuniyligini ta'minlashga qaratilgan ramziy amaliyotlar; bu jarayonlarning iqtisodiy takror ishlab chiqarishning hukmron shakli sifatida kapitalizmning kengayishiga kiritilishi; sinflar va millatlarning paydo bo'lishi. Ushbu adabiyotdagi ustun fikr shundan iboratki, dunyoning boshqa mintaqalarida zamonaviy davlat institutlari asosan Yevropa mustamlakachiligi tomonidan joriy qilingan, ammo siyosiy tashkilotning mahalliy shakllari bilan bir qator yo'llar bilan birlashgan. Shuning uchun mustamlakachilik va mustamlakachilikdan keyingi davlatlarning shakllanish traektoriyalari Yevropa tajribasidan farq qilib, rivojlangan davlat, neopatrimonial davlat yoki sotsialistik-byurokratik davlat kabi zamonaviy davlatlarning har xil turlarini keltirib chiqardi. Ushbu o'zgarishlarning bir qismi sifatida davlatchilikning de-fakto xarakterini ko'rsatadigan, ammo rasmiy xalqaro e'tirofga ega bo'lmagan norasmiy davlatlar zamonaviy davlat shakllanishining yana bir shaklidir. Zamonaviy davlat shakllanishiga evrosentrik qarashning tanqidchilari davlatning zamonaviylikka e'tibor qaratishdan ko'ra uzoqroq traektoriyaga ega ekanligini va uni faqat uzoq muddatli tarixiy nuqtai nazardan tushunish mumkin, deb ta'kidlaydilar (Brodelning longue durée). Boshqalar esa g'arbiy davlat shakllanishiga ko'pincha e'tibordan chetda qoladigan sharqona ta'sirga ishora qildilar. Tarix va gumanitar fanlarning turli sohalaridan hamda ijtimoiy va siyosiy tadqiqotlardagi tanqidiy va dekolonial yondashuvlar doirasidan kelib chiqqan ushbu tanqidiy nuqtai nazarlar zamonaviylik, kapitalizm, imperiyalar va tsivilizatsiyalar kabi tushunchalar bo'yicha kengroq munozaralar bilan o'ralgan. 1990-yillarning oʻrtalaridan boshlab davlatning shakllanishi koʻplab zamonaviy xalqaro harbiy va fuqarolik intervensiyalarining markaziy maqsadi va vositasi boʻlgan davlat qurilishi siyosatining qabul qiluvchi davlatlarga taʼsirini tavsiflovchi kontseptsiya sifatida ham muhokama qilinmoqda. Bu erda davlat shakllanishi xalqaro harbiy va fuqarolik aralashuvlarining davlatlarning institutsionalizatsiya dinamikasiga ko'p mo'ljallangan va ko'zda tutilmagan ta'sirini ularning belgilangan maqsadlaridan farqlash uchun ishlatiladi. Ilk davlatlarni paydo bo'lishini asosiy omillari. Miloddan avvalgi II ming yillikni oxiri I ming yillikni boshlari Markaziy Osiyo xududidagi hayot haqida ma'lum tasavvurlarga ega bo'lishda arxeologik topilmalar va ularni yozma manbalar bilan solishtirish katta ahamiyatga egadir. Bu davrda Markaziy Osiyo xududida murakkab etnik madaniy jarayonlar bo'lib o'tdi. Ijtimoiy, iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, mil. avv. I ming yillikni boshlarida Markaziy Osiyoni nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo'la boshladi. O'tgan asrning oxiri va asrning boshlarida Avestodagi ma'lumotlar (viloyatlarni Aryoshayyoka bo'yicha birlashishi) Gerodat va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek Kjesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma'lumotlari Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari paydo bo'lishi muommolarini o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotchilar bu davlatlarni shakllanish jarayonini ahmoniylargacha bo'lgan davrda deydi. Ilmiy adabiyotlar Markaziy Osiyoda ahmoniylargacha bo'lgan davrda mavjud bo'lgan quyidagi davlat uyushmalarini yuritiladi. Aryoshayona – qadimgi viloyatlarni «dahiyosasti» uyushmasi. Aryonam Vaysho - uning markazi «Kata Xorazm» yoki Xorazm davlati. Qadimgi Baqteriya davlati. Markaziy Osiyodagi yana bir ilk davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlati. Uning tarkibiga Sug'd va Marg'iyona ham kirgan. Bundan tashqarii Sug'diyona (Qashqadaryo va Zarafshon voxalari), Marg'iyona (Murg'ob daryosi voxasi) kabi davlat uyushmalari ham bor. Bu viloyatlarni aholisi o'troq hayot kechirib dehqonchilik, uy chorvachiligi va xunarmandchilik bilan shug'ullangan. Davlat tuzimi vujudga kelishini yoritib beradigan asosiy yozma manba «Avesto» va qadimgi dunyo mualliflari qoldirgan ma'lumotlardir.