O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

qish qilishdan oldin tashqi qiyofangizning go'zal bo'lishiga intiling.
11. Ko'pchilik, jumladan, tajribali notiqlar ham gapirish oldidan
hayajonlanadi. Bu hayajonlanish tabiiy va foydali. Agar hayajon-
lanish bo'lmasa, demak, notiq o 'z nutqiga mas'uliyatsiz, auditoriya-
ga e'tiborsiz.
12. Juda qattiq hayajonlanish zararli. Undan qochish kerak. Chi­
qish qilish oldidan yaxshi narsalarni o 'у lab nutq mazmunidan o'zin-
gizni chalg'iting. Auditoriya haqida vahima qilmang. Agar buning
iloji bo'lm asa yoki chalg'ish yordam bermasa qo'llaringizni elka
kengligida qo'yib, barmoqlaringizni buking. So'ngra sakrab, bir
qancha harakatlar qilib, orqaga chalqaying. Agar buni eplay olma-
sangiz oyoqlaringiz barmoqlarini kuchli harakat qildiring.
13. Nutq oldidan va gapirayotgan paytingazda suv ichmang —
suv yuragingizga keraksiz yuk bo'ladi va ovozingizni bo'g'adi.
Chiqish qilish oldidan keraksiz gaplardan gaplashmang.
14. Gapirish vaqti kelganda tashqi ko'rinishingizni to'g'rilab,
dadil qadamlar bilan nutq so'zlash lozim bo'lgan joyni egallang.
15. Ustingizdagi kiyim-kechaklaringiz keng yoki o'ta tor bo'l-
masin, poyafzalingiz oyoqlaringizni siqib qo'ymasin, galstugingiz
bo'yningizni bo'g'ib qo'ymasin. Liboslaringizdagi kenglik va torlik
erkin gapirishingizga va o'zingizni erkin tutishingizga xalaqit beradi.
16. O 'zingizni to'g'ri tuting, elkangizni biroz buring. Iyagingizni
biroz ko'tarib boshingizni to'g'ri tuting. Oyoqlaringiz elka keng­
ligida bo'lsin. Qo'llaringizni qorin ustida siqib ushlamang, bukla-
104

---

mang, barmoqlaringizni chalkashtirmang, qo'llarni orqaga qilmang, 
cho'ntakka tiqmang, oyoqlaringizni chalishtirmang.
17. Notiq qotib turmasligi, qo'llarini erkin tutishi, gapirayotgan 
paytda qo'llarini silkitmasligi, juda qotirib gavdaga yopishtirib ham 
turmasligi lozim. Gapirish tempini, ovozini mazmunga qarab o' zgar- 
tirib turishi kerak. Nutq yumshoq va ishonchli bo'lishi, lekin juda 
cho'zilib ketmasligi kerak.
18. Gapirayotganda og'izni m e'yorida ochib gapirish, me'yorida 
nafas olish va chiqarish lozim. Ovozni auditoriyaning katta-kichikli- 
giga qarab moslash, o 'ta baland ovozda qichqirib gapirmaslik kerak.
19. Ovozni yuqoriga va pastga yo'naltirmang, tinglovchilarga 
to 'g 'ri yo'naltiring.
20. Imkoni boricha mikrofondan foydalanmang: mikrofon audi- 
toriyadagilar bilan to 'g 'rid an -to 'g 'ri bog'lanishga xalaqit beradi.
21. Auditoriyaga tabassum bilan yuzlaning, ular diqqat bilan 
sizga bog'm oqda. Ularga kuchli nazar va xush kayfiyatda ko'rinasiz.
22. Oz fursat jim lik saqlang. Agar shovqin boshlansa jimlikni 
cho'zing va birdan auditoriyaga qattiq nazar tashlang.
23. Nutqingizni yumshoq va engil qilib boshlang. Kuchli zarb 
bilan boshlamang, bo'lm asa nutqingizni yakunlashga kuchingiz 
etmay qoladi, tinglovchilaming ham toqati toq bo'ladi.
24. Gapirayotganingizda unutmang, sizni eshitishni istagan 
odamlarga murojaat qilyapsiz, nimani yozsangiz ham sig'diraveradi- 
gan qog'ozga emas.
25. O'zingizni tutib ishonch bilan gapirsangiz sizni ham zavq 
bilan tinglashadi.
26. Temp oralig'ini saqlagan holda baland ovozda gapiring. 
Keng va muhim m a'lumotni qisqa vaqtga sig'dirishga urinmang. 
Shoshib gapirgan notiq m a'lum ot berishdan qo'rqadi va minbardan 
tushirib yuborishlarini kutadi.
105

---

27. Gapirayotgan vaqtingizda auditoriyani kuzating. Tinglov- 
chilarning diqqati sizga qaratilgan. Biroq nutqingiz davomida bir 
shaxsga hadeb murojaat qilavermang, chunki har bir tinglovchi qaysi 
nuqtaga qarayotganingizni, kimga qarab gapirayottaningizni kuzatib 
turibdi.
28. O g'zaki ommabop nutqingiz ko'pchilikdan kuchli: notiq 
ko'pchilikning diqqatini tortadi, fikrini qo'zg'aydi. Kuchli auditor­
iyani to'lqinlantiradi.
29. Katta auditoriyadan qo'rqmang, kichik auditoriyadan qo'rq- 
ing. Auditoriya qancha katta bo'lsa, ishontirish shuncha oson bo'ladi.
30. Ortiqcha gapirmang. Notiq nimaniki gapirsa, om ma shuni 
gapiradi, nimani o'ylasa, shuni o'ylaydi. Shuning uchun notiq nima 
gapirishini hamisha o'ylab gapiradi. Lekin u nimani o'ylasa ham- 
masini gapirolmaydi. Gapirib ulgurmaydi.
31. Insonsevar bo'ling - iloji boricha qisqa gapiring, nutqning 
ommabop jaranglashi tinglovchilaming butun borlig'iga ta'sir qiladi. 
Ayni damda tinglovchilar aytilayotgan narsalarning o'zlari uchun 
eng kerakli ekanligini anglaydi.
32. Iloji boricha adabiy tilda gapirishga odatlaning, chet el so'z- 
laridan imkon darajasida kamroq foydalanishga harakat qiling.
33. B a'zi notiqlar bir so'zni qayta-qayta takrorlaydilar (ya'ni 
parazit so'zlarni). Siz bunday yaramas odatdan qoching.
34. Nutqingizni so 'z bilan emas, jum la bilan bezashga odatla­
ning. Jumlalar bir-biriga mantiqan bog'lansin. Boshlagan jumlan- 
gizni yakuniga etkazing. Gapirayotgan jumlalaringizning uzunqis- 
qaligini auditoriya va xonaning kengligiga qarab tuzing. Auditoriya 
qancha katta binoda bo'lsa, gapirayotgan jumlalaringizning o'rtacha 
uzunligi shuncha qisqa bo' lishi kerak.
35. Nutqda so'z va jimlikning (pauza) o 'm i galma-galdan alma- 
shinib turishi kerak. Jim turish so'z va jumlaning tuzilishiga vaqt 
ajratish demakdir. Jim turishda auditoriyaning sizning fikrlaringizga
106

---

berayotgan bahosini anglaysiz. Ammo to 'g 'ri kelgan joyda tinimsiz 
jim lik ham yarashmaydi. Jimlik auditoriyadan javob kutayotgan 
paytingizda kerak.
36. Ommabop nutq ohangga bog'liq: ohang jumlalarga a'zo bo'- 
lgan so'zga sayqal beradi. Nutq mazmuniga notiqning munosabatini 
belgilovchi ohang tabiiy va ishonchli bo'lishi kerak. Ohangni hech 
qachon jum lalar oxiriga surmang.
37. Notiq ommabop nutq so'zlayotganda o'zini bulbulday his 
etmasligi kerak. Siz odamlarning foydasiga gapiryapsiz, o'zingizni 
ko'z-k o 'z qilish uchun emas. Shuning uchun hamma vaqt nutqingiz 
ustida ishlang, uning auditoriyaga ta'sirini kuzating. Odamlarning 
m a'lum guruhi sizni qo'llash-qo'llam asligini aniqlang. Sizga e'tibor- 
limi yoki parishonxotirmi, qiziqib eshityaptimi yoki ahamiyatsi/. 
do'stonam i yoki zo'rm a-zo'rakim i ekanini kuzating. Notiq gapira- 
yotganda auditoriyada nima bo'layotganini к о 'rib turishi lozim va 
o 'z vaqtida auditioriya holatini izga solib turish kerak.
38. Agar auditoriyada shovqin ko'tarilsa, ovozingizni balandlat- 
masdan, aksincha, pasaytiring yoki jim gina auditoriyaga diqqat bilan 
qarang.
39. Zaldagi qochiriq gaplardan qo'rqmang. Nutq so'zlayot- 
ganingizda diskussiyaga y o 'l qo'ym ang. M o'ljaldagi gaplaringizning 
hammasini aytishingiz shart.
40. Nutq davomidami yoki undan keyinmi, sizga berilgan savol- 
larga javobni aniq, tushunarli, qisqa qiling, to'liq javob berish shart 
emas.
41. Har qanday nutqning yakuni dadil va mustahkam bo'lsin. 
Yakunlovchi ohangda ovozni ko'tarib kerakli gaplarning hammasini 
aytganingizni sezdiring, auditoriyaning diqqat-e'tibori uchun minnat- 
dorchilik bildirishni unutmang.