O’zbekiston respublikasi axborot texnologialari va komunikatsialarni rivojlantirish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIALARI VA KOMUNIKATSIALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Zamonaviy iqtisodiyot
1-Mustaqil ish
Guruh: 416-20
Bajardi: Muhammadov bahriddin
Tekshirdi: Bababekova Nargiza

12 variant

Mavzu:jahon xo’jaligining shakillanishi va xususiyatlari
Reja
1.jaxon iqtisodiyoti
2.Zamonaviy jahon iqtisodiyotining mohiyati va shakllanish bosqichlari
3.Jahon xo'jaligida mamlakatlaming iqtisodiy rivojlanganlik darajasi va ishtiroki
4.xulosa
XX—XXI asrlar bo‘sag‘asida ro‘y bergan keng ko‘lamdagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy jarayonlar jahon xo'jaligi va uning mohiyatiga o'z ta’sirini o'tkazgan edi. Bu jarayonlar ta’sirida jahon xo'jaligida sezilarli siljishlar, o'zgarishlar yuz berib, rivojlanishining yangi, turli-tuman va ko'p variantli bosqichlari shakllandi. Jahon iqtisodiyotida nafaqat dunyo, balki uni tushunish, talqin qilish ham o'zgarib bormoqda. Jahon xo'jaligida, ayniqsa, Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotida shunday tub o'zgarishlar yuz berdiki, bu o'zgarishlar ham, albatta, jahon xo'jaligining rivojlanishiga o'z ta’sirini o'tkazmasdan qolmadi. M a’lumki, hozirgi kunda jahon mamlakatlari bir-biri bilan shunday o'zaro bog'lanib ketganki, biz bulami, asosan, o'zaro iqtisodiy aloqalarni turli darajada rivojlangan iqtisodiy tuzilmalarning ishtirokida ko'rishimiz mumkin. Ushbu mamlakatlar nafaqat turli darajada rivojlanganligi bilan, balki xalqaro mehnat taqsimotiga va jahon xo'jaligiga turli darajada jalb qilinganligi bilan ham farq qiladi. O'zbekiston Respublikasi suveren davlat sifatida (1991) jahon maydoniga o'zining ilk qadamini qo'ydi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitda, ya’ni bozor iqtisodiyotiga o'tishning tarkibiy qismiga aylangan bir sharoitda respublikamizning integratsion jarayonlarga faol va keng ko'lamda jalb etilishiga xalaqit berayotgan bir qator to'siqlami yengib o'tishga to'g'ri kelmoqda. Shu nuqtayi nazardan olganda, bozor munosabatlari nazariyasi va amaliyotini, raqobatbardosh iqtisodiyot asoslarini va korporatsiyalaming tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida ishtiroki usullarini o'rganishga bo'lgan qiziqish respublikamizda tobora ortib bormoqda. Bu muammolar hozirgi kunda tor guruhdagi mutaxassislaming o'rganish predmeti 6 bo'lmay qoldi. Milliy iqtisodiyotni jahon xo‘jaligining bir qismi ekanligini tan olinishi esa «Jahon iqtisodiyoti» fanining o'rganish predmetini qayta ko'rib chiqishni talab qilmoqda. O'zbekistondagi sanoat korxonalari ishlab chiqargan mahsulotlar tashqi bozorga chiqishi va xorijiy firmalarning respublikamizda endigina shakllanib borayotgan tovar va xizmatlar bozoriga kirib kelishi ilgari xo'jalik amaliyotida duch kelinmagan bir qator yangi muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Yangi mustaqillikka erishgan mamlakatlarda bo'lgani kabi O'zbekistonda ham bozor sharoitida, ayniqsa, xalqaro bozor sharoitida faoliyat olib borish uchun zarur bo'lgan nazariy va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lgan mutaxassislaming kamligi yoki deyarli yo'qligi sezilyapti. «Jahon iqtisodiyoti» fanini o'rganishda uning quyidagi o'ziga xos xususiyatlari va jihatlariga to'xtalib o'tamiz: — jahon iqtisodiyoti: mohiyati va XX—XXI asrlar bo'sag'asidagi taraqqiyotining asosiy qonuniyatlari va tamoyillari; — zamonaviy jahon xo'jaligini subyektlari va mamlakatlaming jahon xo'jaligida tutgan o'mini tavsiflovchi ko'rsatkichlar tizimi; — xalqaro iqtisodiy integratsiya; — XX—XXI asrlar bo'sag'asida jahon iqtisodiyotidagi global muammolar; — zamonaviy jahon xo'jaligining tabiiy resurslari salohiyati; — jahon iqtisodiyotidagi inson resurslari; — ilmiy-texnik salohiyat va uning zamonaviy jahon xo'jaligi taraqqiyotidagi roli; — jahon xo'jaligida tarmoq tuzilmasi tushunchasi va zamonaviy sanoatning jahon iqtisodiyotida tutgan o'm i; — jahon iqtisodiyotida rivojlangan mamlakatlaming tutgan o'mi; — rivojlanayotgan mamlakatlaming jahon xo'jaligida tutgan o'mi.

2.Zamonaviy jahon iqtisodiyotining mohiyati va shakllanish bosqichlari
Xo'sh, zamonaviy jahon xo'jaligining mohiyati, uning o'ziga xos tomonlari, ko'rsatkichlari va rivojlanish omillari nimalardan iborat? XXI asr bo‘sag‘asidagi jahon xo'jaligi — o'z miqyosiga ko'ra globaldir, u to'liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalmilallashuviga asoslanadi. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi o'n yilliklarda jahon xo'jaligi rivojining yetakchi an’analaridan biri, bu ko'plab davlatlarning birin-ketin yopiq milliy xo'jalikdan tashqi bozorga yuz tutgan iqtisodiy ochiq tipdagi xo'jalikga o'tishi hisoblanadi. Urushdan keyingi iqtisodiy tiklanish davrida (50—60-yillar) va keyingi 70—90-yillarda G'arbiy Yevropa davlatlarining hukumat rahbarlari yanada faollik ko'rsatib, oldingi avtokratik qoldiqlardan qutilishgan edi. Ayni shu davrda jahon xo'jaligida AQSH o'zining «ochiq savdo», «ochiq iqtisodiyot» qarashlari konsepsiyasi bilan chiqqan edi. Bu, awalo, jahon bozorida AQSH o'z xohishlarini o'tkazish maqsadini qo'ygan bo'lsa, ikkinchidan, jahon urushidan g'olib bo'lib, yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg'or savdo mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib va qo'llanmalarni taklif etgan edi. Bunday «erkin savdo» va «ochiq iqtisodiyot»dan iborat qarashlar konsepsiyasi esa hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi qurolli, AQSH korporatsiyalarining mislsiz ekspansiyaga bo'lgan intilishlarini bildirar edi. Bunday «ochiq iqtisodiyot» haqidagi qarashlar konsepsiyasi to'g'risida fransiyalik iqtisodchi olim Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan: «Ochiq, erkin savdo — ilg'or iqtisodiyot uchun eng qulay o'yin qoidalaridir». Ammo urushdan keyingi yillarda jahonda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy holatning o'zgara borishi bilan bog'liq holda ochiq iqtisodiyot haqidagi qarashlar konsepsiyasi bir tomonlamali, ya’ni Amerika ekspansionizmining 9 manfaatlariga yo'naltirilganlikni yo'qota borib, obyektiv, chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xo'jalik aloqalarining baynalmilallashuvi ma’nosini oldi. Xo‘sh, jahon iqtisodiyotini baynalmilallashuvi miqyosi va xarakteriga, uning ochiqligi darajasi oshishiga katta ta’sir ko'rsatgan va ko'rsatib kelayotgan asosiy omillar nimalardan iborat? Ma’lumki, ochiq iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol o ‘ynaydi. Davlat tovar va xizmatlar olib chiqishni rag'batlantirib, xorijiy firmalar bilan kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga yordamlashib, eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarishlarni rag'batlantirish funksiyasini oladi. Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot vositalari oqib kelishini yengillashtirib, mustahkam huquqiy asos yaratadi. Jahon mamlakatlarining ochiq iqtisodiyotga o'tish jarayonlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan yanada tezlashdi. Yangi bozorlami o'zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda ko'plab kichik shoxobchalar, sho'ba korxonalari tashkil etib, TMK xorijiy davlatlarning proteksionistik to'siqlami aylanib o'tdilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni baynalmilallashtirdilar. XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot-aloqa vositalarining sezilarli rivojlanishi ham milliy iqtisodiyotning «ochiqlik» darajasini rivojlanishida va shuningdek aholini harakatchanlik holatini oshishida ham muhim rol o'ynadi. Asta-sekin, o'zoq yillar mobaynida davlatlarni bir-biridan ajratib turgan savdo-iqtisodiy, moliyaviy-valuta to'siqlar olib tashlandi. Xalqaro ayirboshlashning erkinlashtirilishi esa milliy xo'jaliklarning tashqi iqtisodiy sharoit va ta’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat taqsimotda yanada faollik ko'rsatishiga imkon yaratdi. 60-yillardan boshlab jahon iqtisodiyotida «ochiqlik» jarayonlari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarga tarqala boshladi. 80-yillar boshida Xitoy ham «ochiqlik» siyosatiga tarafdor ekanligini e’lon qildi. Shunday qilib, «ochiqlik» atamasi dunyoning ko'plab mamlakatlarining izohli lug'atiga kirib bordi. Masalan, arabcha «infitax», xitoycha «kayfan» va h.k.lar. Xullas, jahon iqtisodiyoti tushunchasiga quyidagilami kiritish mumkin:
• insonlarning ishlab chiqarish faoliyati yig'indisi;
• milliy iqtisodiyotlar yig'indisi;
• xalqaro iqtisodiy munosabatlar yig'indisi;
• transmilliy kompaniyalar va transmilliy banklar faoliyati;
• mamlakatlar guruhi integratsiyasi;
• insoniyatning iqtisodiy faoliyati natijalari va boshqalar. 10 Shunday qilib, jahon iqtisodiyoti XIX asrning oxiri va XX asr boshlariga kelib, vujudga kelgan va hozirgi kunda ham taraqqiy etib borayotgan iqtisodiy tizim bo'lib, uning asosini tovarlar va xizmatlar ko'rsatish, intellektual mulk mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni xalqaro savdo jarayonida taqsimlovchi, ayirboshlovchi hamda iste’mol qiluvchi milliy iqtisodiyotlar tashkil etadi.
3.Jahon xo'jaligida mamlakatlaming iqtisodiy rivojlanganlik darajasi va ishtiroki
Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish omillarning va |mamlakatlarning rivojlanish shart-sharoitlarini turli-tumanligi iqtisodiy rivojlanish darajasini bir tomonlama baholash imkonini bermaydi. Buning uchun jahon iqtisodiyotida bir qator asosiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Jumladan:
1. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM yoki YaMM miqdori.
2. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromad
3. Milliy iqtisodiyotning tarmoq tarkibi.
4. Aholi jon boshiga to ‘g‘ri keladigan asosiy mahsulot turlarining ishlab chiqarilishi (alohida tarm oqlarning rivojlanish darajasi
5. Aholining turmush darajasi va sifati.
6. Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari va boshqalar. Qayd etib o ‘tish joizki, jahon iqtisodiyotida mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi — bu tarixiy tushunchadir. Milliy iqtisodiyotning yoki jahon hamjamiyatining har bir rivojlanish bosqichi uning asosiy ko‘rsatkichlariga u yoki bu darajadagi o'zgarishlami kiritib turadi. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM yoki YaMM miqdori iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlashdagi eng muhim ko'rsatkichdir. Jahon mamlakatlarini rivojlanayotgan yoki rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiritishda ana shu ko'rsatkichlar muhim rol o'ynaydi. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich 6000 AQSH dollaridan kam bo'lmasligi kerak. Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM ushbu ko'r2 - 353 satkichdan yuqoriroq (masalan, Sloveniya — 9Й40, Saudiya Arabistonida — 7150, Urugvay — 6130 va h.k.lar) bo'lsa-da, ularni boshqa iqtisodiy ko'rsatkichlari yig'indisi bo'yicha rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiritib bo'lmaydi. Jahon xo'jaligida iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi ham muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Uning tahlili YalM ko'rsatkichlari asosida olib boriladi, ya’ni tarmoqlaming YalM dagi ulushi hisoblanadi. Eng awalo, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining nisbati e’tiborga olinadi. Bu nisbat, birinchi navbatda, jahon mamlakatlari iqtisodiyotida qayta ishlash sanoatining solishtirma og'irligi bilan aniqlanadi. Jahon iqtisodiyotida aholi jon boshiga to'g'ri keladigan asosiy mahsulot turlarini ishlab chiqarilishi ham mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda, eng awalo, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan elektroenergiya mahsulotlarini ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Chunki elektroenergiya boshqa barcha ishlab chiqarish korxonalarining rivojlanishi asosidir. Bu ko'rsatkich bo'yicha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi nisbat 500:1, ba’zan bundan ham yuqori bo'lishi ham mumkin. Jahon iqtisodiyotida elektroenergiyadan tashqari sanoat mahsulotlari ichida muhim ahamiyat kasb etuvchi turlari ichida aholi jon boshiga to'g'ri keladigan po'lat eritish, metall kesuvchi dastgohlar, avtomobillar, tabiiy o'g'itlar, kimyoviy tolalar, qog'oz va h.k.lami ham alohida ajratib ko'rsatish mumkin. Bundan tashqari, don, sut, go'sht, shakar, kartoshka kabi qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi ham muhim ko'rsatkich sanaladi. Turmush faravonligini aniqlashda aholi jon boshiga to'g'ri keladigan nooziq-ovqat tovarlar (matolar, kiyimlar, poyabzal, to'qimachilik mahsulotlari) ham zarur ko'rsatkichdir. Mamlakat aholisini turmush faravonligini aniqlashda YalMning foydalanish bo'yicha tarkibi, ayniqsa, shaxsiy iste’mol xarajatlari muhimdir. Uzoq muddatli foydalaniladigan tovarlar qancha ko'p iste’mol qilinsa yoki xizmatlardan keng foydalanilsa, ushbu mamlakat shuncha rivojlangan hisoblanadi. Aholining turmush tarzi darajasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq ko'rsatkichlar (iste’mol savati va yashash minimumi tahlili) bilan ham bog'liqdir. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotida aholi turmush tarzini aniqlashda mehnat resurslari holat va xizmatlar sohasining rivojlanishi ko'rsatkichlaridan ham keng foydalaniladi.
4.xulosa
Davlat tovar va xizmatlar olib chiqishni rag'batlantirib, xorijiy firmalar bilan kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga yordamlashib, eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarishlarni rag'batlantirish funksiyasini oladi. Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot vositalari oqib kelishini yengillashtirib, mustahkam huquqiy asos yaratadi. Jahon mamlakatlarining ochiq iqtisodiyotga o'tish jarayonlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan yanada tezlashdi. Yangi bozorlami o'zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda ko'plab kichik shoxobchalar, sho'ba korxonalari tashkil etib, TMK xorijiy davlatlarning proteksionistik to'siqlami aylanib o'tdilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni baynalmilallashtirdilar.