O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

2-ma’ruza 
PSIXOLOGIYANING TABIIY-ILMIY ASOSLARI 
1. Miya va psixika. 
2. Psixika va ongning rivojlanishi. 
3. Oliy asab faoliyati haqida tushuncha. 
1. Miya va psixika 
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardan 
boshlab, jamiyatimizning barcha sohalari qatori, ma’naviy-mafkuraviy 
hayotimizda ham ulkan o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Mustaqil taraq-
qiyot yillarida to‘plangan tajriba, dunyo jamoatchiligi «o‘zbek 
modeli» deya e’tirof etgan o‘zimizga mos va o‘ziga xos rivojlanish 
yo‘li, kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayot-
gan barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi va 
ongiga ulkan ta’sir ko‘rsatmoqda. 
Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uyg‘un 
rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy ustqurmani takomil-
lashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi 
bo‘lmish insonning o‘zini yanada kamol toptirish manfaatlari yosh 
avlodlarga ta’lim va tarbiya berishga yangicha, yanada keng ko‘lamda 
yondashishni talab qiladi. 
Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning 
asosiy kategoriyalari bo‘lgan shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala, 
ongning tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks 
ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari 
bo‘yicha aniq, mezoniy, tatbiqiy fikrlarni bildirish masalalari va 
vazifalari kiradi. Shu munosabat bilan psixologiya umumiy psixolo-
giya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchi-
larni, avvalo, shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamoadagi muno-
sabati haqida, uni tadqiq qilish metodlari to‘g‘risida, ong va psixika, 
asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan 
xabardor etgan holda, ularni professional ishga nazariy va amaliy 
jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani o‘z zimmasiga oladi.
22

---

Psixika miyaning xususiyatidir. Sezgi, fikr, ong maxsus tarzda 
tashkil topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organik dunyoning 
amyobalardan to odamga qadar uzoq davom etgan evolyusiyasi 
davomida xulq-atvor va xatti-harakatning fiziologik mexanizmlari 
to‘xtovsiz murakkablashib, tabaqalanib va shular tufayli organizm 
muhit o‘zgarishlariga tez javob qila oladigan va moslashuvchan bo‘la 
bordi. 
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda a’zolarining ixtisoslashuvi 
ozuqani farqlash, xavf-xatarni juda tez va aniq sezish imkoniyatini 
beradi. Ixtisoslashuvning yakkayu-yagona funksiyasi signallarni idrok 
etishdan iborat hujayralarning paydo bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. 
Bu hujayralar ritseptorlar (tashqi muhitning ta’sirini qabul qiluvchi 
apparat) deb atalmish hujayralar guruhini tashkil etadi.
Boshqa hujayralar mushak to‘qimalari ishini yoki turli bezlarning 
shira chiqarishini o‘z zimmasiga oladi. Bunday hujayralar effektorlar 
deyiladi. Organizmning asosiy «boshqaruv pulti» – markaziy asab 
tizimi hisoblanadi. 
Asab tizimi tuzilishining umumiy rejasi barcha umurtqalilarda bir 
xildir. Uning asosiy elementlari asab hujayralari yoki neyronlar bo‘lib, 
ularning vazifasi qo‘zg‘atishdan iborat. Neyron hujayra tana va tana-
chaning shoxlab ketgan o‘simtalari – qo‘zg‘alishni qabul qiluvchi 
dendritlardan va qo‘zg‘atishni boshqa neyronlarga o‘tkazadigan 
tolalar –aksonlardan tarkib topadi. Aksonning dendritlar bilan yoki 
boshqa neyronlarning hujayra tanasi bilan bog‘laydigan nuqta sinaps 
deb ataladi. 
Markaziy asab tizimi ikki qismdan – bosh miya va orqa miyadan 
tashkil topgan. Bosh miyaning yuqori qismi olti qavat (10 milliardga 
yaqin) neyronlar bilan qoplangan hamda po‘stloq deb ataladigan katta 
yarim sharlarni hosil qiladi. Po‘stloq – psixik faoliyatning eng muhim 
(lekin yakkayu-yagona emas) organi. U yarim sharlardan pastroqda, 
ensa qismida miyada joylashgan bo‘lib, uning funksiyalari hali yetar-
licha o‘rganilmagan. Po‘stloqning mushaklar harakatini uyg‘unlashti-
rishda muhim o‘rin tutishi ma’lum. 
Katta yarim sharlar miya naychasiga kelib taqaladi. Naychaning 
yuqori qismi – talamus orqa miyadan yarim sharlarga boradigan bar-
cha asab yo‘llari uchun «oraliq stansiya» vazifasini bajaradi. Naycha-
ning pastki qismi – gipotalamus suv almashuvi, ovqatlanish ehtiyojini 
23

---

va organizmning boshqa funksiyalarini boshqarib turadigan markaz-
lardan tarkib topgan. 
Hozirgi zamon fanidagi mavjud tasavvurlarga qaraganda, orqa 
miya va miya naychasi reflektor faoliyatining asosan tug‘ma (shartsiz 
reflekslar) hisoblangan shakllarini amalga oshiradi, katta yarim shar-
larning qobig‘i esa hayot kechirish jarayonida orttiriladigan va psixika 
tomonidan boshqariladigan xulq-atvor shakllari organi hisoblanadi. 
Tananing har bir sezuvchi a’zosi (teri, ko‘zning to‘r pardasi va 
shu kabilar) va har bir harakat a’zosi miyada o‘zining xususiy 
markazlariga egadir. 
Insondagi katta yarim sharlar qobig‘ining anchagina qismini qo‘l 
barmoqlari, ayniqsa bosh barmoq faoliyati bilan bog‘liq hujayralar, 
shuningdek nutq organlari va til mushaklari funksiyasi bilan bog‘liq 
hujayralar egallaydi. Shunday qilib, odamning katta yarim shari 
qobig‘ida mehnatda va muomalada asosiy funksiyani bajaradigan 
harakat a’zolari ancha ko‘p joylashgan. 
Miya katta yarim sharlari ishining umumiy qonunlarini 
I. P. Pavlov aniqlab bergan. 
Psixikaning organi – bosh miya ham o‘zgardi. Uning hayvonlar 
miyasidan sifat jihatdan farqi yuksak bilish jarayonlari, avvlo, 
tafakkur mexanizmlarini o‘rganish paytida yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Bu jarayonlar sezgi va idrok jarayonlari singari miyaning muayyan 
qismlari doirasida cheklanib qolmaydi. Agar odamda qobiqning ensa 
qismi shikastlangan bo‘lsa, u ko‘rish sezgilarini yo‘qotishi turgan gap.
Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar qobig‘i sirtining 
30 % ni egallaydigan peshana qismlari alohida o‘rin tutadi. Peshana 
qismlarining (kasallik, yaralanish va shu kabilar oqibatida) shikastla-
nishi xulq-atvorning oddiy ko‘rinishlariga emas, balki yuksak ko‘ri-
nishlariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, peshana qismlari shikastlangan 
bemorlar ko‘rish, nutq, yozish qobiliyatlarini saqlab qolib, arifmetika 
masalalarini yechgan holda, uning shartlarini tahlil etishga urinmaydi. 
Masalani yechish rejasini tuzganlarida oxirgi savolni tushirib qoldira-
dilar. Ular masalaning yechimini uning sharti bilan solishtirib chiq-
maydilar, o‘z xatolarini sezmaydilar va hokazo.
Ko‘pgina klinik faktlar shuni ko‘rsatadiki, miyaning peshana 
qismlari shikastlanishi aqliy qobiliyatni susaytirish bilan birga, kishi-
ning shaxsiyati, uning xarakterida ham qator buzilishlarga sababchi 
24

---

bo‘ladi. Oldin xushmuomalaligi, vazminligi bilan ajralib turgan 
bemorlar yengiltak, qiziqqon, qo‘rs bo‘lib qoladilar. 
Psixik funksiyalar muayyan tarzda chap va o‘ng yarim sharlar 
o‘rtasida taqsimlangan bo‘lishi aniqlangan. Har ikkala yarim shar ax-
borotni obrazlar tarzida ham, so‘zlar tarzida ham qabul qilish va qayta 
ishlash qobiliyatiga ega, ammo chap va o‘ng yarim sharlar u yoki bu 
funksiyalarning turlicha darajada ifodalanishi – bosh miyaning 
funksional assimetriyasi ham yuz beradi. Chap yarim sharning 
funksiyasi o‘qish va hisoblashdan ko‘ra ko‘proq belgilarga asoslangan 
axborot (so‘zlar, belgilar, raqamlar va shu kabilar)ga tayanishdan 
iborat.
Chap yarim shar mantiqiy tuzilishlar imkoniyatini ta’minlaydi, 
busiz izchil analitik tafakkur bo‘lishi mumkin emas. Chap yarim shar 
faoliyatining izdan chiqishi, odatda nutqning buzilishiga (so‘zlash 
qobiliyatining yo‘qolishiga) olib keladi, normal muomala imkoniyati-
ni yo‘qqa chiqaradi, asab to‘qimalari og‘irroq shikastlanganda, fikr-
lash faoliyatida jiddiyroq nuqsonlar sodir bo‘ladi. O‘ng yarim shar 
obrazi axborotni ishga solib, bo‘shliqda mo‘ljal olish, musiqani idrok 
etilayotgan va tushunilayotgan obyektlariga nisbatan his-hayajonli 
munosabatda bo‘lishga imkon beradi. 
Bosh miya yuksak taraqqiy etgan hayvonlar va odam psixikasini 
belgilaydigan darajada faoliyat ko‘rsatadigan organ yoki, to‘g‘rirog‘i, 
organlarning murakkab tizimidir. 
Psixik va asab-fiziologik jarayonlarning o‘zaro munosabati ancha 
murakkab masalalardandir. O‘rganish jarayonida psixikaning o‘ziga 
xos jihatlari asab-fiziologik xususiyatlardan qaysi muhim belgilari 
bilan farq qilishini aniqlash mumkin. 
Psixik jarayonlar o‘zida ichki, fiziologik jarayonlarning emas, 
balki tashqi obyektlarning tavsifini (narsalarning shaklini, katta-
kichikligi, o‘zaro munosabatlarini) mujassamlashtiradi. 
Psixik jarayonlarning o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etish psixika-
ning mazmuni va tuzilishida neyrofiziologik jarayonlar mavjud 
bo‘lmagani yoki sezilmasligi sababli jiddiy qiyinchilik tug‘diradi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, psixikani fiziologik hodisa bilan va 
psixologiyani fiziologiya bilan almashtirishga yo‘l qo‘ymasligimiz 
kerak. 
25

---