O‘zbekiston respublikasi jismoniy tarbiya va sport vazirligi o‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanidan

Tezkorlik harakatini sezish rivojlanishining usluliyati
Harakatni sezish tezligi oddiy va murakkab bo‘ladi.
Oddiy sezish - avvaldan ma’lum bo‘lgan harakatni bajarish uchun kutilmagan xabar. Masalan kutilgan xabar bo‘yicha, yugurishga start berish, tez otish, ko‘krakdan yoki boshdan oshirib to‘p tashlash. Sezishning qolgan turi hammasi murakkabdir.
Sezish harakatining 3 ta bosqichi bor:
1.Sensorlik - xabar berilgan vaqtdan boshlab mushak faolli-gining birinchi belgilarigacha.
2. Premotorlik - harakat boshlangunga qadar mushakning elektr faolligining paydo bo‘lishi. Bu bosqich barqarorlashgan va 25-60 m/s ni tashkil qiladi.
3.Motorli - harakat boshlanishidan to tugaguncha davom etadi. Sensor va premotorli bosqich yashirin ta’sirning tarkibiy qism-larini hosil qiladi, motorlisi esa harakatni tashkil qiladi.
Oddiy harakat sezgisining butunlay qisqarish vaqti mashg‘ulot paytida motorli tarkibiy qismlar hisobiga sodir bo‘ladi. Perseptiv va harakatli jarayonlar mustaqil hisoblanadi, lekin latent tarkibiy qismlarining harakatlarida farqlar ko‘p.
Letent vaqt sezish fiziologik tassavvurlarga ko‘ra besh qismdan iborat.
1. Retseptordagi hayajon qo‘zg‘atuvchidan sezuvchi a’zolar orqali, ya’ni ko‘z, quloq, sezgi hissi, vestibulyar asboblar orqali qabul qilinadi.
2. Hayajonning markazga intilma asablaridan MATga uzatilishi.
3. Hayajonning asab tarmoqlari bo‘yicha o‘tishi va elektr xabarining shakllanishi.
4. Hayajonning MAT dan mushaklarga uzatilishi.
5. Mushaklarning qo‘zg‘alishi va unda mexanik harakatning paydo bo‘lishi.
Retseptorda hayajonning paydo bo‘lishiga sarf qilinadigan vaqt qo‘zg‘atuvchining jismoniy tabiatiga va qabul qiluvchi retsep-torning xususiyatlariga bog‘liq.
Qo‘zg‘atuvchining ko‘rish retsepsiyasidagi tovush va hislarni qabul qilish vaqti ancha qisqardi, shuningdek, asab impuls-laridagi yorug‘lik energiyalarini hosil qiluvchi fotokiyomviy jarayon oxirgi holatlarda sezilarli vaqtni egalladi.
Hayajonning markazga intilma asabdan MATga uzatilish vaqti asab jarayonining harakatiga bog‘liq. Bu omillar ko‘p darajada mashqlar ta’sirida o‘zgaradi. Qo‘zg‘alish vaqtida asab tolalarining uzunligi uning qalinligiga bog‘liq. Asab impulslarining tezligi 50-120m/s ga teng. Aniqlanishicha, mashg‘ulotlar natijasi yoshga bog‘liq emas va sportchi g‘oliblik cho‘qqisini 9-10 yoshdan 25-28 yoshgacha egallashi mumkin.
Latent va motorli tarkibiy qismlarning o‘zaro munosabatlari vaqtning umumiy natijasidagi tavsif sezgilariga, yoshga, sport turiga, sportchi mutaxassisligiga, organizmning charchash jarayoniga bog‘liq.
Oddiy sezish tezligining ko‘rinarli yaxshilanishi murakkab vazifa, chunki gap o‘nlab, ba’zida yuzlab sekundlarni yutish haqida ketmoqda.
Latent tarkibiy qismlarning umumiy vaqtiga 20-25%, motorliga 75-80% ketadi. Masalan, oliy malakali sprinterlar-ning startyor otilgandagi umumiy vaqti 0,30-0,40s, bunda latent davri 0,06-0,10s, motor-0,24-0,30. Element startining amalga oshi-shi tufayli springdagi umumiy natija 0,05-0,08s ga yaxshilandi.
Oddiy sezgida tezlikning yuqori ko‘chishi kuzatiladi: birdan berilgan xabarga sportchining biror organi tez javob beradi va gavdaning shu qismi boshqa qismlarga nisbatan tez qabul qiluvchi hisoblanadi. Masalan: xabarni qo‘li bilan tez sezgan sportchi oyog‘i bilan ham tez qabul qiladi. Sportchining e’tibori ko‘proq, xabar qabul qilishga (sezishning sensor turi) yoki bo‘ladigan harakatga (sezishning motorli turi) qaratiladi, bu esa oddiy sezish vaqtiga bog‘liq.
Sezish tezligining oshishi mushaklarni ham qo‘zg‘atadi, shuning uchun past startga yana ham undash taklif qilinadi. Tezlik sezgisi kutilayotgan xabarga bog‘liq. Boshlovchi va ijro etuvchi jamoa o‘rtasidagi eng qulay vaqt 1,5 s.
Sprintercha yuguruvchining «diqqat» buyrug‘i bilan pistoletdan otilgan o‘q o‘rtasidagi vaqtda nafas ushlab turish start sezishini kamaytiradi. 25-30 daqiqali badan qizdirishdan keyin esa sezish vaqti qisqaradi. Agar bir nechta start bajarilsa(1,5-2 daq. interval bilan), 7-8 urinishda vaqtning yaxshilanishi kuza-tiladi.
Oddiy sezish tezlikni kuchaytirish uchun bir qancha mashqlarni taklif qiladi va bu mashqlarni bajarishda oldindan ko‘nikkan xabarida harakatlantiradi. (tovushli, ko‘z bilan ko‘rilgan, his etilgan.)
Masalan: trener buyrug‘i bilan past startda yugurish;
♦ aylana bo‘ylab yurganda, trenerning kutilmagan tez qisqa xabaridan keyingi (kaftiga urish, xushtak chalish) bajariladigan (yuqoriga sakrash, yonga sakrash, o‘tirish, harakat yo‘nalishini 180* yoki 360* ga o‘zgartirish) harakatlar;
♦ trenerning xabari bilan koptokni tashlash (ko‘krakdan yoki boshdan oshirib).
«Tezlikni sezish» mashqlari ancha yengil sharoitlarda, ya’ni musobaqaga vaqt juda oz qolganda bajariladi.
Masalan; harakatni sezish tezligini rivojlantirish uchun sprintli startda mashqlar boshlanishidagi turli holatlarni, ya’ni start berilishida, o‘tirganda, tizzalab o‘tirganda, orqa bilan yotganda qo‘llash mumkin. Bu mashqlarning bajarilishi tovushlarga bog‘liq bo‘lgan holatlardagina, ya’ni baland xabarlardan (otish, xushtak chalish) tortib to sekin xabarlargacha (barmoqlarni shiqqillatish) ishlatiladi.
Tezlikka ta’sirning keng tarqalgan yo‘llaridan biri takror-lash usuli bo‘lib, kutilmagan xabarda mashqlarning ko‘p marta bajarilishini nazorat qiladi. Bu usulda sensorli va motorli sezgilarning bosqichini yaxshilanishiga yordam beradi. Mashg‘ulotlarda endi boshlovchilar uchun ijobiy natijalarni beradi, lekin tezlik sezgilarida keyingi qo‘llanilishida mustahkamlanib, yaxshilanishi qiyinchilik bilan o‘tadi.
Oddiy sezgining o‘ta mustahkamlanib ketishidan saqlanish uchun mashg‘ulotlarda, asosan, maktab yoshidagi bolalarda, o‘yin usullari qo‘llaniladi. Bu usulda vazifani bajarishdagi sharoitning doimiyligi yoki o‘zgarib qolishi, sheriklarning bir-biriga o‘zaro munosabati yoki qarshi harakatlari hisobga olinadi. Bunday holatlardagi mashqlar kutilmagan xabarga tez ta’sir qiluvchi harakat elementlari bo‘lgan sport o‘yinlarida qo‘llanadi.
Sensor usulbu tezlikni sezish va qobiliyat orasidagi uncha katta bo‘lmagan vaqtoralig‘ini (o‘nlab, yuzlab sekundlar) farqlashga asoslangan. Bu usul tezlikni sezish va boshqarish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, harakatlantiruvchi ta’sirning sensor tarkibiy qismlarini yaxshilaydi. Bu usul sensor tarkibiy qismlarning harakat ta’sirini yaxshilashga asoslangan. Masalan, uch bosqichni ko‘rib chiqamiz: