O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jizzax filiali

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JIZZAX FILIALI
“Psixologiya” FAKULTETI

“Ijtimoyi va iqtisodiy fanlar” KAFEDRASI

“_________________________” FANIDAN

MUSTAQIL ISHI


Topshirdi: 140-20 -guruh talabasi ___________________


Qabul qildi: __________________
Reja:
Xorijiy mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi.
Xitoyda raqamli iqtisodiyotning rivojlanish amaliyotlari

Xorijiy mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi.

Xorijiy mamlakatlarda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga bir qancha omillar katta ta’sir ko‘rsatdi. Birinchidan, yuqori tezlikdagi internet kabi texnologik yutuqlar ko‘proq odamlarni bog‘ladi va rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyot uchun zarur infratuzilmani rivojlantirishga yordam berdi. Bundan tashqari, innovatsiyalarni, raqamlashtirishni va ma'lumotlarni himoya qilishni targ'ib qiluvchi hukumat siyosati raqamli iqtisodiyotning o'sishi uchun qulay muhit yaratdi.

Ayrim mamlakatlar tadbirkorlik madaniyati va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishga tayyorligi tufayli raqamli iqtisodiyotda ham jadal rivojlanishga erishdi. Masalan, Amerika Qo'shma Shtatlari, Xitoy va ba'zi Evropa mamlakatlari kabi mamlakatlar raqamli iqtisodiyot tarmoqlarida sezilarli kengayishni kuzatdilar.
Biroq, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi qiyinchiliklardan xoli emas. Masalan, shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish va onlayn xavfsizlik asosiy tashvishlardir. Bundan tashqari, raqamli iqtisodiyotning an'anaviy bandlikka ta'siri, avtomatlashtirish orqali ish joylarini almashtirish potentsialiga oid xavotirlar mavjud.
Raqamli iqtisodiyot o‘zi bilan bir qator imkoniyatlarni, balki jahon bozorida yangi muammolar va o‘yin qoidalarini ham olib keladi. Mamlakatning jahon miqyosidagi mavqei ko'p jihatdan uning yangi sharoitlarga moslashish qobiliyatiga bog'liq. Raqamli iqtisodiyot boy va kambag'al davlatlar o'rtasidagi tafovutlarni kamaytirishga imkon beradigan yangi imtiyozlar to'plamini olib keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar o'z iqtisodiyotini o'zgartirish va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga hissa qo'shish imkoniyatiga ega. Garchi bu iqtisodlar yuqori qoʻshimcha qiymat bilan ajralib tursa-da, koʻplab toʻsiqlarga duch kelgan boʻlsa-da, koʻplab rivojlanayotgan mamlakatlar raqamli iqtisodiyot talablariga yetarli darajada javob bera olmaydi. Eng yangi texnologiyalar, murakkab telekommunikatsiya infratuzilmasi, kompyuter savodxonligining pastligi, shuningdek, ko'plab madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy omillardan foydalanishning etarli emasligi rivojlanayotgan mamlakatlar duch keladigan muammolardan faqat bir qismidir. Boshqa tomondan, aniq siyosat va aniq reja va maqsadlar bilan bir necha bosqichlarni “o‘tkazib yuborish” va jahon bozori talablariga samarali javob berish mumkin. Ushbu maqola raqamli iqtisodiyotni yaratish jarayonida rivojlanayotgan mamlakatlar oldida turgan muammolar va imkoniyatlarni tahlil qilishga qaratilgan.
Elektron hukumatga doir elementlarni tatbiq etish va raqamli iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash O‘zbekistonning yaqin istiqboldagi taraqqiyot rejasidan mustahkam o‘rin olgan. Bu, birinchi navbatda, elektron hujjat almashish ulushini yanada oshirish va davlat xizmatlarining muayyan qismini Davlat xizmatlari markazlari orqali bosqichma-bosqich ravishda elektron shaklga o‘tkazish vazifalariga tegishlidir. Telekommunikatsiya infratuzilmasi bu jarayonda muhim vazifani bajaradi.
Hozir butun dunyo bo‘ylab yangi servislar va biznes modellarni yaratish uchun IT instrumentlardan foydalanadigan eski va yangi kompaniyalar aksariyat sohalarda yetakchi bo‘lgan kompaniyalarga kuchli raqobat tug‘dirmoqda.
Prognozlarga ko‘ra, yaqin yillarda makroiqtisodiyot «lean production», addiktiv, nano va biotexnologiya mezonlariga tayanadigan ishlab chiqaruvchilarga qattiq bog‘liq bo‘lishi kutilmoqda. Shu munosabat bilan oqilona boshqaruv uchun zarur hisoblangan axborot ko‘lami ham ortib boradi, ishlab chiqarish va fuqarolar muloqoti, biznes va davlat organlarini boshqarish tuzilmasi esa jiddiy o‘zgarishlarni boshdan kechiradi.
Quyidagilar bunda ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot yo‘liga bosqichma-bosqich chiqish uchun asosiy shart va omillar sifatida ko‘rsatilmoqda:
axborotlashtirish va davlat boshqaruvi organlari hamda munitsipal xizmatlarni integratsiyalash hisobiga elektron hukumat va raqamli shahar konsepsiyalarini tatbiq etish;
yangi texnologik avloddagi mahsulotlarni yalpi ishlab chiqarish (pilotsiz avtomobillar va boshqalar singari);
o‘ziga xos bezak va qurilish materiallari yordamida «aqlli» va ekologik uylarni barpo etishga oid g‘oyalarni amalga oshirish;
autsorsing, o‘zini band etish va boshqalar orqali bandlikning muqobil shakllarini keng targ‘ib qilish;
muayyan vazifalarni bajarish uchun ishchi-frilanserlarni izlashga xizmat qiladigan professional tarmoqlarni yaratish.
Yuqoridagilar barchasi biznesga ishlab chiqarish va boshqaruvda tovar va elektron xizmatlar integratsiyalanadigan zamonaviy platformalar yordamida xarajatlarni qisqartirishga imkoniyat beradi. Birinchi galda bu masala xizmatlar buyurtmasi integratsiyasi, resurslardan birgalikda foydalanish, kontragentlarni tanlash, elektron savdoni yuritish, to‘lovlar va boshqalarga tegishlidir.
Texnologik raqamli muhit – bu yuridik va jismoniy shaxslar hamkorlikdagi faoliyat uchun butunlay yangi muloqotni yo‘lga qo‘yadigan «akvarium» hisoblanadi. Axborot texnologiyalari korxonalarga butunlay yangi, yanada jadal ish sur'atlarini o‘zlashtirish hamda xizmat va mahsulotlar shaklini xilma-xillashtirishga imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar qisqa saqlanadigan mahsulotlarning bozorga chiqarilishi haqida ham gapirishmoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasi haqida gapiradigan bo‘lsak, axborot texnologiyalari ko‘plab kundalik vazifalarni hal qiladi, buning natijasida esa yirik ko‘lamdagi amallar tezroq, arzonroq, qulayroq va o‘rtadagi vositachilarsiz bajariladi.
Elektron savdo, internet-banking va boshqa shu kabi zamonaviy yo‘nalishlar kundan kunga rivojlanib bormoqda. Natijada daromadni oshirish uchun aksar sohalarda avtomatik tarmoqli servislar (masalan, sifatli veb-sayt yoki mobil ilova kabi) biznesdagi vositachilar o‘rnini egallamoqda.
Buning samarasi o‘laroq biznes xizmatga belgilangan narxlarni sezilarli darajada tushirishi, makroiqtisodiy yo‘nalishda esa yakka ishlab chiqarish va noto‘liq bandlik ko‘rsatkichlari o‘sishi mumkin. Shuningdek, kraudfanding va kraudsorsing kabi yo‘nalishlar ham hozirda yangi iqtisodiy texnologiyalar sirasiga kiritilmoqda.
Iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, ayni vaqtda bu kabi o‘zgarishlar natijasida qo‘shimcha qiymatni chiqarib olish amaliyotiga asoslangan iqtisodiyot hamkorlik va manfaatlarni baham ko‘rish («sharing-economy») iqtisodiyotiga almashmoqda. Bu esa bozordagi raqobat o‘z o‘rnini o‘zaro manfaatli kooperatsiyaga va hamkorlikka faol bo‘shatishi, shu bilan birga, vertikal muloqotdan o‘zaro teng munosabatlar va bir-birini to‘ldiruvchi xizmatlarga o‘tishiga umid uyg‘otadi.
Taxminlarga ko‘ra, bu servislar sonining ortishi va xizmatlarga doir elektron savdo hajmining o‘sishida o‘z aksini topadi.
Ta'kidlanishicha, raqamli texnologiyalar iqtisodiyotga bog‘liq 50 foizdan ortiq sohalarni keskin o‘zgartirib yuboradi. Ushbu qarash axborot texnologiyalari va raqamli platformalar biznes modellarni keskin o‘zgartirib, ularning samaradorligini vositachilarni bartaraf etishi va jarayonlarni optimallashtirishiga asoslangan.
Jahon banki hisob-kitoblari binoan, tezkor internet foydalanuvchilarining 10 foizga ko‘payishi yillik YaIM ko‘lamini 0,4 foizdan 1,4 foizgacha oshirishi mumkin ekan.
Shuningdek, raqamli iqtisodiyotning mamlakat YaIMdagi ulushi har yili taxminan 20 foizga o‘sishi (rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich 7 foiz atrofida) uning ahamiyati belgilaydigan ko‘rsatkich sifatida qaraladi.
2010 yilda Boston Consulting Group kompaniyasi raqamlashtirish ko‘lamini 20ta mamlakatdan iborat guruh uchun 2,3 trillion dollarga (4,1 foiz YaIM) baholagan. Agar bu tendensiya saqlanib qolsa, 10-15 yildan keyin bunday iqtisodiyotning jahon YaIMidagi ulushi 30-40 foizga yaqinlashadi.
Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda IT sohasida taxminan 1 foiz aholi mehnat qiladi, ushbu sektor ish o‘rinlarini boshqalarga solishtirganda nisbatan qamroq yaratadi. Biroq IT yo‘nalishining yuksalishi yangi texnologiyalarni o‘zlashtirayotgan boshqa sohalarda ish o‘rinlarining yaratilishiga turtki beradi (IT sohasida yaratilgan har 1ta yangi ish o‘rni uchun yondosh sohalarda 4,9ta ish o‘rni to‘g‘ri keladi).
Raqamli iqtisodiyot tadbirkorlar va o‘zi uchun ishlaydigan insonlarga yangi ufqlarni dadil ochib bermoqda.
Ko‘pincha IT sohasining rivojiga qo‘shilgan hissa iqtisodiyotning rivojlanishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, odamlar va biznes uchun yangi turdagi xizmatlarning paydo bo‘lishi, elektron hukumat loyihalari doirasida xarajatlarining qisqarishiga zamin yaratadi.
Shu bilan bir vaqtda, axborot texnologiyalarini tatbiq etishdan hosil bo‘lgan umumiy effekt kutilganidan samarasizroq bo‘lib chiqadi va bir xil tartibda taqsimlanmaydi.
Bu kabi investitsiyalardan maksimal natija olish uchun texnologiyalarning Jahon banki tayyorlagan ma'ruzasida «analog to‘ldiruvchilar» deb nomlangan boshqa omillar bilan o‘zaro ta'sirini yaxshi tushunish talab etiladi.
Sun’iy intellekt, beshinchi avlod tarmoqlari, raqamli valyutalar va boshqa kibertexnologiyalar allaqachon insonlar hayotining ajralmas qismiga aylangan. Sanoatni raqamlashtirish yangi davrda iqtisodiy o’sishning asosiy omili hisoblanadi. Bugungi “xorijiy tajriba” sahifasi Xitoyning texnologiyalari sohasidagi o’sish tendensiyalariga nazar solamiz. Xitoy muhim texnologiyalar sohalarida standart o’rnatishni o’z oldiga maqsad qilgan va bunga yillar davomida erishib kelmoqda. Mamlakatda bir qancha tashabbuslar mavjud bo’lib ulardan eng mashhuri “Made in China 2025”. Undan tashqari “Digital China”, “Axborot texnologiyalar bosh rejasi”, “Keng plosali Xitoy” va boshlalar mavjud.

• 
  Xitoyning raqamli iqtisodiyoti dunyoning eng katta qismiga aylanadi. Xitoyning raqamli iqtisodi iqtisodiyotning jadal rivojlanishida dunyodagi eng yirik davlat bo'lishiga umid qilmoqda, dedi Gonkong E-Commerce Association prezidenti Jozef Yuen.
  
• 
  2018-yilda Xitoyning elektron tijorat, onlayn sayohat va raqamli media iste'molining umumiy daromadi Qo'shma Shtatlarda 698 milliard dollar va Evropada 434 milliard dollardan oldin taxminan 765 milliard dollarni tashkil etadi.
  
• 
  Bundan tashqari, 2020 yilga qadar raqamli ravishda global miqyosda bog'langan odamlarning soni 4 milliardga etadi va ulangan qurilmalarning soni 25 milliardga etadi, ya'ni o'rtacha bir kishi Internetga ulangan oltiga yaqin qurilmani tashkil etadi.
  
• 
  Davlat kengashining a'zosi Tang Min, raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi odamlarning hayotini o'zgartirayotganini, robotlar do'konlarda, konferentsiyalarda va avtomobil zavodlarida tobora ko'proq foydalanilayotganini aytdi.
  
• 
  Xitoy shuningdek, bozorni yanada ochish, ko'proq ilmiy va texnologik yutuqlarni yetkazib berish va raqamli iqtisodiyotning o'sishini jadallashtirish uchun iste'dodni rivojlantirishga muhtoj, dedi Tang.
  
• 
  Pekin milliy pul birligi – yuanning raqamli turini chiqarishga tayyorlanmoqda.
  
• 
  Dunyoning ikkinchi iqtisodiyoti bo'lgan Xitoy raqamli valyuta operatsiyalarini amalga oshirish borasida jahonda etakchilik qilmoqda. Bundan tashqari, Pekin milliy pul birligi – yuanning raqamli turini chiqarishga tayyorlanmoqda.
  
• 
  Qayd etilishicha, hukumat poytaxt aholisiga yaqin orada tajriba tariqasida qariyb 1,5 mlrd. dollarni yangi raqamli valyuta shaklida ajratadi. Tajribada 50 ming nafarga yaqin poytaxtlik ishtirok etishi va ularning har biriga raqamli shakldagi 200 yuandan berilishi rejalashtirilgan.
  
• 
  Onlayn-yuan bilan offlayn tartibda hisob-kitob qilish imkoni borligi ham ma'lum qilingan. Valyutani tajribada ko'zda tutilgan ma'lum do'konlarda sarflash mumkin. Qayd etilishicha, elektron valyutalarni muomalaga kiritish qog'oz pullarga qaraganda ancha arzonga tushadi.
  
• 
  Eng muhimi, yangi turdagi muomalaga kiritilsa, pul yuvish va moliyaviy firibgarliklar bilan bog'liq jinoyatlarga barham beriladi.
  
• 
  Davlat kengashining a’zosi Tang Min, raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi odamlarning hayotini o’zgartirayotganini, robotlat do’konlarda, konferentsiyalarda va vatomobil zavodlarida tobora ko’proq foydalaniyotganini aytdi. Xitoy Vazirligi shuni ma’lum qiladiki, 2025 yilgacha mamlakat sanoatini rivojlantirish siyosatining asosini tashkil etishi kerak bo’lgan raqamli va real iqtisodiyot integratsiyasini jadallashtirish rejalarini ham ma’lum qildi. Xitoyning “ 5G+ sanoat interneti” tashabbusi jadal rivojlanmoqda, yuzdan ortiq yirik sanoat internet platformalari allaqachon tashkil etilgan, 1800 dan ortiq 5G+ sanoat internet loyihalari, jumladan, tog’-kon sanoati, ko’mir qazib olish va elektr energiyasi ishlab chiqarish kabi 10 ta asosiy sohani qamrab olgan hisoblanadi.2021-yil 19-mart kuni Sanoat va axborot texnologiyalari vazirligi tomonidan e’lon qilingan ma’lumotlarga ko’ra 13 chi besh yillik reja ushbu davrda Xitoyning raqamli iqtisodiyotining o’rtacha yillik o’sish sur’ati 16,6% dan oshgan.Tegishli bo’limga ma’sul bo’lgan shaxs raqamli iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan o;sib borishi va sifatli va samaradorligini sezilarli darajada yaxshilanganligini ta’kidladi. O’tgan yilning oxiriga kelib, raqamli iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari qo’shilgan qiymati YaIMning 7,8% ni tashkil etdi va rivojlanishning hayotiyligi o’sishda davom etdi. Keyingi bosqichda u raqamli sanoatlashtirish va sanoat raqamlashtirishni jadallashtiradi, raqamli texnologiyalar va real iqtisodiyotning chuqur integratsiyasini rag’batlantiradi va raqamli iqtisodiyotda yangi afzalliklarni yaratadi