O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

2. Blok. oboymaga maxkamlangan g`ildirak bo`lib, uning aylanasini nov shaklida o`yilgan bo`ladi. Blokning novi orqali ip arqon yoki zanjir o`tkaziladi. Blokning ikki turi mavjud bo`lib,ular kuchar va kuchmas bloklarga bo`linadi.
Ko`chmas blok deb, yukni kutarganda o`qi kutarilmaydigan va pasaymaydigan blokka aytiladi.Kuchmas blokni kuch yelkalari g`ildirak radiusiga teng bo`lgan teng yelkali richag deb qarash mumkin.Bunday blok kuchdan yutuq bermydi, ammo kuch ta`iri yunalishini o`zgartirishga imkon beradi.OA=OB=r P=F
Kuchar blok o`qi bilan birga ko`tariladigan va tushadigan blokdir.

Yuqoridagi rasmda unga mos richag tasvirlangan: O- richagning tayanch nuqtasi: OA- kesma _P kuch yelkasi va OB kesma F kuchning yelkasi. OB yelka OA yelkadan ikki marta uzun bo`lgani uchun F kuch P kuchdan ikki marta kichik bo`ladi, ya`ni Shunday qilib ko`char blok kuchdan ikki marta yutuq beradi.Ko`pincha amalda ko`chmas blok bilan ko`char blok kombinasiyasi qo`llaniladi.

3. Ko`p hollarda og`ir yuklarni biror balandlik ko`tarish o`rniga uning shu balandlikka qiya tekislik bo`yicha do`malatib yoki sudrab olib chiqadilar.Buning sababi jismni to`g`ri vertikal bo`yicha h balandlikka, F<sub>1</sub> – kuch ta`siri ostiga ko`tarilsa, bunda kuchlar farqi mavjud bo`ladi.Bunda S>h bo’lgani uchun F₁>F₂bo’ladi, ya’ni masofadan yutsak, kuchdan yutqazamiz. Shuning uchun biz og’ir yuklarni qiya tekislik bo’yicha yuqoriga ko’taramiz.Brusokka 3ta kuch tasir qilyapti : og’rlik kuchi F_ishq-ishqalanish kuchi, tayanchning -reaksiya kuchi. Bu kuchlarning yunlishlari rasmda ko’rsatilgan. Uchala kuch birgalikda brusokka qiya tekislik bo’ylab pastga yonalgan -tezlik beradi.
X va Y kordinata o’qlarini rasmda ko’rsatilgandek qilib yo’naltiramiz. N nuqtaning ikkinchi qonuni vektor ko’rinishida quyidagicha yoziladi:

Bu tenglamani skalyar ko’rinishda yozish uchun vektorning X va Y o’qlaridagi proyeksiyalarini topish kerak. X o’qidagi proeksiyalaridan boshlayniz.


A tezlanish a vektorining X o’qidagi a_x proeksiyasi musbat bo’lib, moduli a vektorining moduliga teng: a_x q a (Fishq) x proeksiyasi musbat (bo’lib, moduli a vektorning moduliga teng: a q a) va ABD uchburchakdan ko’rinishicha, mgsina ifodaga teng. (For)x=mgsina. ( Fishq)x proeksiyyasi manfiy bo’lib,-Fishq ga teng. Nihoyat, vektorning N proeksiyasi nolga t eng, ya’ni: N=0 Nyutonning ikkinchi qonunining skalyar ko’rinishdagi tenglamasi quyidag ko’rinishda yoziladi: ma= mg sina-Fishq. Endi V o’qdagi proeksiyyalarni topamiz: a proeksiya nolga teng (a vektor V o’qqa tik yo’nalgan), a=0. (For)y=0 proeksiya manfiy ADC uchburchakdan ko’rinishicha : (For)y= -mgcosa ga teng. N proeksiya musbat va N vektorning moduliga teng, n=n. Nihoyat (Fishq)y proeksiya nolga teng, yani: )Fishq)y=0. U holda Nyutonning ikkinch qonunining tenglamasi bunday yoziladi: 0=N-mg cosa,yoki N=mg cosa
Ma’lumki, ishqalanish kuchining moduli N ga teng.Shuning uchun N=mgcosα ifodani hisobga olib ishqalanish kuchining ifodasini yozamiz.
F_ishq=μmgcosα
Ishqalanish kuchining bu ifodasini ma=mgsinα-F_ishq formulaga qo`yamiz.
a=g(sinα-μcosα)
Bu a tezlanish javobdan ko`rinishicha erkin tushish tezlanishi g dan kichik.
Qiya tekisliklar amalda jismlar pastga yoki yuqoriga harakat qilganda j ni kamaytirishga imkon beradigan qurilmalar sifatida ishlatiladi.
4. Qaychi bilan ishlaganimazda ham kuchdan yutamiz. Qaychi ham richagdir. Bu richagning aylanish o`qi qaychining ikkala yarmini birlashtiruvchi vint orqali o`tadi. Qaychini ushlayotgan odam qo`lining muskul kuchi harakatlantiruvchi F<sub>1</sub> kuch bo`ladi, qaychida qirqilayotgan materialning qarshiligi qarshi ta`sir qiluvchi F<sub>2</sub> kuch bo`ladi. Qog`oz qirqishda mo`ljallangan qaychining tig`i bilan dastasining uzunligi deyarli teng bo`ladi, chunki qog`oz qirqishga uncha ko`p kuch talab qilinmayidi.Turli ko`rinishdagi richaglar ko`pchilik mashinalarda bor. Tikuv mashinasining dastasi, velosipedning pedali yoki qo`l tormozi, yozuv mashinkasi va boshqalar richaglarga misol bo`ladi.
5.Richagning tuzilishi va ishlashini ko`rib chiqqanda biz ishqalanishni, shuningdek, richag og’irligini hisobga olmadik. Quyidan kuchning bajargan ishi, yani butun ishi yukni ko’tarishda yoki biror qarshilikni yengishda bajarilgan foydali ishga tengdir. Amalda mexanixm yordamida bajarilgan butun ish fiydali ishdan hamma vaqt bir oz ortiq bo’ladi. Ishning bir qismi mexanizmdagi ishqalanishni yengish va uning ayrim qismlarini siljitishga sarf bo’ladi: M; yukni ko’tarishda ko’char blok qo’llanilganda, blok va arqonni ko’tarish hamda blok o’qdagi ishqalanishni engish uchun qo’shimca ish bajarshdato’g’ri keladi: Demak, foydali ishni A_ bilan, butun ishni A bilan belgilab quyidagini yozish mumkin: FFoydali ishning butun ishga nisbatan mexanizmning foydali ish koeffisenti deb at5aladi va qisqacha F.I.K. deb belgilanadi: F.I.K = (A_/Ф)*100%