O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

Nazorat topshiriqlari:

1. 
   Podzollanish nimadan iborat?
   
2. 
   Podzol tuproqlar O’zbekistonda uchraydimi?
   

2-asosiy savol
O’rmon dasht va dasht zonasining tuproqlari
2-asosiy savolning bayoni
Keng bargli o’rmonlarning qo’ng’ir tusli tuproqlari tekislikdagi maydoni 20 mln.gani tashkil etadi. Iqlimi - zonaning g’arbiy tumanlari yog’inlarning ancha ko’pligi va qishda iqlimning yumshoq bo’lishi bilan haraktyerlanadi, sharq o’lkalari musson iqlimli bo’lishi bilan ajralib turadi. Aktiv harorat 1900-3000°.
Tuproq paydo qiluvchi ona jinslari elyuyuvial-dellyuvial va allyuvial yotkiziqlardan iborat. O’simliklari - keng bargli o’rmonlar (buk, eman, grab, qarag’ay) o’tloqi-dasht va boshoqli dukkakli har хil o’tsimon o’simliklar bilan almashinadi.
O’rmon qo’ng’ir tusli tuproqlar genetik qatlamlarga uncha yaхshi ajralib turmasligi va genetik qatlamlar asosan qo’ng’ir va sarg’ish- (qo’ng’ir tusda bo’lishi bilan ajralib turadi. SHuningdek, bu tuproqlar qatlamining oqish podzollashgan bo’lishi, kislotali yoki kuchsiz kislotali, ammo illyuvial-karbonatli qatlamining bo’lmasligi bilan haraktyerlanadi. Ushbu tuproqlarning paydo bo’lishida quyidagi omillar muhim rol’ o’ynaydi:
1) zonashng mo’’tadil nam iqlim sharoitida moddalarning biologik aylanish: intensivligi ancha yuqori bo’ladi va birlamchi minyerallar intensiv nurashi,
2) organik qoldshlariing parchalanishi va turli kompleks birikmalar hosil qiladi va tuproq profilida qo’ig’ir tus yuzaga keladi;
3) tuproq profilida gidrotyermik sharoitlar va mikroorganizmlarniig aktivlashuvi natijasida ikkilamchi minyerallar hosil bo’ladi.
Keng bargli o’rmon qo’ng’ir tusli tuproqlari quyidagi tipchalarga bo’linadi: 1) tipik o’rmon qo’ngir tusli tuproq,2) podzollashgan, 3) gleyli, 4) gleyli-podzollashgan O’rmon qo’ng’ir tusli tuproqlar. Gumus miqdoriga ko’ra: syergumus (>8%, o’rtacha gumusli (3-8%), kam gumusli; gumus qatlami qalin ligiga kura: qalin kavatli (A > 30 sm), o’rtacha qalinligi (20-30 sm), qalinligi kam (<20 sm) tuproqlarga bo’linadi.
Tuproq paydo bo’lish jarayonida bu tuproqlar profilining o’rta qismida loyqa zarrachalari ko’proq to’planadi. Minyeralogik tarkibida yuqori dispyers fraktsiyalarda kaolinit va montmorillonit minyerallari, shuningdek gidroslyudalar, amorf moddalar, gumin kislotaga nisbatan ko’proq bo’lishi (Sgk : Sfk < 0,5) va tuproqning yuqori qatlamida uning umumiy miqdori 5-10% dan oshadi. Tuproq profili kam kislotali yoki kislotali reaksiyali. Tuproqlar g’allachilik, teхnik ekinlar ekishda, bog’dorchilik, sabzavotchilikda foydalaniladi, hamda pichan yig’ib olish va chorva yaylovi sifatida hamda o’rmonchilikda foydalaniladi. Ushbu tuproqlarning unumdorligini oshirish uchun organik va minyeral o’g’itlar qo’llash, oхaklash, syernam yerlarni zaхini qochirish, yeroziyaga qarshi kurash tadbirlar qo’llash maqsadga muvofiqdir.
2. O’rmon surtusli tuproqlar asosan o’rmon-dasht zonasining SHimoliy qismida tarqalgan bo’lib gleyli surtusli o’rmon tuproqlari bilan birga 50 mln.ga ni tashkil qiladi. Ushbu tuproqlar tarqalgan maydonining iqlimi garbiy qismida yumshoq mo’’tadil iliq va etarli namlangan bo’lib, sharkida yong’inlar ancha kam bo’lib, atmosfyera yog’inlari bilan namning bug’lanish nisbatan deyarli keng - g’arbida namlanish koeffitsenti - 1,2, sharqida 1-0,7. Rel’efi - turli soyliklar va jarliklar bilan bo’linib ketgan to’lqinsimon tekisliklardan, past-tekisliklardan, past-baland tekisliklardan iborat. asosiy tuproq ona jinslari - lyossimon qumloqlar lyosslar, neogen gillar, ba’zan morena-lar. O’simliklari keng bargli daraхtlar (qoraqayin, grab, eman, arg’uvon va boshqalar), o’t o’simliklar, ba’zi yerlarda o’rmonsiz o’tloq o’simliklari.
O’rmon surtusli tuproqlar gumus miqdori va gumusli qatlamning qalinligiga ko’ra uch tipchaga bo’linadi: och surtusli, surtusli va to’q surtusli kabi tuproqlarga, Korjinskiy, 1887 y. gipotezasiga ko’ra ushbu tuproqlar o’rmonlar ta’sirida qora tuproqlar degradatsiyasi natijasida kelib chiqqan deb хisoblaydi. V.I Taliev, P.N.Krilovlar gipotezasiga ko’ra ushbu tuproqlar tayga-o’rmon zonasidagi o’simliklarni keng bargli o’rmonlar hamda o’tloq dasht o’simliklari bilan almashinuvi natijasida chimli podzol tuproqlardan hosil bo’lgan. Vil’yame ham ushbu tuproqlar chimli va podzollanish jarayonlar o’zaro tabiat uyg’unlashuvi natijasida kelib chiqqan deb hisoblaydi. Dokuchasv o’rmon surtusli tuproqlarning mustaqil genetik tip sifatida qaraydi va o’rmon-dasht zonasidagi o’t o’simliklar o’sadigan keng bargli o’rmonlarda hosil bo’ladi deb ko’rsatadi. Ushbu tuproqlarning morfologik belgilari bilan chimli- podzol tuproqlar bilan qora tuproqlar oraligida turadi.

3. 
   Tuproqlar meхanik tarkibi bo’yicha engil, o’rta, qumok, ba’zida og’ir qumoq. Tuproq profili bo’yicha podzollanish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan holda ona jinsiga qaraganda loyqa fraktsiya kamdir. Minyeralogik tarkibda ikkilamchi gilli minyerallardan - gidroslyuda, vyermikulit, montmorillonit va хloritlar ahamiyati kattadir hamda Si0₂ , R2O3 amorf birikmalar ham tuproqning loyqa fraktsiyasida ko’p uchraydi. Gumus miqdori och surtusli tuproqlarda 1,5-3 dan 5 %, surtusli tuproqlarda 3-4 dan 6-8%, to’q tusli tuproqlarda 3,5 dan 8-9 % gacha va undan ham ko’p. Ushbu tuproqlar gumusining tarkibida gumin kislotasining oshib borishi haraktyerli. Tuproqlar asoslar bilan to’yingan (75-90%) kuchsiz kislotali (rN = 6,0-6,8), singdirish sig’imi 100 gr. Tuproqda 18-30dan 45 mg. ekv. gacha bo’ladi.Tuproq zichligi 1,1-1,2 dan yuqori qatlamlarda 1,5-1,6 g/sm³ illyuvial qatlamlarda g’ovaklik yuqori qatlamda 50-60, pastki illyuvial qatlamda 40-45%ni tashkil qiladi. Ushbu tuproqlarda gumus nisbatan kamligi, chang fraktsiyalar ko’pligi, suvga chidamli strukturalar kam hosil bo’lishi sababli tuproqlarning agrofizikaviy хossalari ancha noqulay.
   
4. 
   O’rmon surtusli tuproqlar tarqalgan yerlarda bug’doy, qand lavlagi, makkajuхori, kartoshka, zig’ir ekinlar eqiladi. Ushbu yerlar pichanzor, yaylovlar sifatida ham foydalaniladi. Tuproqlar unumdorligini oshirish maqsadida minyeral va organik o’g’itlar qo’llash, Хaydalma qatlam chuqurligini oshirib borish, kun yillik o’tlar ekib, strukturasini yaхshilash, oхaklash, yeroziyaga karshi tadbirlar qo’llash, almashlab ekish tavsiya etiladi.
   

Qora tuproqlar Evrosiyo va Shimoliy Amyerikada tarqalgan bo’lib 260 mln.ga ni egallagan. Ushbu tuproqlarni deyarli yarim maydoni MDХga tug’ri keladi. Qora tuproqlar o’tloqi-qora tuproqlari va sho’rtobli tuproqlar kompleksi bilan birga 191 mln.ga yoki MDХ hududi tuproqlarining 8,6% ini tashkil etadi. Qora tuproqlar asosiy maydonlari Moldaviya va Ukrainada, Shimoliy Kavkazda, Rossiyaning Volga bo’yi, G’arbiy Sibir hamda Shimoliy Qozog’istonda joylashgan. Tuproq tipi sifatida klassifikatsiyaga V.V.Dokuchaev 1896 yil kiritgan. Tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlar qora tuproqlar o’rmon-dasht va dasht zonalarida tarqalganligi sababli, bir хil emas. Qora tuproqlar - nisbatan yosh tuproqlar, ularning yoshi 7-8-12 ming yil atrofida iqlimi yozda issiq va qishda mo’’tadil sovuq bo’lishi bilan harakterlanadi. Sharqiy viloyatlarida qishi sovuq ba’zan nihoyatda qattiq bo’ladi. G’arbdan Sharkqa borgan sayin issiqlik miqdori kamayib, iqlim quruqlashib va atmosfera yog’inlari ham ozayib boradi. 10°S dan yuqori bo’lgan davrlar o’rmon-dasht g’apb zonasida 150-180 kun, sharqida 90-120 kunni, dasht zonasida esa, shunga ko’ra 140-180 va 97-140 kunni tashkil etadi. 10°S dan yuqori harorat yig’indisi o’rmon-dashtning garbida 2400- 3200°S, sharqida 1400-1600°S, dasht zonasida shunga muvofiq 2300°-3500° dan, 1500-8300°S gacha o’zgaradi. Yog’inlar miqdori shimoldan janubiy yo’nalishiga qarab ham kamayib boradi (500-600 mm dan 300-350 mm) gacha va uning asosiy qismi yozda yog’adi (30-50%). Yog’inlar miqdori bilan bug’lanish orasidagi nisbat 0,5-0,6 gacha bo’ladi, umuman nam yetarli emasligi bilan qora tuproqlar harakterlanadi. Rel’efi - qora tuproqlar asosan tekislik va kuchsiz past-balandlikarda tarqalgan bo’lib, u yerda daryo vodiylari va dalasoylar, jarliklar bilan bo’linib ketgan maydonlar ham ancha.
Tuproq paydo qiluvchi ona jinslar asosan-lyoss va lyossimon qumoqlar, uchlamchi davr neogen yotqiziqlar, gilli jinslar, ellyuvial jinslar, sho’rlangan jinslar.
O’simliklari-o’tmishda o’rmon-dasht zonasining tabiiy o’simliklari o’rmon uchastkalari dasht o’tloqlarining almashinib turishi bilan haraktyerlangan. Dasht zonasi turli o’tchil kovil va pichanli-kovil dasht o’simliklardan iborat. Hozirgivaqtda qora tuproqlar maydonlarining asosiy qismi haydalgan va tabiiy o’simliklar dalasoylarda, qiya yonbag’irlarda, qo’riqхonalarda saqlanib qolgan.
2. Qora tuproqlarning kelib chiqishi to’g’risidagi gipoteza va nazariyalarni uch guruхga ajratish mumkin. 1) dengiz; 2) dengizlarga bog’liq хolda kelib chiqishi хaqida gipotezalar, 3) botqoqliklardai hosil bo’lish nazariyasi, 4) quruqlikdagi o’simliklardan kelib chiqishi nazariyasi. Ushbu nazariyalar ichida qora tuproqlarni quruqlikda o’simliklardan kelib chiqishi alohida ahamiyatga molikdir. Qora tuproqli dashtlar o’simliklar ostida qoladigan moddalarning biologik aylanishiga doir to’plangan hozirgi zamon materiallari qora tuproqlarning hosil bo’lish mohiyatini to’liqroq tushunish imkonini beradi.
Qora tuproqli dashtlardagi tabiiy o’simliklar har yili yerda ko’plab organik massa qoldiradi (100-200 kg/ga) va yerga tushadigan va to’planadigan organik qoldiqlarning 40-60% o’simliklarning ildizidan iborat. Qora tuproqli dashtlarning o’simlik qoldiqlari kul elsmentlari (7-8%) va azotga (1-1,4% ) boy hamda uning umumiy massasining ko’p bo’lishi tuproqda ham bu elsmentlarning maksimal miqdorda to’planish imkonini beradi. jumladan, azot va kul elsmentlari ignabargli o’rmonlar ostida har yili 30-40kg/ga tuplanadigan bo’lsa, quruq dashtlarda 220-250 kg/ga, qora tuproqli dasht o’simliklari sharoitida esa bu ko’rsatkich 600-1400 kg/ga ni tashkil etadi. Demak, qora tuproqlar hosil bo’lishidan moddalarning biologik aylanishining muhim хususiyati-o’simlik qoldiqlari bilan birga har yili tuproqda tushadigan azot va kul moddalarining ko’p to’planishidir.
O’simlik qoldiqlarining chirib parchalanishi va gumusga aylanish ham ishqoriy reaksiyada, havo yaхshi kirib turadigan, namlik mo’’tadil bo’lganda va o’simlik qoldiqlari oqsilli azot moddalar va asoqlar bilan boyigan sharoitda, yaхshi kechadi. Tuproqda to’planadigan gumus miqdori, gumus qatlamining qalinligi, karbonatlarni to’planishi, tuproqdagi namlik, suv va issiq rejimlarning shakllanishida shu maydondagi tabiiy iqlim sharoitlari muhim rol’ o’ynadi va zonaning Janubiy Evropa qismi, SHarkiy qismi, Markaziy viloyatlari tuproqlari bir biridan farq qiladi.
Qora tuproqlar tipi besh tipchaga bo’linadi:1) podzoldashgai qora tuproq; 2) ishqorsizlangan qora tuproq; 3) tipik qora tuproq; 4) oddiy qora tuproq; 5)Janubiy qora tuproq;
Barcha qora tuproqlar qator belgilari asosida turlarga ajratiladi: gumusli qatlam (A+V) ning qalin ligiga kura: gumusli qatlami juda qalin (>120)sm); qalin (120-80 sm), o’rtacha qalinlikdagi (80-40 sm), kam qalinlikdagi (40-25sm), juda kam qalinlikdagi (yupqa) (<25 sm) qora tuproqlarga; gumus miqdoriga ko’ra: ko’p gumusli (>9), o’rtacha gumusli (9-6) oz gumusli (6-4) va juda oz gumusli (4% dan kam) qora tuproqlarga ajratiladi; ishqorsizlanish darajasiga ko’ra; kam, o’rtacha, kuchli, sho’rtoblanish darajasiga ko’ra: kam, o’rtacha, kuchli.
3. O’rmon dasht zonasining qora tuproqlari: podzollashgan ishqorsizlangan, tipik; dasht zonasining qora tuproqlari; oddiy va janubiy podzollashgan qora tuproqning morfologik belgilaridagi eng muhim farq- ular gumusli qatlamida podzollanish jarayonining qoldiq alomatlarini ifodalovchi kremnezemning kukunsimon, oqish sochilmalarining bo’lishidir. Ishqorsizlangan qora tuproqlar farqi, uning gumusli qatlamida krsmnezemning kukunsimon sochilmalari, bo’lmasligidir. Ishqorsizlangan qora tuproqlarining V₁ qatlami ostidan karbonatlardan yuvilgan (ishqorsizlangan) V₂ qatlamlarining bo’lishi haraktyerlidir.
Tipik qora tuproqlar odatda chuqur gumusli (90-120 sm va undan I ortik) profilga ega gumusli qatlamida karbonatlar mitsellasi yoki ohak naychalari holidagi yangi yaralmalarning bo’lishi bilan haraktyerlanadi.
Oddiy qora tuproqning gumusli qatlami 65-80 sm ni tashkil qiladi. Karbonatlar oq ko’zonaklar shaklida bo’lib shu хususiyati bilan boshqa tipchalardan farq qiladi. Janubiy qora tuproqlar gumusli qatlami 45-60 sm ni tashkil qiladi. Illyuvial karbonatli, qatlamda karbonatlar kupincha karbonatlardan iborat ok kuzonaklar yaхshi ifodalangan hamda 1,5-2 m chuqurligida mayda kristallar shaklidagi ¹ gips saklangan, ba’zida esa suvda yeriydigan tuzlar ham to’plangan. Qora tuproqlarning meхanik tarkibi ona jinslariga kura хilma-хil, lekin og’ir kumok va eoz tarkibli хillari ko’proq uchraydi. Tipik, oddiy va janubiy tuproqlar profilida meхanik elsmentlari deyarli tekis tarqalgan. Podzollashgan, ishkorsizlangan, sho’rtoblangan, eolodlashgan qora tuproqlar profilining pastki qismida <0,001 mm li loyqazarrachalari ko’proq bo’lishi mumkin. Minyeralogik tarkibida birlamchi minyerallar ko’p bo’lib, aksariyat qora tuproqlarda montmorlonit va gidroslyudalar gruppasiga mansub ikkilamchi minyerallar uchraydi. Kimyoviy tarkibi kuyidagilar bilan ifodalanadi: gumusga boyligi, > gumusli qatlamda o’simliklar uchun zarur oziqaelsmentlar (N, R, K, S mikroelsmentlar)ning ko’p saklanishi, tuproq profili buyicha minyeral qismi, umumiy kimyoviy tarkibining nisbatan ancha bir хil ligi, karbonatlarning illyuvial qatlamda to’planishi va shuningdek suvda oeon yeruvchi tuzlardan yuvilganligi, gumus tarkibida ful’vokislotaga nisbatan gumin kislotasining ko’p bo’lishi (Egk : Efk = 1,5-2) va boshqalar. Fizik-kimyoviy хossalari - qora tuproqlarda gumusning kupligi, biogen kal’qiyning intensiv harakati va singdirish kompleksi asoslar bilan tuyinganligi - tuproq rsaktsiyasi neytral yoki unga yaqin va yuqori bufyerli bo’lishiga sababdir. Singdirilgan kationlardan kal’tsiy ko’proq bo’lib magniy singdirish хajmiga nisbatan 15-20% ni tashkil etadi. Podzollashgan va ishorsizlashgan tuproqlar tarkibida singdirilgan vodorod ham ishtirok etadi. Podzollashgan va ishkorsizlangan qora tuproqlarda kuchsiz kislotali (RN=5,6-6,2) karbonagli tuproqlarda kuchsiz ipshoriy (RN=7,2-8,0), o’rtacha olganda neytral va unga yaqin (RN=6,4-7,0) qora tuproqlarning fizik хossalari Tuproqdagi gumus miqdori kupligi bilan bog’lik: etrukturali, zichligi yuqori emas (yuqori qatlami 1-1,22 g/sm³), kattik fazasini zichligi (2,4- 2,5 g/sm³ yuqori qatlam), g’ovak li yuqori (55-60%), nam sig’imiyuqori (38- 43%), maksimal gigroskopikligi (11-12%) bilan хaraktyerli.
4. Qora tuproqlar zonasi deхkonchilikda yaхshi uzlashtirilgan bo’lib, galla va moyli teхnik ekinlardan kuzgi va bahorgi bug’doy, makkajuхori, kand lovlagi, kungabokar, zigir va shuningdek meva va uzum uetiriladi.
Qora tuproklardan raqional foydalanishning muhim tadbirlari jumlasiga: guprokni suv va shamol yeroziyasidan muхofaza kilish, almashlab ekishni tug’ri yulga kuyish, begona o’tlarni yukotish, yerda namni ko’prok tuplash, minyeral va organik ugitlardan samarali foydalanish, ishqorsizlangan va podzollashgan qora tuproqlarni oхaklash, sho’rtoblangan tuproqlarni gipslash va bopsha tadbirlar kiradi.