O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus talim vazirligi

11.7. Xatarlar va ularning investitsion loyihadagi zarari. 
O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb etish ma’lum 
darajada uch gurux omillarga bogliq bo’ladi. 
Birinchidan, Investitsiya quvvatining mavjudligiga. Uni tabiiy, mehnat 
zaxiralari, shuningdek ishlab chiqarish, itse’mol, moliyaviy, innovatsiya, 
insitutsional va infratuzilmaviy quvvatlar tashkil qiladi. 
Ikkinchidan, mamlakatdagi mavjud investitsiya sharoitlari muhim ahamiyatga 
egadir. 
Bularga: umumiqtisodiy, bozor, me’yoriy-huquqiy, axborot bilan ta’minlanish, 
ekologik, ijtimoiy- madaniy sharoitlar kiradi. 
Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi omilidir, ular xorijiy investorlarning 
investitsiya quvvati va investitsiya sharoitlarining qulay afzalliklaridan foydalanish 
bo’yicha vazifalarga qarama-qarshi turadi. 
Barcha guruhlar bir-biri bilan chambarchas bogliq bo’ladi. Misol uchun, etarli 
darajada jalb qiluvchi bo’lmagan investitsiya sharoitlari, xatto yuqori quvvatli 
investitsiya loyixalarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib yuboradi. 
O’tish iqtisodida bo’lgan, ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilish bo’yicha 
sharoitlarni shakllantirayotgan davlatlar uchun investitsiya riski riskning muhim 
turlaridan biridir. 

---

133 
Investitsion loyixalar kelajakka tegishli bo’lganligi sababli, ularni amalga 
oshirish natijalarini aniq taxmin qilish muammodir. 
Bunday loyixalar kutilishi mumkin bo’lgan risklar va noaniqliklarni hisobga 
olgan xolda bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bo’lgan 
oqibatlarga ega bo’lgan xollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi.. 
Riskni ma’lum bir qarorni qabul qilish natijasida zaxiralarni yo’qotish 
imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo’shimcha harajatlar zarurati sifatida 
belgilash mumkin. 
Risk – bu bashorat qilinayotgan loyixani amalga oshirishga xalaqit beradigan 
yoki loyixa samadorligini pasaytiradigan risklarning yigindisidir. 
Risk, boshqacha qilib aytganda, kutilishi mumkin bulgan xatar- bu 
investitsiyadan mo’ljallangan foydani olish jarayoniga xos bo’lgan noumidsizlikdir. 
SHu bilan birga potensial investor tomonidan qo’yilgan pul mablaglarini yo’kotish 
mumkinligi hamdir. 
Investitsion rivojlanishga quyidagilar ta’sir ko’rsatadi: siyosiy, ijtimoiy, savdo 
va ishga aloqador muhitdagi ko’pgina uzgarishlar; texnika-texnologiyadagi, mexnat 
unumdorligi va baholardagi o’zgarishlar; atrof muhit xolati; amaldagi soliqqa 
tortish, Huquq bo’yicha va boshqalar bo’yicha muammolar ta’sir ko’rsatadi. 
Bularning 
barchasi 
loyixalarda 
aniq 
riskning 
mavjudligi-loyixani 
muvaffaqiyatsizlikka uchrash xatarini yoki foydani o’rniga zarar olish mumkinligini 
oldindan aniqlab beradi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida risk- bu bo’lishi mumkin bo’lgan yoki 
bo’lmaydigan hodisa. 
Agar bu xodisa bo’lsa ijobiy va salbiy natija bo’lishi yoki hech qanday natija 
bo’lmasligi mumkin.
Investitsiya loyixasini risklarni tasnifini turli tizimlari mavjud. 
Birinchidan, loyixa faoliyatining boskichlari va fazalari bo’yicha tasniflash:

investitsiya oldi fazasidagi; 

investitsiyalash fzasidagi; 

ishlab chiqarish fazasidagi risklar. 

---

134 
Ikkinchidan, loyixa faoliyati ishtirokchilari uchun risk taxdidlariga ta’sir 
etishining imkoniyatlarini mezonlari bo’yicha tasniflash. SHu nuktai-nazar bo’yicha 
riskni: ichki va tashqi risklarga ajratish mumkin. Tashqi risklarga siyosiy risklar 
va fors-major risklari kiradi. Fors-major riskiga tabiiy ofatlar: yongin, suv toshqini, 
qurgokchilik kabilar kiradi. Tashqi risklar loyixa faoliyatining barcha faza va 
bosqichlarida mavjud. 
Uchinchidan, riskdan ximoyalash imkoniyatlari nuktai-nazaridan tasniflash: 

sugurtalanadigan risklar; 

sugurtalanmaydigan risklar.
Sugurtalanadigan risklar o’z navbatida: 

kafolat; 

sugurta; 

zaxira fondi hisobiga koplanadigan risklarga bulinadi. 
Bundan tashqari, loyixa faoliyatining haqiqiy amaliyotiga asoslangan, eng 
ko’p uchraydigan risklar ham bo’lib, ularga loyixa ishtirokchilari e’tibor bersalar 
ham, xech bir guruxlash mezoni doirasiga kirmaydigan risklar ham mavjud. Ular: 

iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy xolatning o’zgarib turishi, investitsiyalash 
va foydadan foydalanish shartlari bilan bogliq risklar; 

tashqi iqtisodiy risklar- savdo va mahsulot etkazib berishga cheklashlar 
kiritish, chegaralarning berkitilishi va shu kabi ehtimolliklar riski; 

siyosiy xolatning noaniqligi, xududdagi yoki mamlakatdagi noma’kul 
ijtimoiy-siyosiy uzgarishlar riski; 

tabiiy iklim sharoitlarining, tabiiy ofatlar ehtimolining uzgarib turishi; 

ishlab chiqarish texnik risklari – asbob- uskunalarning buzilishi va tuxtab 
kolishi, ishlab chiqarishdagi braklar va boshqa lar; 

loyixa ishtirokchilarining uzlarini tutishlari, kizikishlari, maqsadlarning 
noaniqligi, ularning moliyaviy xolati va ishdagi obrusi haqidagi ma’lumotlarning 
tulik emasligi, noaniqligi. 

---

135 
YUqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyixa faoliyatidagi 
risklarni quyidagi guruxini keltirish mumkin: 

loyixa ishtirokchilari riski; 

loyixa smeta qiymatining oshish riski; 

kurilishni uz vaktida tugamaslik riski; 

ish va ob’ekt sifatining patsligi riski; 

konsruksion va texnik risklar; 

ishlab chiqarish riski; 

boshqa ruv riski; 

sotish riski; 

moliyaviy risk; 

mamlakat riski; 

ma’muriy risk; 

huquqiy risk ; 

fors-major riski. 
Riskni boshqarish turli faoliyat doiralarida riskni kamaytirish bo‘yicha 
texnologiyalarni va bilimni talab qiladi. Hozirgi vaqtda riskni boshqarish faoliyatini 
quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish mumkin:

riskni aniqlash; 

riskni baholash; 

riskni boshqarish choralari va usullarini tanlash; 

riskni oldini olish va nazorat qilish; 

riskni moliyalash; 

ratijalarni baholash.
Riskni aniqlash va uni baholash bosqichlari riskni tahlili deb, ham ataladi. 
Bunda riskni aniqlash sifat tahliliga, riskni baholash miqdor tahliliga kiradi. Risk 
tahlilining miqdor usullari orasida riskni boshqarish nazariyasida eng mashhurlari 
quyidagilar: satitsik usul, statistik tajribalar usuli; maqsadga muvofiq keladigan 
harajatlar tahlili; ekspert baholari usuli; analitik usullar va boshqalar. Risk tahlilining 

---

136 
ahamiyati loyihaning potensial ishtirokchisiga loyihani maqsadga muvofiq tarzda 
amalga oshirish haqidagi qarorlarini qabul qilishi uchun zaruriy ma’lumotlarni 
berishdir. 
Riskni boshqarish choralari va usullarini tanlash juda muhim bosqich 
hisoblanadi. Aniq tanlangan usul doirasida aniq chora-tadbirlarni qo‘llash mumkin. 
Bu bosqich loyihani amalga oshirishni boshlash haqidagi qarorni qabul qilishdan 
avval o‘tkazilishi kerak. Tanlashda kechiqish loyiha ishtirokchisi uchun jiddiy salbiy 
oqibatlarni keltirib chiqarishi yoki ishtirokchilar o‘rtasida jiddiy kelishmovchiliklar 
kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Riskni boshqarishda chora va usullarni 
optimal variantini tanlash barcha loyiha ishtirokchilari o‘rtasida jiddiy muzokaralar 
bo‘lishini talab qiladi. 
Riskni oldini olish va nazorat qilish bosqichi ma’lum reja va datsurlar asosida 
aniq tashkiliy-texnik tadbirlarni ko‘rib chiqadi. Bu bosqichda quyidagi tadbirlar 
amalga oshiriladi: risklar monitoringi; riskni itsiqbolini belgilash; tahdid soluvchi 
xatarlar Haqida rahbarlarga ma’lumot berish va bu bilan bog‘liq ko‘rsatmalarni 
ishlab chiqish; riskni oldini olish va nazorat qilish datsuri doirasida mahsus 
tashkiliy-texnik tadbirlar. 
Ko‘p risklarni oldini olish va nazorat qilish mumkin. Lekin shunday risklar 
mavjudki, ularni oldini olish yoki kamaytirish mumkin emas, ya’ni ular loyiha 
ishtirokchilari ta’siridan tashqarida bo‘ladi. SHunday risklar ko‘p harajat talab 
qilganligi sababli, ularni moliyalash usuli qo‘llaniladi. Bunda loyiha 
ishtirokchilarini O‘z-O‘zini sug‘urtalash, tajribali sug‘urtachi yordamida 
sug‘urtalanishga mablag‘ ajratishi tushuniladi. Sug‘urta shartnomalarida riskning 
ko‘pgina turlari bo‘yicha sug‘urtachining zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirishi 
ko‘rib o‘tilgan moddalar mavjud bo‘ladi. Riskni boshqarishda loyiha 
ishtirokchilaridan tashqari, sug‘urta tashkilotlari ham bevosita ishtirok etadi. Ular 
riskni baholashda o‘z usullari va yo‘llarini amalga oshiradilar, bu amalga oshirish 
reja - dasturlarini nazorat qilib boradilar. 

---

137 
YUqorida ko‘rib o‘tilgan riskni boshqarish bosqichlari va riskni baholash 
usullari yordamida risk sababli bo‘ladigan yo‘qotishlarni pasaytirish, ular bilan 
bog‘liq ko‘ngilsiz oqibatlarni kamaytirish quyidagi usullari qo‘llaniladi. 
Loyihalarni moliyalashtirishda riskni taqsimlash usullari sifatida quyidagilarni 
ko‘rsatish mumkin: kafolatlar; harid haqidagi forvard kelishuv; ishlab chiqarish 
to‘lovlari; xedjirlashtirish, sug‘urta va svoplar. 
Odatda, kafolat beruvchi tomonlar sifatida yoki loyiha egalari-homiylar yoki 
manfaatdor tomonlar bo‘lishi mumkin. 
Loyiha egalari-homiylar. Davlat, sho‘‘ba korxonalarini nazorat qiladigan 
Korxonalar, qo‘shma korxonalardagi ichki va tashqi investorlar va boshqa egalar-
homiylar loyihani ishlab chiquvchi Korxona qarzining kafolatini berishlari mumkin. 
Agar Korxona loyihani o‘z hisobidan moliyalashtirish uchun kapitali etishmasa yoki 
etarli tajribaga ega bO‘lmasa, kreditorlar, odatda, ushbu shakldagi kafolatni talab 
qiladilar. 
Manfaatdor tomonlar. Bu juda muhim guruhga quyidagilar kiradi: 
Uskuna va materiallarni sotuvchilar. Loyiha uchun uskuna va materiallarni 
sotishda, zavodni yoki uskunani ijaraga berishda manfaatdor tomonlar kafolat 
berishga tayyor bo‘ladilar. Masalan, o‘zida ortiqcha uskunaga ega bo‘lgan Korxona, 
shu uskunaga muhtoj loyihani kafolatlashi mumkin. 
Xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni etkazib beruvchilar. Mol etkazib 
beruvchilar loyiha tugagandan keyin o‘zlarini bozor bilan ta’minlash uchun kafolat 
berishlari mumkin. Ular loyihani amalga oshish mobaynida yaratilgan yangi 
quvvatlarda foydalanishdan yutishlari Ham mumkin. 
Loyihaning yakuniy mahsulotidan foydalanuvchilar. Bular kafolat berishlari va 
hatto bevosita moliyalashtirishlari mumkin. Barqaror mol etkazib berilishidan 
manfaatdor aniq bir xom ashyo itse’molchilarini misol qilib keltirish mumkin. 
Qurilish tashkilotlari. Loyihada ishtirok etadigan pudratchilar, odatda qurilish 
bilan bog‘liq ishlarni bajaradilar va kelgusida bo’yurtma qabul qilish maqsadida 
kafolat berishga tayyor bo‘ladilar. 

---

138 
Milliy Hukumat va xalqaro agentliklar. Bu tashkilotlar mamlakatning iqtisodiy, 
siyosiy va ijtimoiy talablari bilan qiziqadilar. Hukumat kafolatlari, loyihaning 
boshqa ishtirokchilari qoplay olmaydigan risklarni qoplash uchun juda zarur va shu 
sababli, moliyalashtirishning yutug‘i uchun hayotiy jihatdan muhimdir. 
Boshqa tomonlar. Ko‘p hollarda, yuqorida sanalganlardan tashqari, loyiha 
qurilishidan aniq bir daromad oladigan boshqa tomonlar ham bo‘ladi va ular kafolat 
berishga tayyor bo‘ladilar. Masalan, loyiha bilan bir qatorda amal qilayotgan 
Korxona loyiha amaliyotida rivojlangan infratuzilmadan yutishi mumkin, 
shuningdek loyiha amalga oshishi natijasida milliy iqtisodiyotni rivojlanishidan 
Ham yutishi mumkin. 
Riskni taqsimlashda kafolat eng ahamiyatli usul, lekin bundan boshqa usullar 
Ham bor. Ko‘p hollarda harid haqidagi forvard kelishuv va ishlab chiqarish 
to‘lovlari qo‘llaniladi. 
Harid haqidagi forvard kelishuv. Forvard harid haqidagi oddiy kelishuvni 
moliyalashtirishda, kreditor etkazib berilmagan yoki yaratilmagan minerallar yoki 
boshqa resurslarni sotib olish uchun kredit beradi. Loyiha ishga tushgandan keyin 
va minerallar qazib olinishi boshlangandan keyin, kreditorlar qarzni uzish jadvaliga 
muvofiq keladigan miqdorni olish huquqiga egalar. 
Forvard shartnomalaridan olinadigan daromadlar qat’iy foizga va barqaror 
tushumga ega emas. CHunki ulardan olinadigan daromadlar bitim valyutasining spot 
kursini O‘zgarishiga bog‘liq.