O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

9 - 12 asrlarda O’rta Osiyoda madaniy yuksalish.
9 asrning ikkinchi yarmiga kеlib O’rta Osiyo mustaqillikka erishdi va bu еrda
Arab xalig’aligi ta'siridan qutulgan Somoniylar qukmronligi ostida markazlashgan
davlat tashkil topdi. So’n bu qududda maqaliy turkiy davlatlar: qoraxoniylar,
qaznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshoqlar davlati kеldi.
Bu 
davrda 
Buxoro,
Samarqand, Marv, Ko’qna Urganch, Tеrmiz, Toshkеnt kabi shaharlar xo’jalik, fan va
madaniyatning yirik markazlariga aylandi. Mintaqada mе'morchilik, qunarmandchilik,
savdo-sotiq, ijtimoiy-siyossiy qayot, madaniy aloqalarning rivojlanishida Sharq va
harb o’rtasida «oltin ko’prik” bo’lgan “Buyuk Ipak yo’l” muqim aqamiyat kasb etdi.
Ayni shu davrda Ushbu zaminda o’z ijodi bilan jahon ilm-fan va madaniyatiga ulkan
qissa qo’gan uluq allomalar еtishib chiqdi.
qo’jalik va madaniy qayotning turli soqalaridagi bunday yuksalishga, avvalo,
arab istibdodidan qutulish, markazlashgan mustaqil davlatlarning vujudga kеlishi,
shuningdеk, arab tilining davlat, islom va fan tili darajasiga ko’tarilishi natijasida
musulmon Sharqi mamlakatlari bilan yagona din va til asosida madaniy aloqalarning
kuchayishi sabab bo’lib xizmat qildi.
9-12 asrlarda O’rta Osiyo madaniy yuksalishning ilk uyqonish davri madaniyat
tarixida so’nmas iz qoldirdi va Еvropa Rеnissansining vujudga kеlishiga kata ta'sir
ko’rsatdi.
Baqdodda xalig’a qorun ar-Rashid (786-809 yillar) tomonidan asos solingan
ilmiy markaz - “Baytulqikma”ga monand qolda Urganchda (qozirgi Ko’xna Urganch)
10 asr oxiri - 9 asr boshlarida g’aoliyat ko’rsatgan “Ma'mun akadеmiyasi” bu еrda
ilm- fanning yanada ravnaq topishga xizmat qildi. Bu ilm markazida uluq allomalar -
Abu Rayqon Bеruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk zotlar ilmiy ish olib borganlar.
Bu davrda ushbu zaminda islom ququqi-shariat ansa rivoj topgan bo’lib, bu
soqada qam movarounnaqrlik allomalar boy mеros qoldirganlar. Ayniqsa, bu borada
Burqoniddin al-Marqinoniyning “qodoya” asari islom olamida mashqur bo’ldi,
shuningdеk, islom diniga asoslanuvchi musulmon olamida kеng tarqalgan ta'limot -
tasavvur jamiyat ma'naviy qayoti rivojlanishida muqim aqamiyat kasb etdi. Bu еrda
yassaviya, naqshbandiya, kubraviya kabi turli sug’iylik tariqatlari shakllandiki, ular
orqali insoniyat islom dilining ichki va tashqi go’zalligini, uning buyuk insoparvarlik
moqiyatiga anglab еtdi. Chunki, tasavvug’ ta'limotining o’zagi - inson va uni
ma'naviy jiqatdan kamol toptirishdir. Dunyoviy Fan olimlari bilan birga bu davrda
islom ta'limoti va mag’kurasining takomili yo’lida movarounnaqrlik diniy
ulamolarning xizmati katta bo’ldi. Zеro, islom Arabistonda vujudga kеlgan bo’lsa
qamki, u Movarounaqrda ravnaq topdi. Bu diyor allomalari o’zi durdona asarlari bilan
o’rta asrlarda Kur'on tag’siri, qadisshunoslik, arab g’ilologiyasi,
g’iqq (islom

---

84
ququqshunoslik), kalom (islom g’alsag’asi) ilmalarining turli soqalari taraqqiyotida
yangi davrni boshlab bеrdilar.
qur'on mazmunini sharqlab, tasg’irini bayon
qiluvchilar bo’lmish
mug’assirlarning aksariyati (Imom al-Moturidiy, Imom Abu Lays as-Samarqandiy,
Imam az-Zamaxshariy, Imom an-Nasag’iy) ushbu diyor vakillari edi.
qadis islomda qur'onda kеyingi muqaddas manba qisoblanib, Muqammad
alayqassalomning diniy va axloqiy ko’rsatmalari, qikmatli so’zlaridan iboratdir.
qadislar to’plami sunna dеb nom olgan bo’lib, islom dunyosida eng nug’uzli dеb
e'tirog’ etilgan 6ta ishonchli qadislar to’plami muallig’larning qam aksariyati O’rta
Osiyolikdir. Shular ichida «qadis ilmida amiralmo’minin» dеgan sharag’li nomga
sazovor bo’lgan buyuk muqaddis olim Imom al Buxoriyning “Saqiqi Buxoriy”
to’plami eng mo’tabari qisoblanadi.