O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim

Nitroguruhi benzol halqasida joylashgan nitrobirikmalar
Olishish usullari.
Nitroguruhi halqada joylashgan nitrobirikmalar benzol va uning gomologlariga konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalar aralashmasi (nitrolovchi aralashma) ta’sir ettirib olinadi. Bunda birinchi nitroguruh 50-60⁰C da halqadagi vodorod bilan oson almashadi, ikkinchi nitroguruh qiyinlik bilan almashinadi. Almashinish m-holatdagi vodorod hisobiga boradi. Uchinchi nitroguruh halqaga juda qiyinchilik bilan kiritiladi. Dinitrobenzol tutovchi nitrat va sulfat kislota aralashmasi bilan qo’shib 5 kun qizdirilganda 45% unum bilan 1,3,5- trinitrobenzol hosil bo’ladi:

- yoki - holatdagi di- yoki trinitrobirikmalar tegishli nitroanilinlarni oksidlab olinadi: _NH2 NO2
+ [O] + H₂O

NO₂ NO

2
Benzolning gomologlari benzolga qaraganda oson nitrolanadilar. Masalan, toluolni nitrolaganda mono-, di- va trinitrotoluollar aralashmasi hosil bo’ladi:
СН₃ СН₃
NO₂ HONO₂ O₂NNO₂ СН
-H₂ONO₂
HONO₂ O₂N
-H O
NO2 2 NO2
Nitrolash reaksiyasining tezligi nitrolovchi aralashma tarkibiga va nitrolanayotgan uglevodorodlarning tuzilishiga bog’liq, benzolni nitrolash uchun 90% li sulfat kislota ishlatiladi. Sulfat kislota konsentratsiyasining 90% dan 80% ga kamayishi nitrolash reaksiyasi tezligini 3000 marta kamayishiga sabab bo’ladi.
Nitrolash reaksiyasining mexanizmi quyidagicha. Sulfat kislota eritmasida nitrat kislota quyidagicha dissotsiyalanadi: _{+ + –}
2H₂SO₄ + HNO₃NO₂ + H₃O + 2HSO₄
Toza nitrat kislota nitrolash sharoitida quyidagicha dissotsialanadi:

2HNO₃ NO₂⁺ + NO₃^– + H₂O

Aralashmada NO₂⁺- nitroniy ionining bo’lishligi ko’pchilik usullar bilan isbotlangan.
Hosil bo’lgan nitroniy ioni benzol halqasi bilan dastlab -so’ngra kompleks hosil qiladi va proton (vodorod ioni) ajralishi bilan nitrobenzolni hosil
2
qiladi. NO₂
+ H⁺
2
Ajralgan proton bisulfat ioni bilan birikib sulfat kislotani hosil qiladi.